دانشکده‏های مجازی و مدارس هوشمند

فن‏آوری‏های اینترنتی، با سرعت چشمگیری در حال گسترش است و پدیده «آموزش با تکیه بر فن‏آوری‏های اینترنتی‏» اکنون موضوع توجه و رقابت فزاینده بیشتر دانشکده‏ها و مدارس دنیا قرار گرفته است . بنا به پیش‏بینی «سازمان جهانی داده‏» ، در سال ۲۰۰۴، آموزش سنتی نسبت‏به آموزش نوین درصدی معادل ۲۵ به ۷۵ را خواهد یافت . از سوی دیگر، دولت جمهوری اسلامی ایران، در حال حاضر توجه فراوانی به لزوم توسعه زیرساخت‏های ارتباطی - اطلاعاتی خود نموده و مایل است گسترش استفاده از فن‏آوری‏های اطلاعاتی را به طور جدی پی‏گیرد . بر این اساس، به نظر می‏رسد آن دسته از سازمان‏ها و موسسات حوزوی که به نحوی به امر آموزش، اشتغال دارند و نیز رسالت عرضه آموزه‏های دینی در سطح فراگیران جهانی را برای خود قائل می‏باشند، نظیر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، سازمان حوزه‏ها و مدارس علمیه خارج از کشور، مرکز جهانی علوم اسلامی، جامعه الزهرا، مجمع جهانی اهل بیت و . . . لازم است تاملی اساسی در موضوع تحولات آموزشی سال‏های اخیر و امکان آموزش در قالب‏های نوین بنمایند . مقاله حاضر در شش بخش به معرفی پدیده «آموزش از طریق اینترنت‏» می‏پردازد .
الف) مقدمه آموزش از طریق اینترنت، تحول یافته‏ترین نوع از انواع «آموزش از راه دور» است . «آموزش از راه دور» ، (Distance education) هر نوع آموزشی است که میان استاد و دانشجویی که به لحاظ جغرافیایی از یکدیگر دور هستند، رخ می‏دهد . این نوع آموزش که از دهه ۶۰ در شکل آموزش از طریق پست و ارسال بسته‏های آموزشی نوشتاری و صوتی شروع شد، در دهه‏های بعد، از طریق فن‏اوری ویدئو، تلویزیون‏های کابلی و پخش ماهواره‏ای تکامل یافت . اکنون این آموزش با بکارگیری فن آوری‏های اینترنت، نظیر صفحات پیام، (Message boards) اتاق‏های چت، (Chat rooms) ، میز ویدئو، (Desktop - video) یا کنفرانس کامپیوتری (۱، ((conferencing Computer) فضای مجازی، (Virtual) آموزش را بسیار کارآمدتر از فضای واقعی آموزش بازسازی نموده و پیشرفته‏ترین فناوری‏های اطلاعات و ارتباطات را در خدمت آموزش قرار داده است آموزش از طریق اینترنت، بیش از یک دهه از عمر آن می‏گذرد و در این مدت کوتاه نیز، تحولات بسیاری به خود دیده است . در سال‏های اخیر انفجاری از تمایل به آموزش از طریق اینترنت پدیدار گشته است . در سطح مراکز دانشگاهی، این اظهار تمایل، مرهون پدید آمدن دو عقیده است:
▪ باور هیات علمی دانشگاه‏ها مبنی بر توانایی تکنولوژی بر اصلاح آموزش;
▪ درک ناگهانی مدیران دانشگاه‏ها مبنی بر اینکه آموزش از طریق اینترنت تولید کننده حجم بالایی از ثروت (سود بازگشتی) است و ظرفیت‏بالقوه تولید بیشتر ثروت را نیز دارد .(۲) امروزه، وب سایت‏های بسیاری، قالب‏های جذاب، نظیر گزینه‏های تعاملی، انیمیشن، ویدئو، ناراتیو و متن نوشتاری را به کار گرفته‏اند تا دانشجویان را با یک منبع خودآموز، ( Self - helplearning) که مکمل کتاب‏های درسی سنتی است، تدارک کنند . اکنون برخی از سازمان‏های آموزشی اطلاع رسانی و تبلیغی کشور، مایل‏اند نگاهی تامل‏آمیز به وضعیت جدید انداخته و با نظر به حجم رقیبانی که وارد عرصه آموزش جهانی شده‏اند و نیز نوع فعالیت‏های آموزشی نو و میزان بهره‏وری در این نوع فعالیت‏های آموزشی، در کارنامه فعالیت‏خود بازبینی کنند . در حال حاضر، سازمان‏های یاد شده، تقریبا در بیشتر نقاط کشور و نیز کشورهای مختلف جهان، حضور داشته و در همه این مناطق، تاسیس مدرسه یا مرکز تبلیغی و تجهیز آن، ارسال ماموران اعزامی - به عنوان مدیر، استاد و یا کارگزار - جذب دانشجو و طلبه، نگهداری و مراقبت از مکان‏ها و ساختمان‏های ذیربط، تامین و حمایت دانشجویان و طلاب و . . . ، از وظایف اجتناب‏ناپذیر این سازمان‏ها تلقی می‏شود . انجام این وظایف، هزینه‏های ریالی و ارزی سرسام آوری را نیز به سازمان‏های مزبور تحمیل می‏نماید . ضمن اینکه ضریب آسیب پذیری فعالیت این گونه مراکز در مناطق مختلف، قابل اعتنا و هشدار دهنده است .
اکنون این پرسش به وضوح هویدا می‏شود که آیا در مقایسه با فراگیران شرکت‏کننده در این نوع مراکز، انجام هزینه‏های مربوط دارای توجیه جدی است ؟ آیا فراگیران و دانش‏پژوهان این مراکز، فراگیران واقعی آموزش‏های مربوطه و یا معارف اسلامی‏اند یا انگیزه‏های ثانوی دیگری آنها را جذب این مراکز نموده است ؟ پس از گذراندن دوره آموزش، چه نوع کاربری و بهره‏وری از آموزش‏ها و برنامه‏های ارائه شده، متوجه فراگیران مزبور می‏باشد ؟ آیا کشوری که مدرسه در آن تاسیس شده و نوع آموزشی که برای فراگیران آن کشور در نظر گرفته شده، بر پایه مطالعات کارشناسی و مقدماتی دقیقی انتخاب شده است ؟ به نظر می‏رسد پاسخ بسیاری از پرسش‏ها، نظیر آنچه در محورهای پیش‏گفته اشاره شد، در تغییر شیوه‏ها و الگوهای آموزشی و حرکت‏به سوی راه‏اندازی «آموزش از طریق اینترنت‏» میسر خواهد بود . آغاز این نوع آموزش، مستلزم تنها هزینه‏ای معادل یک سال اداره و نگهداری یکی از مدارس و یا مراکز فرهنگی و اطلاع‏رسانی حاضر در خارج از کشور است; حال آنکه اولا موانع جغرافیایی، سیاسی، امنیتی، فرهنگی و . . . اصولا موضوعیت‏خود را از دست می‏دهد و فراگیرانی که پیش از این دچار هر گونه موانع یاد شده بودند، اکنون می‏توانند به جمع دانشجویان آموزش از طریق اینترنت‏به پیوندند . از سوی دیگر، در این نوع آموزش تعداد فراگیرانی که با انگیزه‏های غیر آموزشی جذب می‏شوند، به حداقل می‏رسد و صفحه وب، در حداکثر ظرفیت، با فراگیران واقعی خود ارتباط می‏یابد .
همچنین، افزایش دامنه کمی فراگیران نیز، با وضعیت موجود آموزش، تبلیغ و یا اطلاع رسانی حضوری در مدارس و مراکز فرهنگی قابل مقایسه نیست . در وضعیت فعلی، برخی مراکز خارج از کشور به رغم هزینه سنگینی که بر سازمان‏های ذیربط تحمیل می‏کنند، با مخاطبانی کمتر از مجموع انگشتان دو دست اداره می‏شوند، حال آنکه شاید که در مناطق مربوط به این مراکز، فراگیران بسیار بیش‏تری وجود دارند که به دلیل وجود موانع نامبرده، قادر به بهره‏گیری دوره‏های آموزش حضوری نمی‏باشند . همه دلایل پیش گفته و دلایل دیگری که شرح آن در اینجا میسر نیست، شاهد این نکته است که رویکرد سازمان‏های یاد شده به ارائه دوره‏های آموزش از طریق اینترنت در شرایط فعلی، امری کاملا موجه و قابل دفاع به نظر می‏رسد . ب . آناتومی دوره‏های آموزشی روی شبکه،
۱) On-line محتوای این دوره‏های آموزشی، همانند کلاس‏های حضوری، (On - campus) است که در محل دانشگاه ارائه می‏شود; اما شیوه ارائه مطالب متفاوت است . به جای حضور هفتگی دانشجو در جلسات کلاس دانشگاه، فراگیر، دوره را به عنوان یک تجربه - learning Asynchronous می‏گذراند; یعنی یادگیری از هر جا در هر زمان، با به کارگیری کامپیوتر خود .
۲) فراگیران در یک فضای یادگیری فعال، (Active learning) کار می‏کنند که به مثابه یک محیط یادگیری مبتنی بر همکاری و تشریک مساعی متقابل، (Collaborative) شناخته می‏شود; به گونه‏ای که یک فراگیر با فراگیر دیگر جفت می‏شود تا عنداللزوم حمایت‏های آنی را دریافت کند . بنابراین، ارتباطات یک جنبه حیاتی برای برنامه آموزش است و فرد نباید حس کند که در انزوا قرار دارد .
۳) وجود یک استاد زنده و پاسخگو، امری ضروری است . از آنجا که انسان‏ها در صحبت چهره به چهره تکامل یافته‏اند، انطباق با اشکال نوین ارتباطی، مستلزم صرف کار ذهنی بسیار است . در استفاده تلفن ما می‏توانیم بشنویم اما نمی‏بینیم، پس مغز ما برای ارتباط بیش‏تر تلاش می‏کند . در پست الکترونیکی، (E-mail) وضعیت‏یک رتبه خراب‏تر است; زیرا نه می‏بینیم و نه می‏شنویم . مطالعات اخیر نشان می‏دهد که در پست الکترونیکی ۵ تا ۱۵ بار بیش‏تر طول می‏کشد تا پیام مشابهی در مقایسه با صحبت چهره به چهره منتقل شود . بنابراین، داشتن یک شخص زنده که فراگیران بتوانند در طول ساعات کاری، با او صحبت کنند در یادگیری بسیار مؤثر است .
۴) با احتمال بسیار بالا، فراگیران تریبون بحث و مناظره، (Discussionforum) را برای ارتباطات کلاسی به کار می‏برند . آنها تشویق می‏شوند پرسش‏هایی را برانگیزانند و پاسخهایی به یکدیگر دهند . استادان نیز ساعت‏های کاری روی شبکه، ( online) دارند که در طول آن در دفاتر خود هستند و از طریق تلفن، فاکس و بحث «زنده‏» در تریبون، در دسترس‏اند .
۵) استادان همچنین یک جلسه مشاوره و راهنمایی برای فراگیر، (orientation Student) تنظیم می‏کنند که در طول آن فراگیر قبل از اینکه دوره خود را آغاز کند، یاد می‏گیرد چگونه از طریق دوره‏های مبتنی بر وب، مطالعه کند که «اثر بخش‏» ، ( Effective) و «کارآمد» ، (Efficient) باشد
۶) برای موفقیت در یک دوره مبتنی بر وب، فراگیر باید «انگیزه‏مند» ، (Motivated) و «خودجهت‏یاب‏» ، (Selfdirected) باشد . موارد زیر حداقل آیتم‏هایی است که برای این امر لازم است: برای کودن‏ها، (Goof - offs) نیست که در صدد به دست آوردن آسان مدرک‏اند . فراگیران مجازی باید آماده باشند که دست کم زمان انجام تکالیف را به اندازه دوره‏های سنتی، صرف کنند .
۲- ۶) «خودنظم‏بخشی‏» ، ; (Self - disciplined) بر عهده فراگیر است که زمان خود را برای انجام بسامان تکالیف، تنظیم کند . فراگیر باید خلاق باشد و با برنامه‏های خود، خوب سازگار شود .
۳- ۶) «خوداتکایی‏» ;reliance) _ (Self توانا بودن فراگیر برای حل مسئله یا پژوهش در اطلاعات، به طور مستقل، یک ضرورت است . پرسش‏ها از طریق پست الکترونیکی می‏تواند پاسخ گیرد، اما وقت گیر است .
۴- ۶) «مهارت‏های دقیق خواندن‏» ، ; (Careful reading skills) از آنجا که سخنرانی‏های کلاسی عمدتا با کلمات مکتوب جایگزین می‏شود، فراگیران نیازمند آنند که خوانندگانی دقیق باشند و در حین خواندن به آرامی تفکر کنند .
۵- ۶) «مهارت‏های کامپیوتری‏» ، ; (Computer skills) فراگیران باید در به کارگیری کامپیوتر و اینترنت راحت‏باشند . این امر، شامل استفاده از E-mail Word processing downloading, web browsing می‏شود
۷) یادگیری روی شبکه، شخص را قادر می‏سازد اطلاعات را از منابع مختلف، در هر زمانی و در هر جا استخراج کند . کسی لازم نیست‏شرم کند از اینکه چیزی را نمی‏داند یا اینکه مدت زمانی طول می‏کشد تا بر اطلاعات جدید تسلط یابد . یادگیری از طریق وب، زیر چشم قضاوت و داوری دیگران قرار نمی گیرد و فرد به تنهایی مسیر خود را می‏جوید . به کارگیری مزایای این فن‏آوری برای گسترش فرصت‏های یادگیری به ویژه مهم است; زیرا ما در زمانی زندگی می‏کنیم که یادگیری یک ضرورت است، نه یک امر لوکس .(۳)
ج) مزایای آموزش از طریق اینترنت آموزش از طریق شبکه اینترنت، به سرعت رشد تحولات اینترنت، در حال گسترش است، و دانشگاه‏های بسیاری در این راه سرمایه‏گذاری اساسی کرده‏اند . بزرگ‏ترین مزیت آموزش روی شبکه، (on-line) ، تعاملی بودن، (Interactive) آن است; خواه به لحاظ سطح تعامل و یا به لحاظ شرایط و وضعیت آن . برای مثال، برخی، ایده‏های خود را از طریق اتاق چت مجازی، ( Virtualchatroom) عرضه می‏کنند، برخی دیگر پرسش خود را پست الکترونیکی، (E-mail) می‏کنند و . . . . به علاوه، هزینه فن‏آوری آموزشی technology) (Learning به شدت کاهش یافته، هزینه عمده فن‏آوری آموزشی به هزینه‏های اولیه سخت‏افزاری (کامپیوتر، ویدئو، دوربین‏ها، امکانات ماهواره‏ای و) . . . و نرم‏افزاری (برنامه‏های کامپیوتری) محدود می‏شود که در مقایسه با هزینه‏های آموزش چهره به چهره، (facetoface) ناچیز است . هزینه‏های حفظ و نگهداری و حتی هزینه‏های توسعه‏ای نیز با هزینه‏های موجود در آموزش مستقیم، قابل مقایسه نیست . مزیت دیگر این نوع آموزش جلب مخاطبان خارجی و مخاطبان دور از مراکز آموزشی (۴) است . موانع جغرافیایی، سیاسی، ملیت، نژاد و دیگر عوامل محدود کننده در آموزش‏های مستقیم، در این نوع آموزش رنگ می‏بازد و اصولا استاد و دانشجو، از هر فاصله جغرافیایی و به رغم هر گونه محدودیت‏های سیاسی، ملیتی، نژادی و . . . می‏توانند در یک کلاس مجازی شرکت جویند . از دیگر مزایای این نوع آموزش، امکان ارائه پاسخ سریع‏تر به لحاظ زمان پاسخگویی است (۵). در این آموزش، فن‏آوری چنان رابطه میان دانشجو و استاد یا بخش‏های طراحی شده پاسخگو را تنگاتنگ می‏سازد که گویا همواره دانشجو و استاد در کلاس درس حاضرند . به کارگیری بهتر کارشناسان و متخصصان، مزیت دیگر این نوع آموزش است; به گونه‏ای که می‏توان از کارشناسان محدود و البته متنوع با بهره‏وری و بازدهی بالا بهره گرفت . سرانجام، معیارهای اندازه‏گیری و سنجش عملکرد در این نوع آموزش با شفافیت و معناداری بالایی وجود دارد و به نحو شایسته‏ای می‏توان عملکرد آموزش را مورد سنجش قرار داد .(۶) مزایایی که برشمرده شد، برخی مزایای کلی این نوع آموزش بود . می‏توان برخی مزایای ویژه فراگیران را نیز مورد اشاره قرار داد:
▪ اینکه لازم نیست استاد، محتوای آموزشی را به دست فراگیر برساند و یا فرایند یادگیری را اعتبار بخشد; استاد ارائه دهنده مجموعه‏ای از امکانات آموزشی است و این فراگیر است که خود اقدام به شرکت در هر یک از بخش‏های مورد علاقه می‏کند .
▪ فراگیر خودجهت‏یاب، (Self - directed) است و از طریق تعامل با سیستم آموزشی، مسیر خود را باز می‏یابد .
▪ یک مشاور راهنما همواره به عنوان یک منبع در دسترس است و فراگیر می‏تواند به او مراجعه کند و از او راه جوید .
▪ فرصت و امکان یادگیری، در طول ۲۴ ساعت در روز و ۳۶۵ روز در سال در دسترس می‏باشد .
▪ توانایی یادگیری در محل کار یا منزل، بنابر اینکه فراگیر در سلوک شخصی خود کدامیک را ترجیح دهد، می‏تواند متغیر باشد .
▪ آموزش از راه دور، فراگیر را قادر می‏سازد تا از ابتدا آموزش ببیند یا صرفا آن بخش از دانش خود را که مایل است، از طریق مرور کردن تازه کند . در این نوع آموزش، هزینه سفر و دیگر هزینه‏های ملزوم، حذف می‏شود .(۷) این نوع آموزش برای بازار کار و استخدام کنندگان نیز مزایایی در بر دارد که در این نوشتار از آن صرف‏نظر می‏شود . کسانی که با توجه بسیار به موضوع آموزش از طریق وب مخالفت نموده‏اند، جدیدترین اشکال خود را معطوف بدین امر می‏دانند که این آموزش، نمی‏تواند جایگزین آموزش مستقیم، (face - to - face) شود و قادر نیست‏به طور شایسته، آن‏گونه که در آموزش مستقیم ممکن است، خدمت کند . آقای استول به گفته پروفسور آرشام استدلال می‏کند: مدارس باید راه‏هایی را برای اصلاح آموزش واقعی به کار ببرند، به جای آنکه بر فن آوری کامپیوتر سرمایه گذاری کنند و یا بر ارتباطات از راه دور در آموزش تکیه کنند . به علاوه به عقیده استول، کامپیوتر همانند یک عصای زیر بغل، (Crutch) است که زمان و منابع را، آنگونه که در برنامه‏ها آمده، تغییر می‏دهد و به فراگیر تعلیم می‏دهد که فکر کند و اطلاعات را ارزیابی و آن‏گونه که می‏خواهد دست چین کند . این آموزش با دانش، همان رفتاری را می‏کند که با فرآیند تولید کرده است; یعنی ابزار درست و بخش‏های درست را وقتی که نیاز دارید، به شما تحویل می‏دهد . همچنین این آموزش، نوعی فرآیند فشرده است که باید وقت زیادی از زمان توسعه‏یافته دانشکده را بدان اختصاص داد . ایرادات آقای استول و دیگر اشکالات مشابه، روند سریع گسترش آموزش مبتنی بر وب را کند نکرده است . پروفسور حسین از طریق Web در دانشگاه بالتیمور (۸)، حاصل سال‏ها آموزش خود از طریق وب را در جهت توضیح و دفاع از این نوع آموزش به کار می‏گیرد . به گفته آرشام، در طول قرن بیستم تحولات بسیاری با ظهور پدیده‏هایی همچون فیلم، رادیو، صفحات مغناطیسی، پخش تلویزیونی، نوار صوتی، نوار تصویری، دستگاه‏های آموزشی برنامه‏ریزی شده و . . . رخ داد; به نحوی که علاقه‏مندان این پدیده‏ها در هر مرحله اعلام می‏کردند پایان عمر مدرسه، کالج و دانشگاه فرا رسیده است; اما در حقیقت تاثیر اینها بر فرآیند تعلیم و یادگیری کم بوده است . در عین حال، تحولات در عرصه فن آوری کاغذ و چاپ، تاثیر بسیاری داشته است; به گونه‏ای که بحث چهره به چهره و منابع کاغذی هنوز بر تعلیمات عمومی سلطه دارد . نیز رسانه صوتی - تصویری تا حدی در امر آموزش مورد توجه واقع شده است، اما این بحث در ادبیات طراحی آموزشی پابرجاست که آیا ویژگی‏های رسانه‏ای منحصر به فردی وجود دارد که بتواند یادگیری را ارتقا دهد؟ آرشام، پاسخ این پرسش را در ویژگی‏های خیره کننده و تحول‏آفرین امکانات وب جستجو می‏کند . وی به طور خلاصه چنین اذعان می‏کند که یک کلاس آموزشی مبتنی بر وب، یک تجربه آموزشی بسیار مؤثر، (More effective) است; زیرا فراگیر از فرآیند یادگیری مشارکت می‏کند و حاصل توجه شخصی خود را دریافت می‏کند، گرچه استاد و فراگیر در مناطق مختلف هستند . این مشارکت در یادگیری، به خودی خود، یک تجربه یادگیری مثبت است .
فضای یادگیری مبتنی بر وب، امکان تعامل بسیار مؤثرتری را میان فراگیران و استاد فراهم می‏آورد .(۹) بنابراین، می‏تواند همانند محیط کلاس درس سنتی مؤثر باشد; جایی که فضا، نشستن و غیره می‏توانست ناکافی باشد . در عین حال، پروفسور آرشام هشدار می‏دهد که رفتن به سوی آموزش مبتنی بر وب، با کمرویی و ترس سازگار نیست; اینکه صرفا مواد به دست آمده از طریق وب در تعلیم به کار رود، چه ثمری خواهد داشت؟ باید بپرسیم چگونه تلاش‏هایمان در این راستا می‏تواند مؤثر باشد؟ اگر نمی‏توانید با استفاده از فن آوری، بهتر تعلیم دهید، آن را به کار نبرید! باید پیشاپیش یک طرح دقیق داشت تا این نوع آموزش، یک تجربه معنادار برای تعلیم دهنده و فراگیر گردد . در آموزش سنتی، تاکید اساسی بر فراگیری محتوا یعنی «یادگیری چه‏» ، (What) بود; اما عصر اطلاعات به مردمانی نیاز دارد که رقبای یکدیگر در امر یادگیری‏اند، و از این رو فرآیند یادگیری، یعنی «چگونه یاد گرفتن‏» ، (How) را می‏آموزند . گرچه یادگیری در یک محیط و بستر اجتماعی رخ می‏دهد، ولی در آینده نزدیک ما یک جامعه آموزشی خواهیم بود که در آن تعلیم یک امر قابل دسترس جهانی است .
بدینسان، مواد آموزشی باید تغییرات مستمر را در دنیا در درون خود باز تاباند . در حالی که می‏بینیم برخی اساتید، متن سخنرانی‏های ده سال پیش خود را هنوز ارائه می‏دهند، برخی، وقت کلاس را به ارائه کاری از سوی دانشجو سپری می‏کنند و برخی نیز با دادن نمرات خوب، تکرار موفقیت‏خود را به نمایش می‏گذارند; بدون اینکه آزمون واقعی به عمل آید یا پروژه‏ای به دانشجو واگذار شود . در آموزش از طریق اینترنت می‏توان معیارها و سنجه‏های بهتری را برای اندازه‏گیری و سنجش عملکرد به کار برد، همان گونه که می‏توان عملکرد بهتری را، نسبت‏به کلاس‏های درس سنتی، از اساتید انتظار داشت; چنانکه پروفسور آرشام مؤثرترین و بهترین شیوه را بر پایه تجربیات خود learn_to_ Learning معرفی می‏کند; یعنی از دانشجویان می‏خواهد تکالیف خود را بر مبنای برنامه منظم هفتگی انجام دهند; سپس از روی اشتباهات خود را، وقتی استاد بازخورد و نتایج کار آنها را می‏فرستد، یاد بگیرند و بیاموزند .(۱۰) بنابراین در این نوع آموزش، باید اهداف و بازخورد کاملا آشکار باشند تا بتوان دوره آموزشی را مدیریت کرد . باید تعهد و وفاداری نسبت‏به تمامیت تعامل از راه دور وجود داشته باشد و استاد استراتژی مؤثری را به کار برد تا دیالوگ و گفتگو میان طرفین را ارتقا دهد و در عوض، درگیر شدن به مسائل شخصی افراد را به حداقل برساند . به جای ارزیابی متون در دسترس و انتخاب بهترین (که نقش سنتی استادان بود)، استاد باید حجم عظیم امکانات را بررسی نموده، منطقی‏ترین آنها را به فراگیر پیشنهاد دهد; یعنی مواد ارزشمند را از مواد غیر مفید جدا سازد; حتی بسیاری محققان هم قادر نیستند از قسمت کوچکی از مواد تخصصی در دسترس خود، استفاده نمایند . در عین حال باید به فراگیران، امکان انتخاب‏های مختلف را داد; بیش‏تر دانشجویان این نوع آموزش، سخت‏ترین تکالیف را بر می‏گزینند تا هماوردی، ( Challenge) کنند، که این نوع واکنش، در آموزش سنتی اصولا دیده نمی‏شد .
د) عوامل و زمینه‏های محدودکننده آموزش از طریق اینترنت
۱) باید اشاره کرد که آموزش از طریق وب، زمان بسیاری از استاد را صرف می‏کند . در واقع استاد مربوط، همواره باید در دسترس باشد . دانشجو در این فرآیند، انتظار پاسخ مستمر دارد . استاد در این نوع آموزش نیازمند دو یا سه برابر وقت در مقایسه با آموزش چهره به چهره، (face - to - face) است .
۲) وقتی آموزش به طریق چهره به چهره صورت نمی‏گیرد، باید توانائی‏های فراگیر را با وظیفه مربوطه سازگار و منطبق کرد . استاد در این فرآیند، از میزان هوشیاری فراگیر و حرکت چشمان او آگاه نیست و برای او معلوم نیست که فراگیر، موضوع را می‏گیرد یا نه . بنابراین اگر انگیزه کافی به فراگیر ندهد، بزودی خسته می‏شود و اگر انگیزه بیش از حد به او بدهد، وی در زیر بار آن غرق می‏شود . پس باید طیف گسترده‏ای از گزینه‏ها را در اختیار فراگیر بگذارد
۳) آگاهی از فهمیدن فراگیر امری بسیار مهم و البته دشوار است . صرف پست الکترونیکی، (E-mail) احساسات و دغدغه‏ها را به استاد منتقل نمی‏کند . پاسخ به پرسش‏های فراگیر، دست کم توجه استاد به فراگیر را نشان می‏دهد . تجویز یک قالب و یک اندازه برای همه فراگیران، روش نامطلوبی است; زیرا تفاوت‏های فردی در میان افراد، فراوان است . مشکل این است که بتوان فهمید تعامل، (interaction) چه زمانی در ذهن فراگیر رخ می‏دهد . آیا می‏توان اولین لحظه درگیر شدن ذهنی فراگیر را شناسایی کرد؟
۴) آموزش روی وب به مشارکت محتاج است و بدون آن امکان‏پذیر نیست . مشارکت میان استاد و فراگیر، مشارکت میان دوره آموزشی و واقعیات امری ضروری است . از آنجا که استاد نمی‏تواند فراگیران را ببیند، ناگزیر است‏سطح بالایی از مشارکت را حفظ کند (۱۱). وقتی یک سخنرانی، (lecture) یا اشکال دیگر اطلاعات ارائه می‏شود، تشویق نمودن فراگیر به اینکه واکنش نشان دهد و تجربه ویژه خود را تولید کند، در توفیق دوره آموزشی بسیار مؤثر است . سایت‏هایی که صرفا موادی را تهیه کرده و روی شبکه ریخته‏اند و قادر به طراحی و ارائه مشارکت‏آمیز مواد خود نیستند، نمی‏توانند از مؤثر بودن ارائه مطالب خود سخنی به میان آورند! داشتن مواد دوره‏های آموزشی روی شبکه، جوهره اساسی دوره‏های روی شبکه را شکل نمی‏دهد، بلکه اشتیاق استاد به مواظبت کردن، انگیزه بخشیدن و تحریک نمودن و اطمینان از اینکه دانشجویان مواد آموزشی را دریافته‏اند، انرژی واقعی را به این دوره‏ها می‏دهد .
۵) احتمال دور افتادن از فرآیند آموزش و شخصی شدن آموزش بسیار جدی است . ضمن اینکه تعامل، (interaction) در این نوع آموزش یک اصل اجتناب‏ناپذیر و بلکه یک الزام است و باید تعهد و وفاداری نسبت‏به تمامیت تعامل از راه دور وجود داشته باشد و نیز استاد استراتژی‏های مؤثری را برای ارتقای دیالوگ متقابل به کار برد . در عین حال، استاد باید در گیر شدن با مسائل و موضوعات شخصی فراگیر را به حداقل برساند و به گونه‏ای روند امر را سامان دهد که در دام گفتگو در باب موضوعات مورد نظر شخص فراگیر نیفتد . خطر اصلی این است که اهداف اصلی آموزش، مورد مصالحه قرار گیرد و مغفول واقع شود . مشکل دیگر در همین زمینه این است که ممکن است چند دانشجوی معدود، دیالوگ را به دست گیرند و نهایتا دیالوگ تبدیل به مونولوگ و سخنرانی یک‏طرفه شود .
۶) تا اهداف آموزش و باز خوردهای آن آشکار و شفاف نشوند (۱۲)، سخت می‏توان دوره آموزشی را مدیریت کرد .
۷) نمی‏توان انتظار داشت فراگیران مجازی، آنچه را که استاد می‏خواهد انجام دهند، بدون اینکه قول ارائه مدرک، (Credit) برای آنچه انجام می‏دهند، به آنان داده شود . در همین زمینه باید اضافه کرد که انسانی کردن و صفت انسانی بخشیدن به موضوعات آموزشی، امر بسیار مهمی است . فرآیند آموزش باید برای فراگیران، ارزش خاصی داشته باشد; در غیر این صورت کار روی شبکه به یک کار فرعی و اضافی یا حتی یک سرگرمی بدل می‏شود .
۸) دانشجویان شرکت کننده در این دوره‏ها، دانشجویان ویژه‏ای هستند . در واقع، اینگونه دوره‏ها، مشتریان خاص خود را دارد . لزوم داشتن عناصری نظیر جدیت، خود نظم بخشی، خود اتکایی، مهارت‏های دقیق خواندن و مهارت‏های کامپیوتری، فراگیران این دوره‏ها را محدود به افراد ویژه‏ای می‏کند .(۱۳) ه . رهیافت استفاده از کامپیوتر در آموزش از طریق اینترنت کاربرد کامپیوتر در آموزش از راه دور را می‏توان در یکی از چهار مقوله زیر طبقه بندی نمود:
۱) (CAI) آموزش با معاونت کامپیوتر (۱۴) ; در این وضعیت کامپیوتر به عنوان یک ماشین آموزشی خود در برگیرنده، (Self - contained) به منظور ارائه دروس ناپیوسته و مجزا و در جهت نیل به اهداف آموزشی ویژه اما محدود به کار می‏رود . چندین وضعیت‏برای CAI وجود دارد که عبارت‏اند از: تمرین و تکرار، مشاوره و نظارت، شبیه‏سازی، بازی و حل مسئله .
۲) (CMI) آموزش با مدیریت کامپیوتر (۱۵) ; در این وضعیت، شاخه بندی کامپیوتر، ذخیره سازی آن و توانایی‏های بازیابی آن به منظور سازماندهی آموزش و ثبت و ضبط سوابق و پیشرفت فراگیران مورد استفاده قرار می‏گیرد .
۳) (CMC) ارتباطات با میانجی کامپیوتر (۱۶) ; این وضعیت آن دسته از کاربردهای کامپیوتر را توصیف می‏کند که ارتباطات را تسهیل می‏کند; نظیر پست الکترونیکی، کنفرانس کامپیوتری و تابلوهای الکترونیکی .
۴) (CBM) چند رسانه‏ای مبتنی بر کامپیوتر (۱۷) ; هایپر کارد و هایپر مدیا و ابزار کامپیوتری قدرتمند، و انعطاف پذیری که در حال توسعه نیز هستند، در سالهای اخیر توجه تعلیم دهندگان از راه دور را به خود جلب نموده است . و هدف اصلی در این وضعیت، درهم کردن صداها و تصاویر مختلف و فن‏آوری‏های کامپیوتری در یک پدیده واحد، به گونه‏ای است که به سهولت قابل دسترسی باشد .(۱۸) به نظر می‏رسد آنچه در فرآیند آموزش در این نوشتار مورد نظر است، بهره‏گیری از رهیافت دوم و سوم در زمینه استفاده از کامپیوتر می‏باشد . و مدل آموزشی ارائه شونده، ضمن بهره برداری از مدیریت کامپیوتر، امکان استفاده از مواد آموزشی، بخش‏های تصویری و صوتی، دسترسی به استاد از طریق تلفن و کامپیوتر، کنفرانس کامپیوتری و . . . را برای فراگیران فراهم می‏آورد . در عین حال، اگر استفاده از رهیافت اول و چهارم نیز مورد نظر مدیران ارشد سازمان باشد، با رهیافت‏های پیشین قابل جمع است و سطح کیفی و کمی آموزش‏های ارائه شونده را به مراتب پیچیده‏تر و گسترده‏تر خواهد ساخت . و . عناصر اصلی یک برنامه آموزشی موفق (۱۹)
▪ عنصر یک برنامه آموزشی موفق این است که برنامه مزبور، دارای یک طرح روشن باشد . در این طرح، اهداف برنامه معین شده است . همچنین طرح مزبور با توصیف مخاطبان بالقوه آغاز می‏نماید; برای مثال اینکه برنامه در صدد است چه سطح آموزشی را ارائه دهد، و کدام گروه سنی را مد نظر گرفته و آیا برنامه مرحله بندی شده و دامنه جغرافیایی فراگیران چیست و . . . اینها همگی بر مهم‏ترین ملاحظات طراحی که عبارت‏اند از خود دوره‏های آموزشی، شیوه ارائه دوره‏ها، و پلات فورم ارائه، تاثیر خواهند گذاشت .
▪ عنصر دوم اینکه پلات فورم ارائه دوره آموزشی، تحقق اهداف دوره و ساختار آن را عملی سازد . در واقع پلات فورم باید ارائه محتوا و روش دوره را تدارک نماید: چگونه استاد عرضه دوره را طراحی می‏کند؟ آیا مباحثات و پروژه‏های کلاسی، نقش مهمی در دوره بازی می‏کنند؟ اگر چنین است، پلات فورم باید کنفرانس نمودن را تدارک نماید و نه صرفا مبادله اطلاعات را پلات فورم باید به اندازه‏ای قوی باشد که چند رسانه‏ای بودن را تدارک کند و ترجیحا سیستم‏های اجرایی چندگانه را در نظر گیرد .
▪ تجهیزات و زیر ساخت، قابل اعتماد و نیرومند باشند . از آنجا که آموزش مزبور به شدت بر تکنولوژی تکیه می‏کند، تجهیزات یعنی ایستگاه‏های کاری، سرورها و تجهیزات کنفرانس از طریق ویدئو باید قابل اعتماد باشند و زیر ساخت، یعنی شبکه، اتصال اینترنتی و خطوط تلفن باید نیرومند باشند .
▪ آنگاه که مشکلی رخ می‏دهد، تدارک تکنولوژیک به فوریت انجام گیرد . از آنجا که وقوع مشکلات فنی اجتناب‏ناپذیر است، برنامه باید یک تیم فنی تدارک کننده با وظیفه حفظ سطح بالای زیر ساخت و فعال بودن آن، در اختیار داشته باشد .
▪ استادان وقف مفهوم آموزش مزبور شوند و در تعلیم و تربیت این نوع آموزش خبره گردند . استادان، بازیگران کلیدی در برنامه آموزش از راه دور هستند . آنها باید حقیقتا وقف موفقیت‏برنامه شوند، زیرا ناگزیر آنها ساعات طولانی از عمر خود را صرف پاسخ به فراگیران می‏کنند; ارائه دروس و ویدئو را طراحی می‏کنند و در مورد بهترین روش‏های ارائه دوره تحقیق می‏کنند .
▪ استادها با تکنولوژی مشکلی نداشته باشند . استادها باید در طول دوره و در میان مراحل مختلف، آموزش مرحله‏ای ببینند; به گونه‏ای که با تکنولوژی احساس راحتی کنند .
▪ مدل آموزشی، طیفی از تکنیک‏ها را مشارکت دهد . بدینسان، آموزش مبتنی بر منابع است; به گونه‏ای که فراگیران در ایت‏خود هر آنچه را که برای موفق شدن بدان نیازمندند، در اختیار دارند; اعم از مواد، سرفصل‏های دوره، دسترسی به تکنولوژی و دسترسی به استاد از طریق کامپیوتر یا تلفن .
▪ کارکنان محلی از طریق تسهیل برنامه‏ها و ارائه خدمات و تدارکات سایت، معاونت و همکاری در فرآیند مزبور را تحقق بخشند . برای مثال مدیران و مشاوران راهنما به طور کلی مسئولیت تبلیغ دوره‏ها و جذب فراگیران را به انجام رسانند .
▪ برنامه آموزشی، به طور مستمر از جهت اثر بخشی مورد مراقبت و ارزیابی قرار گیرد .

پی ‏نوشت‏ها: در دفتر مجله موجود می‏ باشد .
دکتر عباس زارع

منبع : مرکز اسلامی آموزش از راه دور