جراحی بزرگ؛ از منتقدان بدبین تا حامیان خوش‌بین

محمود احمدی‌نژاد همزمان با سالگرد پیروزی‌اش در انتخابات ریاست‌جمهوری یعنی سوم تیرماه طرحی را که از مدت‌ها قبل وعده‌اش را داده بود در یک برنامه تلویزیونی به اطلاع همگان رساند.
طرح تحول اقتصادی احمدی‌نژاد در حالی ارائه می‌شود که دولت نهم سال آخر عملیات خود را سپری می‌کند و بر این اساس به نظر نمی‌رسد که در خوش‌بینانه‌ترین حالت ممکن عملیاتی شدن چنین طرح عظیمی به عمر این دولت کفاف دهد.
همین تنگی وقت، به منتقدان مجال داده است که به طرح تحول اقتصادی که گاهی نیز جراحی اقتصادی خوانده می‌شود به دیده تردید بنگرند و آن را بی‌فرجام ارزیابی کنند. برخی پا را از این همه فراتر گذاشته و از تاثیر سیاست بر این «طرح اقتصادی» سخن می‌گویند. منتقدان بدگمان، معتقدند ارائه چنین طرح بزرگی آن هم در سال آخر فعالیت دولت این شائبه را ایجاد می‌کند که شاید هدف دولت، بهره‌برداری سیاسی از این طرح در انتخابات ریاست‌جمهوری است. اما در کنار این منتقدان بدگمان، برخی نیز با نگاه اقتصادی به نقد طرح پرداخته‌اند و از گرفتاری‌های اجرایی و فقدان زمینه‌های نظری منسجم در پشت طرح سخن می‌گویند. هواداران طرح نیز آن را قدمی به سوی سالم‌سازی اقتصادی و رهایی از چنبره یارانه‌های زیانبار ارزیابی می‌کنند. البته درباره فقره اخیر در میان مردان دولت، وحدت مواضع دیده نمی‌شود. مثلا در حالی که وزیر نفت از برنامه‌هایی برای آزادسازی قیمت حامل‌های انرژی سخن می‌گوید، سخنگوی دولت، حذف یارانه بنزین را شایعه می‌داند و وزیر راه می‌گوید یارانه بخش حمل‌ونقل به قوت خود باقی است. و آخر سر رئیس جمهور می گوید یارانه های نقدی همین امسال پرداخت میشود. بر همین اساس با رجوع به سخنان رییس‌جمهور و همکاران وی در دولت به درستی نمی‌توان فهمید که یارانه‌ها قرار است هدفمند ارائه شود و یا به صورت نقدی که در هر دو صورت و به ویژه شکل دوم به دلیل افزایش نقدینگی کشور با تورمی لگام‌گسیخته روبه‌رو می‌شود و این شوک بسیار بزرگی بر قشر مصرف‌کننده خواهد بود. ضمن آنکه بحث هدفمند شدن یارانه‌ها و اصلاح ساختار نظام اقتصادی جزو مواردی است که به تایید کارشناسان اقتصادی به ترتیب از اولویت‌های برنامه سوم و چهارم توسعه بوده است و بر این اساس دولت طرح جدیدی را ارائه نکرده است و حتی به گفته برخی از نمایندگان اصولگرای مجلس این طرح خلاصه مجموعه برنامه‌های سوم و چهارم توسعه است که به شکل عجولانه‌ای مطرح شده است. بنابراین بحث اصلاح نظام یارانه از جمله مواردی است که باید با دقت و ارزیابی درست و البته به شکل تدریجی انجام بگیرد. اما نکته مهم دیگر در مورد طرح تحول این است که احمدی‌نژاد در گفت‌و‌گوی خود با مردم و در جلسات مشترک خود با مجلس و کارشناسان به جزئیات طرح خود اشاره‌ای نکرده و تنها به ذکر پاره‌ای از مشکلات چندین ساله اقتصادی کشور پرداخته است.
به باور فعالان سیاسی احمدی‌نژاد تنها به آسیب‌شناسی موضوع اقتصاد ایران پرداخته است و معلوم نیست کارشناسان اقتصادی و یا نمایندگان مجلس باید درباره چه چیزی به اظهارنظر و به تحقیق و اصلاح بپردازند. هرچند مجلس هم در راستای تعامل با دولت کمیسیون ویژه‌ای در این ارتباط تشکیل داد اما واقعیت این است که در جلسات مشترک دولت و مجلس نمایندگان ناگزیر خواهند بود ابتدا تقاضای تدوین طرح را از دولت داشته باشند. این مساله زمانی جدی‌تر می‌شود که دولت می‌گوید، طرح مذکور از آبان‌ماه شکل اجرایی به خود خواهد گرفت. با این حال حدود یک ماه از اعلام عمومی طرح تحول اقتصادی می‌گذرد و هنوز مشخصات آن برای عموم و کارشناسان روشن نشده است باید دید سرانجام طرح مذکور چنانچه مدون شود در چکش‌کاری مجلس و دولت چه خواهد شد.ماهنامه تحلیل دنیای اقتصاد برای روشن کردن وجوه تاریک این طرح، نظر شماری از کارشناسان اقتصاد را جویا شده که چکیده آن به شرح زیر است:
ـ اسحاق جهانگیری: یارانه همیشه مذموم نیست
طرح تحول اقتصادی رییس‌جمهوری نیازمند بررسی بیشتر است و قاعدتا باید گروهی درخصوص احتمال انجام این طرح و یا مشابه آن در سایر کشورها مطالعه کرده و از نتایج آن در تدوین و اجرای طرح مذکور بهره گرفته باشند. نکته اینجا است که مشابه چنین طرحی یعنی حذف یارانه پس از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی سابق و در کشورهای بلوک شرق به مورد اجرا گذارده شد و با تجربیات بزرگی هم همراه بود. در این کشورها قیمت برخی از کالاها از سوی دولت تعیین شده و در اختیار مردم قرار می‌گرفته است که نمونه آن را می‌توان در آسیای میانه نیز مشاهده کرد. به بیان دیگر یارانه را نمی‌توان حذف کرد اما روش پرداخت آن نیز باید روشن باشد. اینکه یارانه را بدون هدف در اختیار مصرف‌کننده قرار دهند، این کار منجربه اتلاف منابع و عدم‌پرداخت آن براساس عدالت می‌شود. در کشورهای غربی معمولا اینگونه است که سرمایه‌گذاران زمانی که تصمیم می‌گیرند در نقطه‌ای سرمایه‌گذاری کنند، دولت امتیازاتی را به عنوان یارانه در اختیار آنها قرار می‌دهد. در حقیقت در این کشورها یارانه به سرمایه‌گذاری تولید تعلق می‌گیرد. به عنوان نمونه در لهستان که یکی از کشورهای بلوک شرق محسوب شده و البته در حال تغییرات اقتصادی جدی و حرکت به سمت بازار آزاد است، اگر فردی در کشورش قصد سرمایه‌گذاری داشته باشد، از اتحادیه اروپا یارانه به او تعلق می‌گیرد. به بیان دیگر یارانه‌ای که به سرمایه‌گذاری تعلق می‌گیرد منجر به توسعه، ایجاد شغل و افزایش درآمد مردم می‌شود.
بنابراین حذف بخشی از یارانه‌ها امر غیرطبیعی نیست به شرط آن که به جای درست آن تعلق بگیرد. به طوری که از زمان جنگ به این سو کالاهای زیادی بودند که یارانه آنها مرحله به مرحله حذف شد. مثلا در یک مقطعی بذر و سموم کشاورزی به صورت یارانه‌ای در اختیار مصرف‌کنندگان قرار می‌گرفت که یارانه آن حذف شد، همچنین کالاهای صنعتی زیاد دیگری نیز در شمول تعلق یارانه‌ها قرار داشتند که تصور بر این بود ادامه این روند به سرمایه‌گذاری علامت منفی جهت سرمایه‌گذاری می‌دهد و تکلیف تولیدکننده نیز روشن نخواهد بود. اگرچه در برنامه چهارم توسعه تصمیم گرفته شد تا یارانه برخی کالاهای اجتماعی بسیاری نظیر نان و انرژی هدفمند شود و البته هدفمند شدن یارانه بخش انرژی در این باره صراحت بیشتری دارد. آنچه هم که در طرح تحمل اقتصادی مطرح است، ظاهرا همین بحث است اما هنوز برای من هم روشن نیست که قرار است در این طرح یارانه به صورت هدفمند یعنی به گروه‌های کم‌درآمد تعلق بگیرد و یا اینکه آن را به صورت نقدی قرار است پرداخت کنند. چرا که اگر نباشد یارانه را به صورت نقدی پرداخت کنند، حتما عوارض چنین مساله‌ای بیشتر خواهد بود. یارانه نقدی به این معنا است که قبل از گران کردن کالا، پول را در اختیار مردم قرار می‌دهند اما سوال اینجا است که این پول را از کجا می‌آورند. به عنوان نمونه در بخش انرژی مطرح کرده‌اند که می‌خواهند ۹۰هزار میلیارد تومان یارانه پرداخت کنند، این یارانه چه به صورت هدفمند و چه به صورت نقدی در اختیار مردم قرار بگیرد باید به این نکته توجه شود اعلام چنین رقمی در شرایطی است که افزایش قیمت نفت به جای آنکه به عوامل اقتصادی وابسته باشد بیشتر از مسائل سیاسی متاثر است. بنابراین اگر متوسط قیمت نفت در بیست سال گذشته برای اعطای یارانه مدنظر قرار بگیرد، عدد اعلام شده از سوی دولت باید خیلی کمتر از مقدار اعلام شده باشد علاوه بر اینکه اگر هدف واقعی از حذف یارانه انرژی صرفه‌جویی در مصرف آن است باید در جهتی برنامه‌ریزی کرد که این مساله محقق شود. اگر مسوولان به این مساله فکر کنند که با گران کردن قیمت بنزین صرفه‌جویی اتفاق می‌افتد و چنانچه این مهم محقق نشود، مردم باید بدانند که از میان یارانه‌ها در قبال کم‌مصرف نکردن کاهش می‌یابد. بنابراین اگر تصور شود که با حذف یارانه انرژی، مثلا ۶۰میلیون لیتر در مصرف کاهش می‌یابد؛ اگر تنها ۱۰ تا ۲۰درصد این نرخ تحقق یابد، بنابراین پرداخت یارانه نیز کمتر می‌شود. لذا اگر دولت بخواهد قبل ؟؟؟؟ مصرف می‌کنند را با قیمت آزاد توزیع کند باید به این فکر کند که در مقطعی که قرار است قیمت‌ها واقعی شود مردم از کجا می‌خواهند تورم ناشی از آن را جبران کنند. هر چند باید تاکید کنم از اصل هدفمند کردن یارانه‌ها دفاع می‌کنم و این اقدام یکی از بهترین اقدامات اقتصاد ایران است و باید حمایت شود ولی هدفمند کردن و پرداخت نقدی یارانه‌ها دو موضوعی است مورد اختلاف کارشناسان اقتصادی نیز هست که ا گر نقدی کردن یارانه‌ها مدنظر باشد، دولت را در اجرا با مشکلات زیادی مواجه می‌کند که کمترین آن افزایش نرخ تورم است. پمپاژ یکباره پول در دست مصرف‌کننده‌ای که سابق بر این مصرف‌کننده آن کالا نبوده است، از نظر اجتماعی به ضرر مردم تمام می‌شود. این که به مصرف‌کننده‌ای که مصرف‌کننده بنزین نبوده است، پول بدهیم و بگوییم که این مبلغ را در جاهای دیگر مثل سفر یا خرید کالاهای خارجی صرف کند درست نیست. باید هدف مصرف نیز روشن شود. باید مشخص شود که اگر یارانه انرژی را حذف می‌کنیم در نتیجه آن یک بخشی از خدمت‌رسانی به مردم نظیر بخش بهداشت و درمان در بهترین سطح خدمات ارزان یا حتی رایگان قرار می‌گیرد. در کشورهای پیشرفته اروپایی مردم کمترین دغدغه‌ای در مورد بهداشت ندارند. بنابراین هدفمند کردن یارانه‌ها باید اتفاق بیفتد و یک ضرورت اقتصادی است. اما این یارانه باید به سمت تولید و سرمایه‌گذاری با مقررات مشخص سوق داده شود تا در نهایت به مصلحت کشور تمام شود.
ـ مرتضی تمدن: جراحی آغاز شده است
در مورد زمان اجرای جراحی اقتصادی دولت باید تاکید کنم که بخش‌هایی از این طرح از هم اکنون آغاز شده است. به عنوان نمونه در بخش مربوط به یارانه‌ها فرم‌های نظرسنجی آماده شده و از آبان ماه در اختیار مردم قرار می‌گیرد. همچنین بخش دیگری از طرح که شامل شناسایی اطلاعات جامعه هدف محسوب می‌شود نیز شروع شده است.
اگر چه در سایر موارد چون نظام ارزش‌گذاری پول ملی و یا اصلاح نظام بهره‌وری به دلیل اینکه نیاز به فرهنگ‌سازی دارد. احتیاج به زمان دارد اما اصلاح ساختار بانکی و گمرک آغاز شده است. به طوری که در بحث مربوط به مالیات، دولت قانون مالیات بر ارزش افزوده را به جهت اجرا ابلاغ کرد و همچنین وزارت اقتصاد نیز اقداماتی در جهت واقعی کردن و افزایش سهم مالیات در بودجه آنها انجام داده است. اما در بحث مربوط به اصلاح ساختار بانک‌ها، کارگروه تغییر رفتار بانکی از مدت‌ها قبل کار خود را شروع کرده و نیز به برنامه‌ریزی‌های لازم برای مشخص شدن تکلیف و نقش بانک‌ها آغاز شده است.
همچنین در بحث گمرک نیز، طرح گمرک الکترونیک حذف گمرک‌های موازی نیز مورد ارزیابی قرار گرفته است. اما در کنار نقدی کردن بخشی از یارانه‌ها، واقعی کردن قیمت‌ها نیز صورت خواهد گرفت تا کالا یا خدماتی که یارانه آنها برداشته می شود، قیمتشان به نحوی کنترل شود که فشار مضاعفی به مردم وارد نشود. اما گفته شده است که میزان ۹۰هزار میلیارد تومانی یارانه نقدی قرار است به مردم به صورت نقدی اعطا شود؛ باید گفت که بخشی از این ۹۰هزار میلیارد تومان نقدی می‌شود که هنوز نمی‌توان در مورد مقدار آن صحبت کرد. اما باید تاکید کرد که دولت نمی‌خواهد پول جدید خلق کند و بعد آن را به جامعه‌ تزریق کند. بلکه این یارانه از یارانه موجود و قبلا تخصیص یافته هزینه خواهد شد که منبع آن از حذف یارانه حامل‌های انرژی تامین می‌شود. اما به اعتقاد من این طرح تاثیرات تورمی چندانی به دلایل زیادی که الان نمی‌توان از آنها سخن گفت، به دنبال ندارد. ضمن اینکه اگر تمام موارد بسته دولت به موازات یکدیگر اجرا شود اگر بخشی از آن هم تورم‌زا باشد، سایر بخش‌های این طرح مانند اصلاح نظام مالیات، بانک و بهره‌وری آثار روانی و جانبی آن را از بین می‌برد. علاوه بر این که اگر قدرت خرید خانوار افزایش پیدا کند، این اقدام نوعی مصونیت در برابر تورم ایجاد می‌کند، بنابراین این مساله به معنای افزایش تورم نیست بلکه می‌تواند رفتار مصرف‌کننده را تنظیم کند.
ـ سعید شیرکوند: کسی از طرح چیزی نمی‌داند
جراحی در علم پزشکی واژه‌ای شناخته شده و با تعریف مشخصی است. جراحی زمانی صورت می‌گیرد که یک اتاق عمل مناسب، یک تیم پزشکی حاذق یک مجموعه از آزمایشات و عکس‌های انجام شده و یک نرسینگ کامل و توانا برای عملیات ریکاوری بعد از عمل در یک مجموعه فراهم شود، آن هنگام می‌توان جراحی را تایید کرد و صاحب بیمار نیز حاضر است بیمار خود را در اختیار پزشک و تیم مربوط به آن قرار دهند. اگر قرار باشد به صرف اینکه بیمار احتیاج به جراحی دارد او را در یک اورژانس روستایی با پزشک عمومی و مجموعه‌ای از امکانات حداقلی به صرف این که ضرورت انجام جراحی تایید شده، او را مورد عمل قرار دهیم این مساله قابل دفاع نیست. آن چیزی که در مورد طرح دولت مطرح است این است که هنوز هیچ کس اطلاعی درباره این طرح ندارد در حالی که یک اقدام اساسی نیازمند یک کار مطالعاتی تعریف شده است که دولت باید در صاحبنظران و کارشناسان در این زمینه دعوت به عمل آورد. لذا فکر می‌کنم هم دولت در تاریکی هدف‌گذاری می‌کند و هم از دیگران دعوت می‌کند که در تاریکی اظهارنظر کنند.
به بیان دیگر دولت به گونه‌ای در این باره صحبت می‌کند که گویی یک کار دانشگاهی قرار است انجام دهد که باید به آسیب‌شناسی بپردازد در حالی که باید طرح خود را ارائه کند، طرحی که از اول تا آخر گام‌به‌گام آن تعریف شده باشد. لذا اگر چنین مساله‌ای ارائه نشود به اعتقاد من نوعی فرافکنی است و دولت به جای آنکه گزارش عملکرد گذشته خود را در مورد آنچه که انجام داده و چنین نتایج ضعیفی را برای اقتصاد ایران به جای گذاشته است، ارائه دهد با طرحی که یک مجموعه‌ای از موهومات است به طرح مسائل انحرافی پرداخته است. آقای احمدی‌نژاد و دولت نباید راجع به ضرورت‌ها و ایده‌ها صحبت کنند بلکه باید بگویند که چه ایده‌ای را با چه ابزاری می‌خواهند عملیاتی کنند. مسلما دولت‌هایی در کشورهای دیگر جهان بوده‌اند که برخی کارهای اساسی و بنیادین را در اقتصاد انجام دادند و البته جراحی نیز کردند که سوابق اقدامات، امکانات آنها و نتایج آن وجود دارد ولی آقای احمدی‌نژاد مجموعه‌ای از فرضیات و ایده‌هایی که مشخص نیست را به قصد فرار از پاسخگویی در مقابل عملکرد گذشته و سرگرم کردن افراد به مجموعه‌ای از ضرورت‌ها که در برنامه سوم و چهارم و دولت هاشمی و خاتمی مطرح شه بود، ارائه کرده است.
بنابراین تا زمانی که تمام ابعاد این طرح و گام‌های اجرایی و عملیاتی شدن آن اعلام نشود، نمی‌توان درباره آن اظهارنظر کرد.

مرجان توحیدی

منبع : ماهنامه دنیای اقتصاد