دانشگاه های مجازی و آموزش الکترونیکی

تحقیقات انجام شده در سالهای ۱۹۹۸-۱۹۹۷ نشان می دهد ۲۰ درصد از مجموع ۹۹۰ پاسخگو اعلام كرده اند كه تصمیم دارند در ۱۶۸۰ مركز دانشگاهی كه دوره های آموزش از راه دور را به صورت Online ارائه می كنند، ثبت نام كنند. با وجود ۵۴۰۰۰ دوره آموزشی تحت وب، ۶/۱ میلیون نفر از دانشجویان به خاطر مزایای اقتصادی، از آنها استفاده می كنند. هرچند گسترش سریع دوره های آموزش Online ممكن است باعث شود كه از برنامه ریزی گسترده و سازماندهی ساختاری در كوتاه مدت به آسانی چشم پوشی گردد. در مقاله ای كه از پی می آید به اهمیت آموزش الكترونیكی و تاریخچه، مزایا و معایب آموزش از راه دور پرداخته شده است.
اهمیت سازماندهی آموزش الكترونیكی در ایران
پیشرفت روزافزون تكنولوژی و خصوصاً تكنولوژی اطلاعات باعث تغییرات بسیاری در زمینه آموزش الكترونیكی شده است؛ عواملی چون كاهش هزینه آموزش، سهولت حضور در كلاس های Online ، تنوع دروس، زمان انتخاب آن، كاهش هزینه رفت وآ مد و انعطاف پذیری زیاد آموزش الكترونیكی در گسترش این دروس و استقبال دانشجویان از این دروس بی تأثیر نبوده است. آموزش الكترونیكی در ایران صنعتی نوپا در تكنولوژی آموزشی و آموزش از راه دور است، اما مراكز و مؤسسات آموزشی به ویژه دانشگاه ها در تلاش اند تا هرچه سریعتر الگویی مناسب با ساختار آموزشی و فرهنگی كشور در زمینه آموزش الكترونیكی ارایه كنند.علاوه بر مزیتهایی كه آموزش الكترونیكی ماهیتاً از آن برخوردار است، یكی از مهمترین دلایل ضرورت سازماندهی مراكز و مؤسسات آموزش الكترونیكی در ایران، تقاضای روزافزون آموزش به ویژه آموزش عالی در كشور است كه با توجه به محدودیت منابع و ظرفیت آموزشی در نظام آموزشی فعلی به یك موضوع غامض اجتماعی تبدیل شده است و كارآمد ساختن آموزش الكترونیكی می تواند بخشی از این مشكلات را مرتفع سازد.
لذا با توجه به اهداف تعریف شده برای آموزش الكترونیكی و وجود تقاضای گسترده و بالقوه برای آموزش و تحصیلات دانشگاهی در ایران، اهمیت پرداختن به ساختار مراكز و مؤسسات آموزش الكترونیكی به ویژه دانشگاه های مجازی در ایران به وضوح روشن می شود.
تعریف آموزش الكترونیكی
پیش از آن كه به تعریف آموزش الكترونیكی بپردازیم، لازم است ویژگی های آن بیان شود. ویژگی های آموزش الكترونیكی در یك نگاه اجمالی، عبارتند از:
- جدایی یادگیرنده از یاددهنده از نظر فیزیكی.
- دخالت یك سازمان آموزشی در فرایند یادگیری- یاددهی.
- استفاده از فناوری های جدید به ویژه فناوری های ارتباطی.
- امكان ارتباط دوجانبه Interactive میان یادگیرنده و یاددهنده توسط سازمان آموزش دهنده با استفاده از فناوری ارتباطات Connunication Technology
- نبود كلاس های یادگیری جمعی منظم و تأكید بر آموزش فردی و مطالعه مستقل.
- تقسیم فعالیت های مربوط به فرآیند یادگیری- یاددهی بر پایه مشاركت.
- رفع موانع سنتی آموزش هم از لحاظ زمانی و هم از لحاظ مكانی و فراهم كردن زمینه های یادگیری.
بنابراین می توان آموزش الكترونیكی را چنین تعریف كرد:
نظام آموزشی جدیدی است جهت سازماندهی فرآیند یادگیری- یاددهی توسط یك سازمان كه هدف آن انتخاب راه كارهای مناسب برای استفاده از فناوری جدید در فرایند یادگیری- یاددهی و نیز تسهیل ارتباط میان معلم و شاگرد و فراهم كردن زمینه های یادگیری مستقل و ارزشیابی نتایج آن به وسیله خود یادگیرنده و سازمان آموزشی است.
مزایا و ضرورت های آموزش الكترونیكی
وجود ویژگی های منحصر به فرد در آموزش الكترونیكی در دهه های اخیر، موجب افزایش تقاضای یادگیرندگان و مراكز ارائه خدمات آموزشی برای به كارگیری این روش آموزشی در جهان شده است. مزایای زیر بخشی از جذابیت های استفاده از آموزش الكترونیكی است:
مزایای آموزشی
- نداشتن محدودیت مكانی.
- نداشتن محدودیت های زمانی.
- محدود نبودن ظرفیت پذیرش.
- در نظر گرفتن استعدادهای فردی.
- گسترش فرهنگ یادگیری مستقل.
- استفاده از استادان مجرب در حوزه های گسترده تر(جغرافیایی و تعداد دانشجویان).
- امكان تطبیق و بهینه سازی كلاس ها، تمرینات و مشاوره با نیازهای فردی(دانشجومحوری).
- انعطاف پذیری در اصلاح یا تغییر محتوا.
- افزایش سرعت آموزش.
مزایای غیرآموزشی
- كمك به حفظ محیط زیست.
- كاهش ترافیك.
- كاهش آلودگی های هوایی و صوتی.
- كاهش نیاز به فضای بسته و كالبدی ( كلاسهای حقیقی)
معایب
علاوه بر ویژگی های آموزش الكترونیكی، منتقدان ضعف هایی نیز برای آن مطرح كرده اند كه البته بخشی از موارد مطرح شده به مرور تا حدی برطرف شده است.دوری از ارتباطات جمعی در آموزش یكی از معایب مطرح شده برای آموزش الكترونیكی است كه این موضوع با گسترش كاربرد ویدئو كنفرانس ها و آموزش های جمعی و روش های آموزشی گروهی مبتنی بر وب تا حد زیادی برطرف شده است.یكی دیگر از معایبی كه برای آموزش های از راه دور از جمله آموزش های الكترونیكی برشمرده می شود ، عدم ارتباط چهره به چهره است كه البته با پیشرفت تكنولوژی، این عیب تا حد زیادی برطرف شده و عدم ارتباط چهره به چهره یكی از ویژگی های آموزش الكترونیكی امروزی است.
وابستگی بیش از حد به تكنولوژی یكی دیگر از معایبی است كه منتقدان برای آموزش الكترونیكی مطرح كرده اند. باید توجه داشت كه هر روش آموزشی متكی بر عناصر خاص خود است و با توجه به نوع و سطح تكنولوژی های امروزی این وابستگی در ذات آموزش الكترونیكی وجود دارد و روز به روز نیز تشدید می شود. این وابستگی همانند وابستگی آموزش های سنتی به انسان است.با این همه ،نباید از نظر دور داشت كه آموزش الكترونیكی قابلیت ها و كاربرد های خاصی دارد كه باید در جایگاه خود مورد توجه قرار گیرد.
ضرورت ها
با توجه به گسترش IT و ICT و كاربردهای اینترنت و به هم پیوستگی جهانی و استفاده گسترده مراكز آموزشی و دانشگاه های دنیا از این روش آموزشی، ضرورت بازنگری در تكنولوژی های آموزشی و به كارگیری تكنولوژی های نوین در آموزش اجتناب ناپذیر می گردد.تمایل یا تقاضای روزافزون برای تحصیلات دانشگاهی و توجه بیش از پیش به آموزش در كشور از یك طرف و جذابیت ها و قابلیت های آموزش های مبتنی بر وب از طرف دیگر، نیروهای كشش را برای توجه به آموزش الكترونیكی به وجود می آورند. لزوم ورود به عرصه اطلاعات و ارتباطات و استفاده وسیع از فناوری اطلاع رسانی در آموزش و پژوهش و همچنین به كارگیری فناوری های جدید پیشرفته برای رسیدن به سرعت بیشتر در دستیابی به اهداف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و علمی، نیروهای فشار را برای انتخاب تكنولوژی مبتنی بر وب در آموزش مطرح می سازند.
اهداف آموزش الكترونیكی در ایران
به كارگیری آموزش الكترونیكی در ایران می تواند شش هدف عمده و اساسی زیر را تأمین كند كه هر یك به نوعی تأثیر پذیرفته از آموزش می باشند. این اهداف عبارتند از:
اهداف آموزشی
- كمك به توانمندسازی افراد برای یادگیری مستقل.
- كشف و پرورش استعدادهای پنهان با ایجاد فرصت دوم آموزشی.
- كمك به پرورش خلاقیت های یادگیرندگان از طریق خودآموزی و خودپژوهشی.
- ایجاد زمینه مساعد برای چرخه دانش در جامعه كه امروزه مهمتر از تولید دانش تلقی می شود.
- فراهم كردن زمینه های مناسب گذار از آموزش معلم محور به آ موزش یادگیرنده محور از طریق سازماندهی فرآیند یادگیری- یاددهی.
- پاسخ به تقاضای آموزش در كشور به ویژه آموزش عالی.
اهداف فرهنگی
- فراهم كردن زمینه های تبادل آزاد فرهنگی در داخل و خارج كشور.
- ایجاد زمینه های مناسب برای خلاقیتهای فرهنگی كه ضامن بقای فرهنگی كشور است.
- حفظ ویژگی های فرهنگی ملی، منطقه ای و محلی برای محافظت از اصالت فرهنگی در برابر تهاجم فرهنگی.
- فراهم كردن زمینه های رشد فرهنگی در میان اقشار مختلف.
اهداف اجتماعی
- كمك به تحقق عملی جامعه یادگیرنده.
- فراهم كردن بستر مناسب برای توسعه پایدار.
- بهره گیری از ظرفیت های اطلاع رسانی كشور برای تأمین «حق دانستن برای همه» با استفاده از روش های یادگیری.
- فراهم كردن زمینه های كاهش تنش در میان خانواده ها از طریق پذیرش داوطلبان بازمانده از راهیابی به دانشگاه های دیگر.
اهداف پژوهشی
- ایجاد روحیه تحقیق و پژوهش در افراد از طریق ترغیب آنان به اقدام پژوهشی.
- فراهم كردن زمینه های مناسب برای پژوهش در دانش عامیانه و نظام مند كردن اطلاعات مردم درباره مسائل اجتماعی و نحوه حل و فصل آنها.
- فراهم كردن زمینه های مناسب برای پژوهش در محل كار و اشتغال محلی و منطقه ای و تحولات ایجاد شده در این زمینه برای كمك به كارآفرینی و خوداشتغالی محلی و منطقه ای.
- ایجاد توانایی تجزیه و تحلیل اطلاعات و استفاده از نتایج آن برای بهبود كمی و كیفی زندگی.اهداف اقتصادی
- كمك به تأمین نیروی انسانی ماهر جامعه.
- كمك به بازآموزی نیروهای شاغل برای سازگار شدن با تحولات نوین كاری و نیز جلوگیری از بیكاری.
- كمك به غنی سازی سرمایه های انسانی و بالا بردن كارآمدی و بهره وری آنها.
- ایجاد زمینه مساعد برای ورود عامل دانش و تكنولوژی به دنیای تولید با عوامل سنتی كار.
- كمك به كاهش هزینه ها از طریق پژوهش و استفاده از اینترنت و اینترانت.
- كمك به تغییر و بهبود الگوهای مصرف در سطح جامعه از طریق افزایش دانش ملی.
- استفاده از آموزش الكترونیكی به عنوان یك استراتژی قوی تجاری و اقتصادی.
اهداف علمی
- فراهم كردن زمینه های آموزش های میان رشته ای و حركت به سوی تلفیق علوم طبیعی با علوم انسانی.
- ایجاد زمینه های مناسب برای جذب و تحلیل دانش در میان مردم و عملیاتی كردن دانش.
- ایجاد انگیزه برای یادگیری دانش جزیی به منظور روان سازی چرخه دانش و فراهم كردن زمینه های مشاركت اقشار مختلف جامعه در تولید دانش.
- ابهام زدایی از علم و وارد كردن آن در متن زندگی.
- تولید اطلاعات و دانش برای تصمیم گیری های علمی.
- ایجاد زمینه برای استفاده مدیران از دانش روز.
- فراهم كردن زمینه مناسب برای شكستن مرزهای دانش.
تاریخچه آموزش الكترونیكی در جهان
در سال ۱۸۰۰ میلادی آموزش از راه دور، آموزش مكاتبه ای تلقی می شد. آموزش مكاتبه ای كه با نامه نگاری توسط مدرسه یا موسسه های واجد شرایط اداره می شد و بین دانشجویان و استادان از طریق نامه نگاری ارتباط برقرار می كرد مورد توجه دانشجویان و دانش آموزان بود. همزمان با ایالت متحده آمریكا كه در زمینه آموزش از راه دور فعالیت داشت، كشورهای اروپایی دوره های آموزشی را قبل از سال ۱۸۴۰ به صورت جزوه های خلاصه شده آغاز كرده بودند.اولین دوره آموزش از راه دور دانشگاهی كه در سال ۱۸۹۲ تأسیس شد متكی بر اداره پست اداره می شد. قبل از اختراع DVD و VCR، نمابر، تلویزیون كابلی، ماهواره، كامپیوترهای شخصی، رادیو و تلویزیون وجود داشت. اگرچه مدل های اولیه آنها بسیار حجیم و كیفیت صدا و تصویر آن در مقایسه با استانداردهای امروزی بسیار پایین بود، اما كاربران مجذوب آن شده بودند.در اواسط قرن بیستم، برنامه های آموزشی متنوعی نیز وجود داشت كه به سمع و نظر مخاطبانی كه نمی توانستند در كلاس های متمركز حضور یابند، می رسید. با توجه به شهرت رادیو و تلویزیون، آموزش دهندگان به تكنولوژی جدیدی دست یافتند كه به سیستم پستی برای ارائه آموزش متكی نبود و به این ترتیب مجوز اولین رادیوی آموزشی دانشگاهی در سال ۱۹۲۱ صادر شد كه اولین پایه شكل گیری آموزش الكترونیكی محسوب می گردد.در سال ۱۹۶۰ با تكامل و پیشرفت رسانه ها، تكنولوژی آموزش از راه دور نیز دچار تغییراتی شد. به جای تكیه بر سیستم پستی برای ارائه مفاد و محتوای آموزشی، اطلاعات درسی و آموزشی از طریق رادیو و تلویزیون ارائه می شد. دانشگاه ها با استفاده تركیبی از ابزار چند رسانه ای Multimedia و ساختارهای اداری برای پشتیبانی آموزش از دانشجویان ثبت نام می نمایند. به نحوی كه علاوه بر انگلستان و آمریكا در سایر كشورهای اروپایی و آسیایی مؤسسات آموزش الكترونیكی توسعه یافت. امروزه كلاس های مجازی به دلیل وجود تكنولوژی های همگانی چون تلویزیون، رادیو و همچنین فناوری های جدید همچون Laptop، Desktop و شبكه های كامپیوتری رو به افزایش است.مسلماً اختراع تلویزیون و ویدئو بزرگترین تأثیر را بر آموزش از راه دور داشته است. اما كامپیوترهای شخصی و اینترنت باعث بازآفرینی چهره آموزش شده اند و موجبات یادگیری و آموزش دانشجویان را از فواصل دور فراهم كرده اند. در سال ۱۹۸۰ پخش تلویزیونی با ظهور ماهواره (خدمات برنامه ای كابلی) تغییر یافت و موجب تحول در صنعت آموزش الكترونیكی شد.
با ظهور اینترنت اولین دروس دوره كارشناسی به صورت Online توسط انستیتوی فناوری نیوجرسی در سال ۱۹۸۴ ارائه گردید و رشد سریع اینترنت موجب شد در سال ۱۹۸۵ دانشگاه فنی ملی آمریكا یك دانشگاه مجازی در ارائه دروس دوره كارشناسی و تحصیلات تكمیلی در رشته مهندسی و اعطای مدارك تحصیلی به دانشجویان افتتاح كند.
اولین Online Degrdd Program ها توسط دانشگاه فونیكس در سال ۱۹۸۹ ارائه شد و دانشگاه مجازی كالیفرنیا با ائتلاف حدود ۱۰۰ دانشكده و دانشگاه و با ارائه بیش از ۱۵۰۰ درس افتتاح شد.علاوه بر آثار چاپی، برنامه های صوتی، تصویری و ماهواره ، اینترنت و لوح فشرده این قابلیت را دارند كه به عنوان بزرگترین رسانه برای آموزش از راه دور مطرح گردند. در آموزش، از رسانه های مختلفی استفاده می شود و جای هیچ گونه تعجبی نیست كه اینترنت، جزو موارد انتخابی دانشجویان و دانش آموزان باشد.با ارائه آموزش از طریق شبكه جهانی وب یا از طریق CD-ROM یا Hybrid Internet حتی مسافران تجاری یا دانشجویان در مناطق قرنطینه شده می توانند از كلاس های مجازی دو سویه استفاده كنند و مهم نیست كه كجا زندگی می كنند و در چه موقعیت زمانی به سر می برند. با رواج استفاده از ارتباطات دیجیتالی و ابزارهای Cellular Handled، فرصت های بی شماری در زمینه آموزش الكترونیكی برای هر كسی در هر زمان و مكان از این جهان فراهم آمده است. با تركیب تكنولوژی های جدید مانند انیمیشن و ویدئو در سطوح مختلف با رسانه های قدیمی تر online مانند server, chat room و e-mail استاد آموزش الكترونیكی می تواند دروس دو سویه موفقی را ارائه دهد. دانشجو در چنین دوره آموزشی باید قدرت انتخاب همزمان(در یك زمان) و غیر همزمان را در محیط آموزشی داشته باشد. سؤال این است كه در آینده چه اتفاقی خواهد افتاد؟ با اطمینان می توان گفت تا زمانی كه مردم به آموزش نیازمندند، در الگوی جدید، آموزش الكترونیكی عرصه ای پرتحرك و روبه رشد خواهد داشت.
تاریخچه آموزش از راه دور در ایران
آموزش از راه دور در كشورمان به جز تجربه كوتاه دانشگاه آزاد قبل از انقلاب و دانشگاه پیام نور مبتنی بر استفاده از شیوه ارتباط از راه دور، دارای سابقه طولانی ای نیست. در پایان دهه ۷۰ آموزش مجازی در دستور كار دانشگاه تهران قرار گرفت و پروژه هایی تحت این عنوان آغاز شد. در سال ۱۳۸۰ سایت آموزش مجازی دانشگاه تهران با ارائه ۹ درس برای دانشجویان روزانه دانشگاه راه اندازی شد و از نیم سال اول تحصیلی همان سال، از آن بهره برداری شد. در همان سال وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از تأسیس دانشگاه اینترنتی خبر داد كه تحت نظر آن وزارت، ولی به صورت مؤسسه غیرانتفاعی نوع اول در سراسر كشور خدمات آموزشی ارائه خواهد داد. به دنبال آن تعدادی از دانشگاه ها اعلام كردند كه راه اندازی آموزش الكترونیكی را جزو برنامه های خود قرار داده اند و در حال حاضر تعدادی از آنها دروسی را به صورت تك درس برای دانشجویان حضوری خود ارائه كرده اند.اندكی بعد از اقدام دانشگاه ها در استفاده از روش آموزش الكترونیكی، آموزش و پرورش كه بزرگ ترین بخش آموزشی كشور است، فعالیت هایی را در این زمینه شروع كرد و در حال حاضر تعدادی موسسه خصوصی نیز از روش آموزش الكترونیكی بهره مند هستند.از آنجا كه نظام آموزش الكترونیكی در كشورمان در مرحله شكل گیری و آزمون و خطا به سر می برد، در ادامه بحث به برخی موانع اجرایی كه سیستم آموزش الكترونیكی در ایران احتمالاً با آن مواجه خواهد شد، اشاره می كنیم.
موانع و مشكلات استفاده از نظام آموزش الكترونیكی
بی تردید، اساس ایده آموزش الكترونیكی در كشور ما نیز با مخالفت هایی مواجه شده است كه امری طبیعی است. زیرا جایگزینی یك نظام نوین و نوپا به جای یك نظام سنتی همواره با مقاومت های متعددی روبه رو می شود. آموزش الكترونیكی یك تحول در سیستم آموزشی است كه الزاماً فرهنگ خاص خود را در پی دارد و همین امر ممكن است موجب مخالفت عده ای با اساس استفاده از این شیوه آموزشی شود. اگرچه دغدغه های فرهنگی امری منطقی است اما مخالفت اساسی با یك تحول تكنولوژیك، منطقی به نظر نمی رسد، زیرا دسترسی و تسلط بر تكنولوژی ارتباطات و بهره گیری از آن در امر استراتژیك و مهم آموزش و تربیت نیروی انسانی، خود یكی از مؤلفه های مهم قدرت محسوب می شود و نباید از آن غافل بود. از سوی دیگر، گسترش بی وقفه و كم هزینه سیستم آموزشی الكترونیكی در سراسر دنیا، ضرورت استفاده از این روش آموزشی را اثبات می كند. یونسكو طی بیانیه ای اعلام كرده است: استادان مؤسسه فناوری ماساچوست آمریكا به زودی تمامی دروس آموزشی خود را در این دانشگاه برای استفاده عموم در اختیار علاقه مندان قرار خواهند داد. بر اساس این گزارش، ظرف چند سال آینده بیش از چند هزار ماده درسی به طور رایگان در اختیار استادان، محققان و دانشجویان سراسر دنیا به ویژه كشورهای در حال توسعه قرار خواهد گرفت.
كمبود ابزار و مهارت
برای بهره گیری از نظام آموزشی الكترونیكی، وجود حداقل امكاناتی برای هر دانشجو ضروری است كه می توان از كامپیوتر و اشتراك در اینترنت در زمره این ابزار نام برد. در كنار این ابزار، مهارت هایی از قبیل آشنایی و تسلط بر استفاده از كامپیوتر و اینترنت لازم است. به علاوه، ظرفیت مخابراتی كشور هم در حدی نیست كه پاسخگوی آموزش مجازی و توسعه روزافزون آن باشد.طبق آمار ارائه شده در برخی جراید، در حال حاضر سهم سرانه ۵/۱ میلیون دانشجوی سراسر كشور برای دسترسی به اینترنت بسیار محدود و تقریباً ۸ بایت در ثانیه است. اگر هر دانشجو، متقاضی كمترین حجم از اینترنت باشد، در آن صورت به حداقل ۱۲ مگابایت اینترنت نیاز است كه این رقم با ظرفیت فعلی وزارت پست و تلگراف كه ۵/۲ مگا بایت گزارش شده است، فاصله بسیار دارد. بنابر این موفقیت نظام آموزشی الكترونیكی در كشور مستلزم اقدامات اساسی و رفع موانع متعدد است و نبود پیش بینی و محاسبه كارشناسانه آنها ممكن است آینده آموزش الكترونیكی را با مشكلات جدی مواجه سازد.

منبع : روزنامه همشهری