قنات میراث فرهنگی و علمی ایرانیان

● مقدمه
در دهه های اخیر به برکت و پیشرفت علوم دیگر از جمله زیست شناسی، باستان شناسی و انسان شناسی بسیاری از فرضیه های تاریخی ، بكلی دگرگون شده است، تا اواسط قرن هفدهم تصور بر آن بود كه از عمر كره زمین فقط ۶ هزار سال می‌گذرد حال آنكه امروزه مشخص شده است كه تنها از عمر انسان امروزی یك میلیون و هشتصد هزار سال می‌گذرد و با كشف ابزارهای سنگی و فلزی جدید محاسبات قبلی در مورد عصر سنگ و آهن نیز هزاران سال به عقب برده شده است بعلاوه اینكه در چندین نقطه در خود ایران اسكلت هایی پیدا شده است كه فرضیه مهاجرت اقوام آریایی به ایران را هزاران سال به عقب تر می‌برد و اثبات می كند كه آریایی ها هزاران سال قبل از فلات ایران بسوی شمال مهاجرت و در حدود ۳ تا ۴ هزار سال قبل مجددا به علت سردی و یخبندان طولانی به فلات ایران مهاجرت نموده اند.
● تعریف قنات
كانال زیرزمینی حفر شده توسط انسان كه جهت جمع آوری آب شیرین و انتقال و مدیریت آن به سطح زمین برای مصارف كشاورزی، انسانی و دامی ایجاد شده است را در ایران و در بسیاری از کشورها ، قنات و كاریز می گویند. قنات كلمه ای پارسی معرب شده است.
بسیاری از فلاسفه و جغرافی نویسان اروپایی باستان از ۲۶۰۰ سال قبل تا كنون و بسیاری از مورخین مسلمان و سیاحان قرنهای اخیر به كاریزو قنات در ایران اشاره كرده اند.
تالس ملیتی Thales Melitus (۵۴۶-۶۴۰ قبل از میلاد)، آناكسی ماندر Anaximender (۵۴۶-۶۴۰ ق. م )، فیثاغورس Pythagore ) ) زایش ۶۰۸ پیش از میلاد درگذشت ۵۰۹ ق. م) ، كوسماس ایندیكوپلیوس (۵۰۰-۵۳۵ ق م) ، هكاتوس (Hecataus ۵۰۰ق.م) ، نیاركوس دریاسالار یونانی ( ۲۴۲- ۳۲۵ ق .م) كه سواحل مكران و هرمز تا رود فرات را مورد بازدید قرار داده و ..... بسیاری از این پژوهشگرا ن تاریخ حفر قنات را به دوره هخامنشی نسبت می دهند در حالیكه علم باستانشناسی، مردم شناسی و زبان شناسی رازهای نهفته زیادی را از دوران ماقبل تاریخ برای انسان آشكار نموده است.
● تاریخچه قنات
بیشترین و طولانی ترین و قدیمی ترین قناتهای جهان در فلات ایران قرار دارد بنابر این بی جهت نیست که پژوهشگران باتفاق باور دارند كه بهره برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفته و سپس در دوره هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا نیز راه یافت آنگاه مسلمانان آنرا به اسپانیا بردند. مهمترین و قدیمی ترین كاریزها در ایران ، افغانستان و تاجیكستان وجود دارد. در حال حاضر در ۳۴ كشور جهان قنات وجود دارد ولی ۴۰ هزار قناتهای فعال موجود در ایران چند برابر بیشتر از مجموع قناتها در سایر كشورهای جهان است. مهمترین قناتهای ایران در استان های كویری خراسان، یزد، كرمان ، مركزی و فارس وجود دارد.
قنات یا كاریز یكی از شگفت‌انگیزترین كارهای دسته جمعی ، تاریخ بشری است كه برای رفع یكی از نیازهای مهم و حیاتی جوامع انسانی، یعنی آبرسانی به مناطق كم آب و تامین آب شرب انسان ، حیوان و زراعت و با كار گروهی و مدیریت و برنامه ریزی به وجود آمده است . این پدیده شگفت‌انگیز آبرسانی از دیر باز و از عصر آهن به عنوان یكی از منابع تامین آب شرب و كشاورزی در مناطقی كه با خطرات خشكسالی در فلات ایران روبرو بوده اند، نقش كلیدی و موثری در نظام اقتصادی و حیات اجتماعی كشور داشته و موجب شكوفائی اقتصاد كشاورزی و ایجاد كار و فعالیت‌های متعدد شهری و روستائی و باعث آرامش مردم بوده است.
برابر مطالب اوستایی و مطابق شاهنامه فردوسی، هوشنگ مخترع آتش و قنات بوده است و جم یاجمشید مخترع لباس، تبر، شمشیر ، بیل و ادوات كشاورزی است می دانیم كه شاهان پیشدادی بر اساس داستانهای شفاهی تا دوره زرتشت و فردوسی در میان مردم رواج داشته این داستانهای شفاهی ریشه ۷ تا ده هزار ساله دارد.
در وندیداد كه زرتشتیان آن را كتاب الهی می دانند چنین جملاتی وجود دارد:
“ سوگند یاد می كنم به جاری كردن آب خنك در خاك خشك ( كاریز) و عمارت راه و سوگند یاد می كنم به زراعت و كاشتن درخت میوه”.
هرودت آورده است كه آناهیتا خدای آب نزد ایرانیان از آن بابت مقدس است كه آبهای روان را جاری می كند و سبزی و خرمی ایجاد می كند و چون آب پاك است نباید آلوده شود.
در فرهنگ باستان ایران سرو نماد اهورا مزدا و نخل و بعدها شکل صلیبی آن، نماد میترا و نیلوفر نماد آنا هیتا بوده است، بنا بر این كاشت درخت و دایر نمودن پردیس ( فردوس، ) یا باغ امری بسیار مقدسی بوده است.
بر اساس كتب تاریخی در كاشمر درخت سرو مقدسی بوده است و مردم به آن پارچه گره می زدند ،آنرا تزیین می كردند و حاجت می طلبیدند ولی به امر خلیفه متوكل عباس آن را بریدند و تنه آن را به بغداد ( بغ+ داد) بردند مردم نسبت به این عمل غیر شرعی نفرین كردند و چون خبر مرگ این خلیفه را شنیدند مسرور شدند و پنداشتند كه كه او سزای عمل خود دیده است، هنوز در بسیاری از مناطق ایران از جمله در در دهستان زیبد گناباد درخت سرو چند هزار ساله زیبد را مقدس می شمارند و تنه اصلی نخل مراسم محرم را از سرو درست می كنند و با سرو نیز آنرا تزئین می کنند سرو زیبد و نخل درب صوفه كه گفته می شد بر قبر پیری و یا عارفی روییده اند نمونه های اینگونه تقدسهای بجا مانده از دوران قبل از اسلام بود كه در حال حاضر از سال ۱۳۵۷ نذر كردن و آش نذری پختن در این دو مكان منسوخ شده است.
پولیپیوس مورخ یونانی سده سوم پیش از میلاد متذكر شده است كه در زمان هخامنشیان آن كس كه كاریزی حفر یا زمینی را آباد می كرد یا كاریز خشكی را بازسازی می نمود مالیات ۵ نسل بر او بخشوده می شد. در سیاحتنامه فیثاغورس به باغهای مصفا كه با دولاب آبیاری می شده اشاره شده كه داریوش و كوروش خود ساعتی را در آن به كشاورزی می پرداخته است.
ایرانی ها در كندن كاریز و كانل مهارت خاصی داشتند در مورد حفر كانال سویز ، در موزه باستان قاهره سنگ نوشته ای نگهداری می شود ( نگارنده شخصاً از آن عكس گرفته ) كه بخش اعظمی از نوشته های آن از میان رفته ولی بخشی از آن چنین است: من داریوش به همراه پارسی ها مصر را گرفتم امر كردم این كانال رابكنند تا از نیل مصر به دریای پارس بروند .
آقای گوبلو ، دانشمند فرانسوی‌ كه حدود بیست سال در ایران اقامت داشته و در زمینه آب در ایران كار كرده است و موضوع دكترای خود را قنات انتخاب می‌كند و با سفرهای متعدد به مناطق مختلف جهان و با استفاده از ۵۳۴ منبع علمی، تحقیقی كتاب یا تز دكترای خود را تحت عنوان « قنات فنی برای دستیابی به آب در ایران » نوشته است او در این کتاب ثابت می‌كند كه قنات اختراع ایرانیان است و دهها قرن هم قدمت دارد در حالی كه چینی‌ها فن قنات را تازه چند قرن پس از ایرانیان آموخته‌اند.
پس از اسلام ، دیلمیان و سامانیان در پیشرفت آبیاری در ایران كوشیده و در دوره صفویان نیز به سدسازی و آبیاری و كندن قنات‌ها و لایروبی قنات‌های موجود توجه واقع شد. در دوره قاجار، تجدید حیات قنوات به خصوص ، با گزینش تهران (طهران) ، به عنوان پایتخت جدید كشور از سوی آقامحمدخان قاجار تسهیل شد. در دوره پهلوی قنات‌های جدید به دلیل افزایش جمعیت و كمبود آب به طور مشخص، ساخته نشد و در عوض ، كانالی به طول ۵۳ كیلومتر از رودخانه كرج به سوی تهران كشیده شد. که این کانال آب مشکلات بهداشتی فراوانی ایجاد نمود و بویژه باعث شیوع سریع بیماری وبا در چند نوبت شد. در این برهه به دلیل تمایل به مدرنیزه كردن تجهیزات كشور، از جمله در زمینه آب به سوی فنون جدید روی آوردند. اما به زودی بعضی الزامات جغرافیائی و شهری ثابت كرد كه نمی‌توان از مزایای فنون قدیم چشم‌پوشی كرد و سدهای مدرن نیز نمی‌توانند به هیچ وجه، جایگزین بهره‌برداری از آبهای زیرزمینی و كاریزی شوند. تا حدود ۵۰ سال پیش، قبل از آنكه سیستم آبرسانی به شكل امروزی ایجاد شود، آب آشامیدنی و مصرفی مردم، از طریق قنات‌هایی تامین می‌شد كه نوع معماری و مهارت در ساخت آنها، شهره جهانیان بود و مشخصه ذوق و ابتكار مردم ایران زمین به شمار می‌رفت. نیاز به انتقال آب از مناطق پر آب به سایر مناطق، موجبات طرح‌ریزی و اجرای ساخت و ساز قناعت‌ها را به شكلی استثنائی و ماندگار فراهم آورد.
اكتشافات باستان شناسی بخوبی ثابت می كند كه تغییرات آب و هوایی و از جمله تغییر مسیر رودخانه ها توانسته است باعث نابودی کامل و یا مهاجرت تمامی ساكنان یك منطقه (مانند اقوام اولیه شمال آفریقا) و در ایران مانند شهر سوخته در زابل شود اما در مناطقی مانند گناباد مردم سخكوش پس از یك دوره خشكسالی و یا تغییر آب و هوایی بجای مهاجرت به حفر چاه و قنات مبادرت كردند.
بر اساس تاریخ بلعمی، بهرام چوبین برای جنگ با شا بشاه در بلخ از مسیر اهواز . تبس جنابذ( گناباد) به بلخ رفت. بر اساس كتاب فتوح البلدان البلاذری ص ۴۴۳ یزدگرد پس از حمله اعراب به اصفهان، استخر فارس، كرمان و سیستان رفت و از آنجا به سویی خراسان و مرو عزیمت نمود ماهویه مرزبان مرو نیزك ترخان را به جنابذ به استقبال او فرستاد او یكماه نزد یزدگرد بود و از دختر شاه خواستگاری نمود اینكار را بر شاه سخت گران آمد كه به جنگی خونین منجر شد آنگاه شاه به مرو رفت و توسط آسیابانی به قتل رسید. ابوالفداء در تقویم البلدان و ابن حوقل ۳۳۱ قمری در صوره الارض ص ۱۸۰ و استخری متوفی ۳۴۶ قمری در مسالك و الممالك ص ۲۲۳ و ابوزید سهل بلخی متوفی ۳۲۲ قمری در صور الاقالیم از كاریز جنابد ینابذ نام برده اند اما ناصر خسرو در مسیر تبس به تون چنین می گوید : و چون از شهر تون برفتیم( ۲۱ ربیع الاخر ۴۴۴ ) قمری آن مرد گیلكی مرا حكایت كرد كه وقتی ما از تون به گنابد می رفتیم، دزدان بر ما غلبه كردند، چند نفر از بیم خود را در كاریز افكندند از آن جماعت یكی را پدری مشفق بود ، بیامد و یكی را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بیرون آورد چندان ریسمان و رسن كه آن جماعت داشتند حاضر كردند و مردم بسیار بیامدند ۷۰۰ گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسید. رسن در آن پسر بست و او را مرده بر كشیدند و آن مرد چون بیرون آمد گفت كه آبی عظیم در این كاریز روان است و آن كاریز چهار فرسنگ می رود و آن را گفته اند كه كیخسرو فرموده است كردن.”
در حال حاظر عمیق‌ترین قنات ایران، قنات قصبه گناباد با حدود ۳۴۰ متر عمق مادر چاه آن است ، طولانی‌ترین قنات در منطقه یزد است با طول در حدود ۱۰۰ كیلومتر‌ پرآب ترین قنات ایران ، قنات آكبرآباد فسا است و عجیبترین قنات ایران قنات دو طبقه مون اردستان است كه حدود ۸۰۰ سال پیش احداث شده این قنات چاه‌های مشترك ولی مادر چاه‌های متقاوت و مظهر متفاوت دارد. قناتهای تهران و ری كه دشت ورامین را آبیاری می كردند تا ۳۰ سال قبل جزء پر آب ترین قناتهای دنیا بودند ولی در ۲۰ سال گذشته بدلیل تخریب ماد چاهها و عدم لایروبی از رونق افتاده اند. این قناتها عموماً حفر آنها به دوره صفوی و قاجاریه برمی گردد. در تهران حدود ۳۰۰ قنات وجود دارد كه بعضی از آنها یكدیگر را بصورت ضربدری قطع می كنند قناتهای تهران در منطقه محمود آباد بدلیل خاكبرداری های زیاد كوره پزخانه ها و بدلیل عمق كم به صورت روباز مسیر خود را تا ورامین ادامه می دهند.دو عدد از این قناتها در محمود آباد تهران بدلیل خاكبرداری در سال ۱۳۵۵ به هم وصل شدند و حجم زیاد آب تخریبهای زیادی را بوجود آورد تا اینكه با وسایل مكانیكی این دو قنات مجدداً از هم جدا و به مسیر اصلی اولیه هدایت شدند اما در سالهای اخیر، مادر چاههای این قناتها در مناطق مسكونی واقع شده اند و بسیاری از آنها بر اثر سیلاب یا دخالت انسان پر شده اند وكسانی برای بازسازی و تامین هزینه آنها پیش قدم نشده است و این قناتها بكلی خشك شده و بلا استفاده شده اند. در حال حاضر در ایران حدود ۴۰۰۰۰ قنات به طول ۲۷۲۰۰۰ كیلومتر وجود دارد كه فقط در استان خراسان ۷۲۳۰ رشته قنات با آبدهی ۱۸۵۰۰۰۰۰۰۰ سانتی متر مكعب در ثانیه وجود دارد یعنی ۹ برابر ذخیره سد كرج و ۱۴۰ برابر ذخیره سد طرق وجود دارد در تهران ، دست كم ۳۰۰ رشته قنات شناخته شده، خفته‌اند. كه طول بعضی از آنها ۱۸۰۰۰ متر می‌رسد.● نقش قنات در شكل‌گیری تمدنها و پیدایش دولت و توسعه اقتصادی
بر اساس حقایق تاریخی قناتهاو سرچشمه ها اولین پایه و اساس مدنیت، مدیریت و كار جمعی هستند، ماركس معتقد است كه جوامع آسیایی بدلیل شرایط جغرافیایی و نیازی كه به مشاركت در امر مدیریت آب (تهیه ، توزیع، نگهداری و مرمت قناتها) داشتند مجبور به انتخاب رئیس و رهبر شدند و نیاز به اینگونه كارهای دسته جمعی پایه و اساس تشكیل حكومت بوده است. فیثاغورس Pythagore ) ) زایش ۶۰۸ پیش از میلاد درگذشت ۵۰۹ ق. م) یكی از ۷ فیلسوف جهان باستان كه فلسفه را از تالس و آناگزیماندر و از مصریان و مغهای ایرانی فرا گرفته است و در حمله کمبوجیه (كامبیز ) در مصر اسیر و به بابل آورده شد سپس به شوش رفت و در معیت داریوش از پارسه گراد و تخت جمشید بازدید كرد شاید سیاحتنامه او اولین كتابی است كه به خلیج فارس و قناتهای ایران و اسبهای تربیت یافته برای كشیدن گاریهایی كه برای قصر شاه آب حمل می كرده اند و تشكیلات اداری سازمان یافته ایرانیان اشاره كرده است. گیرشمن محقق فرانسوی نیز وظیفه اصلی دولت مقتدر و امپراتوری هخامنشیان را حفر قنات و تهیه و تقسیم آب دانسته است. پرفسور لمبتول و خواجه نظام الملك نیزوظیفه اصلی دولت ایران را تهیه و تقسیم عادلانه آب دانسته اند هرودوت نیز نظرات مشابهی دارد .
اهمیت این شبكه مهم آبرسانی در زندگی مردم این مرز و بوم آنچنان است كه داستانهای زیادی از چگونگی به وجود آمدن قنات بر سر زبانها است و در اكثر جاها از تشابه عجیبی برخوردار است و نشان می‌‌دهد كه پدیده قنات در فرهنگ ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. در این داستانها گاه ساخت قنات را به شخصیت‌های محلی خاص نسبت داده‌اند و گاه آنها را به شخصیت‌های اساطیری منسوب داشته‌اند . از جمله می‌توان به گفته ناصر خسرو در كتاب سفرنامه اشاره داشت كه می‌گویند قنات سگزآباد و قنات گناباد ساخته كیخسرو كیانی است.
استفاده از آب قنات، مستلزم تقسیم آب آن به شیوه‌ای عادلانه است به طوری كه هر سهام‌داری از نوع تقسیم رضایت داشته باشد. واین نیاز موجب اختراع ساعت آبی یا فنجان آب شده است كه اولین دستگاه سنجش دقیق زمان بوده است.
● سازمان قنات
كاریز همانند یك شركت تعاونی سهامی و محصول یك كار جمعی بوده است ابتدا هیئت موسس اقدام به برنامه ریزی برای حفر چاهها و اتصال آنها به همدیگر می كردند روزی كه كاریز افتتاح می شد مرحله بعد كه مدیریت توزیع و نگهداری است شروع می شد، بطور كلی تقسیم و توزیع به دو شیوه انجام می‌گیرد:
۱) تقسیم زمانی آب ، تقسیم زمانی آب در قناتهایی كه سهامداران محدود و خاصی داشتند براساس شبانه‌روز انجام می‌گیرد كه در گذشته براساس گردش خورشید و ستارگان بود ولی بعدها ساعت جای آنها را گرفت تقسیم آب در شبانه‌روز در كاریزهای با سهامداران عام ، براساس واحدهای كوچكتری صورت می‌گرفت كه در مناطق گوناگون دارای نام‌های خاصی است . از جمله می‌توان به طاق ، نیم طاق، سرجه ، دانگ ، طسوج، نیچه و …. اشاره داشت. شمارش دقیق تر این واحدها با فنجان صورت می گرفته است . هیئت موسس كه مدیران و مهندسان و كارگران كاریز بودند خود بخشی از سهامداران اولیه بودند و سپس سهامداران دیگری نیز در قنات شریك می شدند سهام بر اساس فنجان تعین می شد فنجان كاسه ای مسی و مدرج بود كه ته آن روزنه ای به قطر بند انگشت كوچك داشت این فنجان را در داخل یك دیگ قرار می دادند و هر موقع كه فنجان پر آب شده و با غوطه ور شدن به كف دیگ بر می خورد بلافاصله فنجان را خالی از آب نموده و مجدداً بر روی آب دیگ قرار داده و با هر بار پر شدن فنجان یك تشله سنگ را در كنار دیگ می گذاشتند و در پایان تعداد و شمارش سنگها نمایانگر تعداد فنجانهایی بود كه فرد از آب قنات استفاده كرده است. هر قنات فنجان خاص خود را داشت و فنجان ها چون دست ساز بودند استاندارد یكسانی برای تمام كشور وجود نداشت. پس از اختراع و رایج شدن ساعت های امروزی میر آبها هر فنجان را بر اساس ساعتهای فعلی محاسبه نمودند و كم كم فنجان یا اولین ساعت های زمان به كنار گذاشته شد مثلاً بر اساس ساعت های فعلی معلوم شد كه هر فنجان در قنات زیبد ۷ دقیقه و هر فنجان ۷ دونگ یعنی هر دونگ ۱ دقیقه بوده است.
مدیریت توزیع معمولاً در ساختمانی دو طبقه در بلند ترین نقطه مسكونی شهر یا روستا واقع می شد كه میرابها بطور ۲۴ ساعته و بصورت كشیك و چشم دوخته به فنجان در آن اقامت داشتند آبیاری بر اساس مدار یا چرخش ۱۵ یا ۳۰ روز از یك منطقه شروع می شد و كسانیكه در آن منطقه آب و زمین داشتند به ترتیب حركت آب در مدیریت آب كه خانه فنجان نامیده می شد حاضر می شدند و به نوبت به سر آب می رفتند و آب را از نفر قبلی تحویل می گرفتند عموماً برای اینكه میر آب دقیقاً زمان تحویل و تحول آب را بداند و میزان شمارش فنجان را تعیین كند كسی كه آب را تحویل دیگری می داد باید لحظه تحویل به دیگری با صدای بلند و با جار زدن حرفی قراردادی كه از شهری به شهر دیگر متفاوت بوده است را جار می زده است میراب با شنیدن این صدا شمارش فنجان را برای فرد بعدی شروع می كرده است. معمولا همیشه در خانه فنجان تعدادی از افراد حضور داشتند ولی نگهداری فنجان و حساب و كتاب سهامها بر عهده میراب بوده است هر میراب حساب كتاب را كه با شمارش فنجانها با تعدادی سنگ ریزه یا تشله انجام می شد به میراب بعدی تحویل می داده است هر كاریز حد اقل دو میراب اصلی و چند خرده میراب داشته است. میرابها دقیقاً از طلوع آفتاب تا غروب و از غروب تا طلوع آفتاب را بر حسب فنجان محاسبه می كرده اند و بر اساس همین فنجان طولانی ترین وكوتاه ترین شب و روزها تعیین می شده است در بسیاری از مناطق موقع اذان ها را نیز با فنجان كه دقیقاً نقش ساعت امروزی را داشته است تعیین می كردند.
در تقسیم حجمی آب از واحدی بنام سنگ یا سنگ آب استفاده می‌كنند كه در مناطق گوناگون میزان آن متفاوت است مثلاً سنگ تهران با سنگ قزوین از نظر میزان تفاوت دارد. این واحد خود به واحدهای كوچكتری مانند سیر تقسیم می‌شود. از نظر این كه آب قنات به تمام افرادی كه در قنات سهم دارند برسد مجبور به تعیین مدار گردش آب می‌شوند.
قنات و آب انبارها كه در سراسر كویر ایران آرامش و لذت را بر كام مسافران خسته و كاروانهای و حیوانات می نشاندند عامل مهمی در بقای تنوع زیست محیطی و حفظ گونه های مختلف حیوانات و گیاهان بودند. نگارنده بارها در سالهای ۱۳۵۰ تا ۵۳ شاهد استراحت آهوها ، بز كوهی و روباه در سایه های آب انبارهای كویری در دشت زیبد بوده ام این آب انبارها به گونه ای بود كه هم انسان و هم حیوان می توانست از آب آن استفاده كند این آب انبارهای صحرایی در آواخر زمستان توسط افراد نیكوكار از سیلابها پر می شد و راه پله های آن بگونه ای بود كه حیوانات براحتی از آن پایین می رفتند و آب می نوشیدند این آب انبارها نمادی از فرهنگ انسانی و اخلاق نیك ایرانی نسبت به حیوانات بود افسوس كه با از میان رفتن این آب انبارها دیگر از آن آهوان و خرگوشها و گورخرهای زرد دشت زیبد و كوهای براكوه خبری نیست.
● قنات و صنعت گردشگری
قنات ها رمز و رموز زیادی را در خود دارند و و درسهای زیادی در خصوص آداب و رسوم و عقاید گذشتگان را می توان از روی آن فهمید درس پشتكاری ، همیاری و تعاون و دور اندیشی و انجام كارهای پر هزینه برای بازدهی و استفاده نسلهای آینده و اعتقاد و تقدس آب و نور و كشاورزی از درسهایی است كه از حفركنندگان قنات می توان آموخت.
باتوجه به این كه تمام این قنات‌ها به دست كاوشگران زحمتكش بی‌نام و نشان این سرزمین با كمترین امكانات و بیشترین خطرات حفر شده‌اند، مبین بزرگترین سرمایه‌های و در حكم گنجینه‌های با ارزش، مفاخر ملی و میراث فرهنگی كشور ماست كه حاصل هزاران سال تلاش، تجربه و ممارست انسانها است.
وجود قنات های كهن و باستانی در گناباد و یا هر شهر کهن دیگری این فرضیه را تقویت می كند كه روزگاری در این شهرها یك تمدن و فرهنگ غنی و یك پایگاه حكومتی مقتدر و مدبر وجود داشته است حفر قناتی به طول ۳۳ كیلومتر یك مدیریت و حكومت مقتدر و یك دوره ثبات و آرامش و عدالت را می تواند نشان دهد.
بر اساس آمار منتشره از سوی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۶ تعداد ۸۴۲ میلیون جهانگرد در دنیا سفر کرده‌اند.
جهانگردی یكی از مهمترین صنعت ها است و تا سال ۲۱۰ بیش از ۴۳% اشتغال جهان و بیشترین درآمد به بخش توریسم مربوط خواهد شد. جهانگردی در میان مسلمانان نیز اهمیت زیادی دارد چنانكه در ۲۶ آیه قرآن مردم تشویق به مسافرت ( سیروا فی الارض) شده اند. درآمد سالانه توریسم در حال حاظر ۶۰۰ میلیارد دلار است كه هرسال فزونی می یابد سهم ایران از این مبلغ تنها ۲۰۰ ملیون دلار است در حالیكه تركیه در همسایگی ما و مصر دو كشور مسلمان هركدام سالانه بیشتر از ۱۰ میلیارد دلار درآمد توریستی داشته و تنها ۴۵۰ هزار ایرانی سال گذشته به تركیه مسافرت كرده اند و جمعاً ۳ ملیون ایرانی سالانه به خارج سفر می كنند تعداد خارجیهایی كه به ایران می آیند هنوز به ملییون نرسیده این در حالی است كه ایران بدلیل تنوع آب و هوایی، اقلیمی ، قومی ، فرهنگی و تاریخی مقام پنجم میراث فرهنگی جهان را دارد. از نظر جهانگرد در ردیف ۶۷ قرار دارد. تبلیغات منفی رسانه های بیگانه ، عملكرد منفی و برخورد منفی و بعضی سختگیری ها و ترس از نفوذ فرهنگی توریست و توهم اینكه توریست در ایجاد فساد و فحشاء نقش دارد و مسائلی از این قبیل از عوامل بازدارنده گسترش صنعت توریسم در ایران است. قنات های مناطق حاشیه كویر ایران را می توان به یكی از جاذبه های منحصر به فرد جلب محققین و توریستهای غربی و یا اسلامی تبدیل نمود.

محمد عجم