اخلا‌ق پزشکی و پزشکان

اخلاق و پزشکی به شکلی جدایی‌ناپذیر به یکدیگر پیوند خورده‌اند. هر پزشکی پیش از شروع به کار قسم‌نامه‌ای امضا می‌کند که او را به رعایت اصولی ملزم می‌سازد.
محور و رکن نخست حرفه پزشکی، ارتباط پزشک با خدا و وجدان خود است و فقط در چند حرفه معدود مانند قضاوت، چنین وضعیتی وجود دارد و به همین علت است که سوگندنامه به عنوان یک موضوع جدی در پزشکی مطرح می‌شود.
در میان مشاغل مختلف، پزشکی به نوعی منحصر به فرد است، چرا که مستقیم با جان آدمی مرتبط است. به همین دلیل، اخلاق جزیی جدایی‌ناپذیر از علم پزشکی تلقی می‌شود. در حال حاضر نیز قوانین و بیانیه‌های متعددی برای هدایت رفتارها و روش‌های حرفه‌ای پزشکی تدوین شده است.
اخلاق پزشکی، حقوق پزشکی و اخلاق زیستی ۳ مقوله مطرح در پزشکی هستند. حقوق پزشکی بایدها و نبایدهایی را که قوانین قضایی برای حرفه پزشکی تنظیم کرده مشخص می‌کند، اما اخلاق پزشکی با حقوق پزشکی متفاوت است. موضوع اخلاق زیستی که بتازگی مطرح شده مطالعه روشمند برخورد و سلوک بشر در چارچوب علوم زیستی و بدن انسانی را مطرح می‌کند.
رعایت اصول اخلاق پزشکی و برخورد و روش و منش مناسب با بیمار و همراه او در فرهنگ و جامعه ما چه در طب قدیم و چه طب جدید پیشینه غنی دارد و کتب و فصول مختلفی در مورد اخلاق پزشکی در نوشته‌های طبیبان قدیم بخصوص زکریای رازی و ابن سینا وجود دارد و در طب جدید هم الگوهای بزرگ اخلاقی مانند مرحوم دکتر قریب را داریم، اما کارشناسان حوزه اخلاق پزشکی معتقدند متاسفانه ما از مباحث اخلاقی پزشکی دور افتاده‌ایم و فکر می‌کنیم این مباحث، بحث‌هایی مانند اخلاق نظری است، در حالی که مباحث اخلاق پزشکی در کار حرفه‌ای پزشک نقش دارد و یک بحث‌ جدی و کاربردی است.
● به قدمت تاریخ
اخلاق پزشکی در دنیا قدمتی بیش از ۲۵۰۰ سال دارد. در قرون گذشته به دلیل عدم گستردگی علوم، پزشکان معمولا فلسفه را نیز فرا می‌گرفتند و قبل از طبیب شدن حکیم می‌‌شدند. تاریخ اخلاق پزشکی نیز به همین علت با تاریخ فلسفه پیوند خورده است.شاید اولین اسناد مدون در این زمینه حاصل اندیشه‌ها و تفکرات فلاسفه بزرگی چون سقراط، افلاطون و ارسطو در قرون چهارم و پنجم قبل از میلاد مربوط باشد.
این متفکران یونانی، علم اخلاق را در کنار علم پزشکی فرا گرفته بودند و آن را به عنوان هنر زیستن و مراقبت و مواظبت از نفس توصیف می‌کردند و از سوی دیگر عقل سالم را در بدن سالم می‌دانستند. کلیات فلسفه اخلاقی سقراط، افلاطون و ارسطو در مباحث فلسفه اخلاق بیان شده است. در همان دوران، بقراط که او را پدر علم طب نیز نامیده‌اند سوگندنامه معروف خود را تنظیم کرد. بقراط اولین کسی بود که مبانی اخلاقی را در شکل قسم‌نامه‌ای به طبابت متصل کرد. بزرگ‌ترین دغدغه بقراط در پزشکی، اعتقاد و رعایت اصول اخلاقی بود که مبانی آن در سوگندنامه معروفش آمده است. سوگندنامه بقراط، قدیمی‌ترین قوانین اخلاق پزشکی را در متن خود دارد و هنوز هم در بسیاری از کشورهای جهان به عنوان تعهدنامه پزشکان هنگام اتمام دوره تحصیل قرائت می‌شود؛ البته پیش از بقراط نیز برخی مقررات وجود داشته از جمله قوانین حمورابی که در آن به مجازات پزشکان خطاکار اشاره شده، اما جنبه‌های اخلاقی را مطرح نکرده است. سوگندنامه بقراط در حقیقت به منزله یک تعهدنامه اخلاقی برای قبول و به کار بستن اصول اخلاقی حرفه پزشکی است.
در قرون ۱۷ و ۱۸ بعد از میلاد، تقریبا دوران گذر از قرون وسطی به عصر جدید پیشرفت‌های علمی بشر در جهان غرب محسوب می‌شد. هیوم، ‌کانت و بنتام، مهم‌ترین نظریات تاثیرگذار بر اخلاق پزشکی را در غرب ارائه کردند که در موضوع اخلاق پزشکی نیز تاثیراتی داشته است.
اما در قرن بیستم همزمان با علمی شدن طب، تغییر و تحولات عمیقی نیز در اخلاق پزشکی رخ داد. اعلامیه ژنو که پس از جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۸ توسط انجمن پزشکی جهانی تهیه شد در حقیقت سوگندنامه روزآمد شده بقراط بود.
اکنون نیز در بسیاری از کشورهای جهان، اخلاق پزشکی نوین به صورت علمی و عملی با شیوه‌های جدید مبتنی بر حل مساله مطرح و به درجات متفاوت فعال است. در برخی کشورهای غربی و اروپایی طی ۳ دهه اخیر، کمیته‌های بالینی اخلاق پزشکی با سیر رو به رشدی تشکیل شده و به فعالیت پرداخته‌اند.
● اخلاق پزشکی در ایران
طب و اخلاق پزشکی در میان ایرانیان از قدمتی طولانی برخوردار است. سابقه پزشکی در ایران طبق برخی منابع مربوط به دوران قبل از بقراط است. در آن دوران، پزشکان از طبقه روحانیون که عالی‌ترین طبقه بودند انتخاب می‌شدند. این طبقه رشته الهیات و طب را همزمان تحصیل می‌کردند و پس از اتمام مقدمات آن یکی از این دو رشته را انتخاب می‌کردند و ادامه می‌دادند. موبدان زرتشتی نیز بر حسن انجام اخلاق پزشکی که بخشی از امور دینی محسوب می‌شد، نظارت می‌کردند.
ظهور اسلام تاثیرات زیادی بر پیشرفت علوم در کشورهای اسلامی و بخصوص ایران که خود مهد علم و تمدن بود، داشت. تقریبا تمام پزشکان بزرگ ایرانی چون ابن سینا و زکریای رازی از علم الهیات اطلاع کامل داشته‌اند. در تمام متون معتبر پزشکی که از دوران شکوفایی علوم در تمدن اسلامی یعنی از اواخر قرن دوم هجری به بعد تالیف و تدوین شده است، فصول درباره اخلاق پزشکی و ویژگی‌های یک طبیب وجود دارد. زکریای رازی بشدت به مبانی اخلاق پزشکی پایبند بوده و جزواتی در زمینه مراعات اصول اخلاق پزشکی از او به جای مانده است. کتاب طب روحانی رازی نیز در موضوع اخلاق است.
در قرن اخیر نیز اخلاق پزشکی جای خود را حفظ کرده بود. برای به روزرسانی مباحث جدیدی که در پزشکی مطرح می‌شود اولین مرکز مطالعات و تحقیقات اخلاق پزشکی در حوزه معاونت دانشجویی، فرهنگی،‌ حقوق و مجلس وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در سال ۱۳۷۲ تاسیس شد که خوشبختانه پس از آن مراکز دیگری نیز در این زمینه مشغول فعالیت شدند.
● از حرف تا عمل
آیت‌الله هاشمی شاهرودی معتقد است اصول اخلاق پزشکی که در دین مبین اسلام نیز به آن توصیه شده است، در بیشتر مجامع علمی و کنگره‌های علمی بیان می‌شود، اما این اصول به صورت توسعه و نصیحت باقی‌مانده است.
رئیس قوه قضاییه در این خصوص می‌گوید: در این اصول همواره تکرار می‌شود که نباید اصول تجارت و قانون عرضه و تقاضا در ارائه خدمات پزشکی حاکم باشد، زیرا پزشکی یک حرفه نیست بلکه عملی است که در حد کار انبیا و اقدامی مقدس و با شأنیت والا در دین اسلام به آن نگاه می‌شود، اما متاسفانه گزارش‌هایی که از بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها و کلینیک‌های کشور می‌رسد با این اصول تطابق ندارد.
آیت‌الله شاهرودی می‌افزاید: پزشکی جایگاهی در حد کار علمای دین دارد و این یک هنر است که طبیبان بتوانند این شان مقدس را برای خود نگه دارند. هیچ هنرمندی هنرش را پایین نمی‌آورد، اما متاسفانه برخی پزشکان و پیراپزشکان خدمت‌رسانی برای حفظ سلامت و جان انسان‌ها را با بازار اشتباه گرفته‌اند.
او می‌گوید: پدیده‌ای که بسیار رایج است پاس دادن بیماران از یک بیمارستان به یک بیمارستان دیگر است. این مساله در یکی دو جا نیست و حتی بیمارستان‌های نهادهای خوشنام کشور نیز چنین اقداماتی انجام می‌دهند.
رئیس قوه‌قضاییه تاکید می‌کند: برای حل این مشکلات نیازمند یک قانون جامع در زمینه حقوق پزشکی در کشور هستیم، قانونی که مانند قانون حقوق تجارت، حقوق بین‌الملل، حقوق اداری و حقوق مدنی و کیفری مصوب مجلس باشد و دولت و همه نهادهای خصوصی و عمومی ملزم به اجرای آن باشند.
آیت‌الله هاشمی شاهرودی می‌افزاید: قانون حقوق پزشکی باید به نحوی طراحی شود که هیچ کس نتواند از آن برای مقاصد دنیوی و غرض‌های فاسد خود سوء‌استفاده کند؛ به عنوان مثال اکنون قانون سقط درمانی را در کشور داریم، اما عده زیادی همچنان مشغول انجام سقط‌های غیر قانونی هستند و به سود خود فکر می‌کنند.
او اضافه می‌کند: این قانون باید خیلی دقیق بنیانگذاری شود. اکنون برخی رشته‌های جراحی یک نوع ترویج فحشا شده است و برخی تجاوزات به حقوق مردم و حریم قانونی افراد و عفاف عمومی نیز وجود دارد که باید از آنها جلوگیری شود.
قانون حقوق پزشکی باید به نحوی طراحی شود که هیچ کس نتواند از آن برای مقاصد دنیوی و غرض‌های فاسد خود سوء‌استفاده کند.
رئیس قوه‌قضاییه می‌گوید: با توجه به توسعه روز افزون علوم پزشکی، مسائل مستحدثه جدیدی وجود دارد که باید حقوق متقابل پزشکان و مردم و بیماران در آن دیده شود و تدوین این حقوق نیازمند کار علمی و پژوهش و تحقیق عالمانه است، اصولی که مورد قبول دین اسلام و فقه شیعه و نیز حقوقدانان و عالمان علوم پزشکی باشد.
او ادامه می‌دهد: حقوق پزشکی باید متضمن عدالت و قسط مطلوب اسلام و منافع ملت و جامعه باشد. باید رشته حقوق پزشکی نیز برای گسترش و تعمیق این حقوق در کشور بنا شود تا مفاهیم پیچیده آن به صورت مبسوط و عالمانه تعریف شود؛ زیرا تعریف نادرست یک مساله جدید موجب می‌شود رای حقوقدان یا فقیه نیز به انحراف برود.
آیت‌الله هاشمی شاهرودی اضافه می‌کند: در عین حال حقوق پزشکی باید به نحوی تدوین شود که جلوی تولید علم پزشکی را نگیرد و از فعالیت پزشکان برای حفظ جان و سلامت بیماران حمایت کند.
رئیس قوه‌قضاییه خاطرنشان می‌کند: در فرهنگ دینی ما طبابت در جایگاهی همسطح کار انبیا دیده شده است؛ زیرا حفظ جان انسان‌ها ادامه و حفظ خلقت خداوند است و جزو معدود علومی است که انبیا و ائمه نه فقط توسعه به آموختن این علم داشتند، بلکه خودشان نیز وارد این علم شدند و اصولی‌ که به عنوان طب النبی و طب الصادق بر جا مانده است، حاکی از همین اهمیت است و بسیاری از محرمات و واجبات دین هم برای حفظ سلامت مردم است.
● اخلاق و اقتصاد
منافع مالی و نگاه صرفا شغلی به پزشکی از مهم‌ترین عوامل تهدید‌کننده اصول اخلاق پزشکی هستند. ارجاع بیماران به مراکزی که پزشک یکی از سهامداران آن است، از موارد نقض عملی اخلاق پزشکی است و در جاهای دیگر دنیا این موارد تحت پیگیری قانونی قرار می‌گیرد.
دکتر سید شهاب‌الدین صدر، رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی در این خصوص با تاکید بر لزوم قطع رابطه مالی پزشک و بیمار می‌گوید: باید از عواملی که به ارتباط پزشک و بیمار آسیب می‌رساند جلوگیری شود؛ چرا که این عوامل اخلاقیات پزشکی را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد. وی می‌افزاید: باید به سمتی حرکت کرد که رابطه مالی پزشک و بیمار قطع شود و پزشک فارغ از مسائل مالی به درمان بیماران بپردازد. بنابراین لازم است از تمام عواملی که به ارتباط مالی پزشک و بیمار منجر می‌شود جلوگیری شود؛ چرا که این عوامل اخلاقیات پزشکی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
رئیس سازمان نظام پزشکی ارتباط پزشک با بیمار را بسیار مهم می‌داند و می‌گوید:‌ در این زمینه لازم است با اولین برخورد این حس به بیمار القا شود که پزشک همه توان خود را برای بهبودی وی به کار می‌گیرد و تنها برای درمان وی دلسوزی می‌کند. همچنین یک طبیب باید ارتباط خوب و موثری با مردم داشته باشد. در این زمینه لازم است استادان، فارغ‌التحصیلان جوان رشته پزشکی را به اخلاقیات پزشکی نصیحت کنند و این مباحث در رفتارهای آنها جلوه‌گر شود.
نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی اضافه می‌کند: امروزه همه استادان مباحث تئوری پزشکی را مطرح می‌کنند؛ اما گاهی در مطب برخی از آنها جلوه‌ای از مباحث اخلاق پزشکی دیده نمی‌شود و از تواضع لازم و برخورد گرم و امیدبخش اثری نیست.
صدر با اشاره به ارتباط طبیب با خدا در موضوع اخلاق پزشکی می‌گوید: این موضوع در تمام مکاتب در نظر گرفته شده است. این امر از زمان بقراط تاکنون در طبابت مطرح بوده و از گذشته تاکنون فارغ‌التحصیلان پزشکی و دستگاه قضات در پیشگاه خدا قسم می‌خورند و خود را متعهد به مردم و بیماران می‌دانند؛ چرا که هیچ عاملی غیر از خدا نمی‌تواند بر اعمال آنها نظارت کند.
● نگاهی متفاوت
دکتر مسعود پزشکیان، وزیر سابق بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در خصوص وضعیت اخلاق پزشکی در کشور می‌گوید: در زمان حاضر متنی با عنوان منشور حقوق بیماران در همه مراکز بهداشتی ‌ درمانی کشور نصب شده است که البته به معنای منشور اخلاق پزشکی نیست. آنچه پزشکان را مکلف به رعایت اخلاق پزشکی می‌کند، سوگندنامه‌ای است که پس از دوران تحصیل و هنگام ورود به بازار کار قرائت می‌کنند و قسم می‌خورند که مسائل اخلاقی مندرج در آن را که متن کاملی است رعایت کنند.
این عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی می‌افزاید: ‌اگر پزشکان ما به سوگندی که خورده‌اند، پایبند بودند؛ وضع بهداشت و درمان کشورمان غیر از این بود که الان هست، پزشکان قسم می‌خورند که جز حل مشکل و رفع آلام و درد بیماران و مردم به چیز دیگری مانند پول، قدرت و پست و مقام فکر نکنند و رنگ، نژاد، جنس و مذهب بیماران در کار طبابت آنها نقشی نداشته باشد.
پزشکیان ادامه می‌دهد: اگر همه پزشکان فقط به رفع درد و رنج جسمی و روانی بیماران فکر کنند، دیگر برای یک خدمت پزشکی ۱۰ میلیون و ۱۵ میلیون مطالبه نمی‌کنند، طبیعی است که اکنون این‌طور نیست و البته ما آماری نداریم که چند درصد پزشکان واقعاً به اصول اخلاقی و سوگندی که می‌خورند پایبند هستند.
نماینده مردم تبریز در مجلس شورای اسلامی تاکید می‌کند: بی توجهی به اصول اخلاقی البته فقط مخصوص جامعه پزشکی نیست. ما در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که در آن اخلاق حرف اول را نمی‌زند. چند درصد کسبه، مهندسان، معلمان و حتی کسانی که درس اخلاق می‌دهند، واقعاً به اصول اخلاقی پایبند هستند؟
او می‌افزاید: برای این‌که پزشکان به اصول اخلاقی پایبند باشند، باید در کل جامعه عدالت و اخلاق حاکم باشد، کل این بدن باید سالم باشد. پزشک یک جزء این بدن است و مثل کبد یا ریه این جامعه است. باید کل بدن سالم باشد تا کبد آن هم سالم بماند. راه‌حل این مساله این است که در کل جامعه اخلاق و عدالت برقرار شود. همه باید عاقبت‌نگر باشیم. سیاستمداران و آنهایی که در بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هستند، اول باید خودشان به اصول اخلاقی پایبند باشند، بعد مردم را به رعایت اخلاق توصیه کنند.
پزشکیان می‌افزاید: ما اکنون که در مجلس هستیم، باید تلاش کنیم نظارت را بر کل سیستم کشور گسترش دهیم، زمانی هم که وزیر بودم، این حرف‌ها را می‌زدم؛ اما وقتی قانونگذار، مجری و قاضی در ارتباط با جامعه پزشکی با قراردادهای خاص تعرفه ۸ برابر و ۱۰ برابر پرداخت می‌کند، انتظار این‌که بقیه جامعه اخلاقی رفتار کند، غیرواقعی است.
وزیر سابق بهداشت خاطر نشان می‌کند: با این حال، شکی نیست که گرفتن پول‌های گزاف از سوی پزشکان و رعایت نکردن اصول اخلاقی در برابر بیماران نیازمند، قابل دفاع نیست؛ اما باید به جای بی‌احترامی کردن و محکوم کردن یک طرفه، کل جامعه را ببینیم و آن وقت قضاوت کنیم.

علی اخوان بهبهانی

منبع : روزنامه جام‌جم