از کرسی تا کافی‌نت

همیشه اوقات فراغت خوشایند، خواسته اقشار مرفه جوامع انسانی بوده است. برپائی میهمانی‌ها و مجالس باشکوه، شرکت در مسابقات ورزشی مختلف و اجرای تئاتر از جمله برنامه‌های اوقات فراغت گذشته بود. در کشور یونان وجود آمفی‌تئاتر، کتابخانه، استادیوم ورزشی و عشرتکده در جوار محور اصلی شهر افه‌سوس از دولت ـ شهرهای یونان نبرد گلادیاتورها در ورزشگاه‌های عظیم از جمله کلوزیوم در شهر رم، حمام‌های رومی که ضمن استحمان چندین ساعته به بحث در امور اجتماعی و سیاسی نیز می‌پرداختند، برگزاری بالماسکه که هنوز هم در ونیز طرفداران زیادی دارد. برگزاری مسابقات کشتی و چوگان و تیراندازی و شکار و تشکیل حرمسراها، تماشای عملیات پهلوانی و چشم‌بندی و ورزش‌های باستانی و... در ایران در همین راستا انجام می‌شد.اوقات فراغت در گذشته زمان قابل توجهی از عمر انسان را به‌خود اختصاص می‌داد، ولی در زندگی امروز با محدودیت زمانی که انسان با آن دست به گریبان است، این اوقات به حداقل رسیده، به همین جهت استفاده بهینه از آن بسیار اهمیت پیدا کرده است.در گذشته اوقات فراغت در روستاهای ایرانی از اواسط پائیز آغاز می‌شد و تا اواخر زمستان به طول می‌انجامید. این دوران طولانی فراغت یا رکود در زندگی روستائیان منحصراً به زیر کرسی نشستن و قصه گفتن و گاهی شب‌نشینی و رفتن به منزل اقوام و همسایگان می‌گذشت و نیاز به فضائی خاص برای این منظور وجود نداشت. این روال با تغییراتی کماکان ادامه دارد. زندگی در شهرها هر چند به کندی، جریان داشت و اوقات فراغت شهرنشینان نیز به‌طور عمده با دید و بازدید سپری می‌شد. ولی برای بخش قابل توجهی از مردم که کودکان و نوجوانان را شامل می‌شدند وضعیت مشابه زندگی در روستا بود، متنها با تغییر در فصل؛ یعنی تقریباً از اواسط خرداد ماه که تعطیلات تابستان آغاز و تا اول پائیز ادامه داشت، رکود زندگی در گروه سنی ۶ تا ۱۸ سال یعنی بیش از نیمی از شهرنشینان در این ماه‌ها به وضوح دیده می‌شد. این زمان طولانی بدون هیچ تدارکی به بطالت می‌گذشت. شاید به‌عنوان یگانه نقطه مثبت آن، تجربه با هم بودن و در کنار هم بودن را بتوان نام برد که بازی با کودکان همسایه‌ها و اقوام به آنان می‌آموخت.در تهران گاهی دو هفته یک‌بار یا ماهی یک‌بار رفتن به سینما و در طول تعطیلات، یک‌بار رفتن به کافه شهرداری و کلاب ـ (که یگانه تفریحگاه کودکان در سراسر ایران بود) در آن بی‌برنامگی می‌گنجید. بازی‌ها شامل لی‌لی، گرگم به هوا، قایم باشک، یک‌قل دو‌قل، دوزبازی، ماربازی، طناب‌بازی، عمو زنجیرباف و مهمان‌بازی و تپ‌تپ خمیر بود. ولی باز هم مهمترین سرگرمی مردم از بزرگ و کوچک، رفتن به مهمانی بود.اگر عزاداری ماه محرم با تابستان همزمان می‌شد، شرکت در مراسم تعزیه و روضه‌خوانی از وقایع مهم در تعطیلات تابستان به حساب می‌آمد. رفتن به قهوه‌خانه یا زورخانه به برخی از مردان اختصاص داشت و عمومیت نداشت و گروه معدودی به این طریق وقت فراغت خود را می‌گذراندند. رفتن به سر پل تجریش و دربند و خوردن گردو و بستنی و جگر از تفریحات مهم و نسبتاً لوکس در تهران محسوب می‌شد.به‌دلیل در اختیار نداشتن اتومبیل شخصی، سفر، واقعه‌ای تاریخی در زندگی افراد به حساب می‌آمد. مهم‌ترین واقعه در دهه سی ورود تلویزیون به ایران بود که بهترین اوقات فراغت با برنامه‌های محدود آن می‌گذشت و خانه‌ای که این شی لوکس وارد آن می‌شد محل تجمع همسایه‌ها و اهل محل می‌شد. در دهه ۴۰ در پی رونق اقتصادی ناشی از افزایش درآمد نفت و ارتباط نسبتاً وسیع با کشورهای پیشرفته و بازگشت تحصیل‌کرده‌های فرهنگ رفته به وطن، فرهنگ استفاده از اوقات فراغت طولانی کودکان و نوجوانان به ایران آورده شد و در نتیجه مؤسسات آموزش زبان و موسیقی و نقاشی و رقص و... پا گرفت و البته نیم‌نگاهی هم به ورزش شد. به همین ترتیب رفته رفته ارزش وقت و استفاده بهینه از اوقات فراغت بیشتر شد. با پیروزی انقلاب که همه جوانب زندگی را تحت‌الشعاع قرار داد و دوران جنگ ۸ ساله و پیامدهای آن در کشور این روند به فراموشی سپرده شد. پس از خاتمه جنگ موضوع اوقات فراغت مجدداً مطرح و رفته رفته پررنگ‌تر شد تا امروز که به‌عنوان یک مسئله مهم ضرورت برخورد جدی با آن مشاهده می‌شود.
فراغت امروز
ظهور وسیع فرهنگسراها در اوایل دهه هفتاد در تهران جرقه‌ای بود که به روشنائی قابل توجهی تبدیل شد و مفهوم استفاده بهینه از اوقات فراغت و گردشگری را به ارمغان آورد.برگزاری کنسرت، سخنرانی، تئاتر، نمایشگاه نقاشی، عکاسی، گلسازی، کارهای دستی، کلاس‌های آموزشی نقاشی، سفالگری، موسیقی، کامپیوتر و تهیه کتابخانه، ویدئو کلوپ و بازارهای فروش کارهای دستی از جمله فعالیت‌های این فرهنگسراهاست. امروز اوقات فراغت را از نظر طول زمان می‌توان به دو بخش کوتاه‌مدت (فرصت‌های چند ساعته در روز) و درازمدت که چند روز، یک‌هفته یا یک‌ماه از سال است تقسیم کرد.
اوقات فراغت کوتاه‌مدت
فعالیت فرهنگی هنری شامل رفتن به سینما و کنسرت، تئاتر و مشاهده آثار هنری در موزه‌ها و نمایشگاه‌های عکس، مجسمه، نقاشی، از جمله فراغت کوتاه‌مدت است. فعالیت ورزشی شامل رفتن به انواع باشگاه‌های ورزشی نیز در زمره اوقات فراغت کوتاه‌مدت قرار می‌گیرد. ارتباط با طبیعت، شامل پرورش گل و گیاه، نگهداری از حیوانات خانگی، پرندگان، آکواریوم و... که معمولاً در خانه‌های فضائی به آن اختصاص داده می‌شود، یگانه فعالیتی است که در شهرهای دیگر رونق بیشتری از تهران دارد. مراکز پرورش و فروش پرندگان ماهی‌ها بخشی از فضای پارک‌های شهری را به‌خود اختصاص می‌دهد. گلخانه‌هائی که گیاهان مختلف سراسر جهان را می‌توان در آن به نمایش گذاشت بینندگان زیادی دارند. مطالعه که شامل خواندن کتاب، فصلنامه، ماهنامه، مجله، روزنامه یا آموختن زبان است می‌تواند بخشی از اوقات فراغت را پر کند. در چند سال اخیر تعداد زیادی کتاب، ترجمه یا تألیف شده و به چاپ رسیده که می‌تواند در کتابخانه کوچک محلی یا در پارک‌ها، مساجد و مدارس جمع‌آوری و در اختیار جوانان قرار گیرد. در این مورد تنوع موضوع کتاب‌ها نقش اساسی دارد. در فرهنگ ما استفاده چند منظوره از یک فضا، بسیار رایج است، مثلاً اتاقی که در روزها به فعالیت‌های مربوط به روز مانند نشستن، خوردن غذا، پذیرائی از مهمان می‌تواند اختصاص یابد در شب به فضای خواب تبدیل می‌شود، از این خاصیت می‌توان در سایر کاربری‌ها نیز استفاده کرد. در دنیای فراغت کوتاه‌مدت از همه پر رونق‌تر دنیای کامپیوتر است که علاقه‌مندان رو به تزایدی دارد و از طریق اینترنت دنیای وسیعی در مقابل انسان گشوده می‌شود که با وجود مزایای بی‌شمارش در بهترین شکل انسان‌هائی را با اطلاعات بسیار وسیع و گسترده، ولی عاجز از ارتباط رودررو با دیگران پرورش می‌دهد.کافی‌نت‌ها و گیم‌نت‌ها این نیاز را برآورده می‌کنند و در دور افتاده‌ترین شهرهای ایران این مکان شکل گرفته و رونقی بسیار نسبی دارد.
اوقات فراغت بلندمدت
اوقات فراغت بلندمدت شامل فعالیت عمده گردشگری است که شامل مسافرت‌های ورزشی، ارتباط با طبیعت و استراحت و تفریح و زیارت می‌شود. مسافرت‌های فرهنگی مانند بازدید از مراکز هنری، تاریخی، فرهنگی، مردم‌شناسی و... فعالیت‌های ورزشی مثل کوهنوردی و ورزش‌های آبی مثل شنا و اسکی روی آب، قایق‌سواری، اسب‌سواری، اسکی و لوژسواری که بخشی از آنها ورزش‌های لوکس هستند را شامل می‌شود. مسافرت‌های در ارتباط با طبیعت شامل بازدید از مناطق دارای ویژگی خاص زیست‌محیطی مثلاً بازدید از غارها، گل‌افشان‌ها، چشمه‌های آب گرم، کویر و... کمپینگ در جنگل و کنار رودخانه، ماهیگیری و... است. سفرهای تفریحی، بیشتر اقامت در هتل، متل، ویلاهای خصوصی یا مجتمع‌های رفاهی، صرف غذا در رستوران، بازدید از مراکز تجاری و خرید، بازدید از دیدنی‌های معمول و متعارف و... را در بر می‌گیرد و سفرهای زیارتی، مراجعه به زیارتگاه‌ها در مراکز فعالیت قرار می‌گیرد. مسافرت معمولاً نیاز به تأسیساتی مانند مهمانسرا، هتل، متل، سوئیت، مسافرخانه، زائرسرا، کمپینگ، رستوران و وسایل ارتباطی دارد. کمبود این تأسیسات در شهرهای ایران به قدری زیاد است که گاهی برای انجام مأموریت‌های اداری نیز مأمور علاوه بر کمبود وسیله حمل و نقل بین شهری اعم از زمینی و هوائی و ریلی، بدون جا و مکان می‌ماند و به این سبب مردم برای سفرهای تفریحی رغبت کمتری نشان می‌دهند. استفاده از مدارس در تابستان و تعطیلات رسمی به‌عنوان خوابگاه، بخشی از مشکلات مسافران، مشتاقان و علاقه‌مندان به گردشگری را حل می‌کند.شمار کسانی که به‌کار و حرفه خود عشق می‌ورزند و با رضایت و جان و دل به آن اشتغال دارند زیاد نیست و بیشتر مردم به‌دلیل محدودیت در انتخاب شغل و ناتوانی از به‌دست آوردن مشاغل مورد علاقه و صرفاً برای کسب درآمدی که غالباً تکافوی برآوردن نیازها و خواسته‌های ریز و درشت و روزمره و برخی مطالبات پیش از موعد و روزافزون را نمی‌کند، به ”کار“، تنها به‌عنوان ممر درآمد نگاه می‌کنند. به همین دلیل برای آنان که گروه کثیری از مردم به‌ویژه جوانان را شامل می‌شوند، نحوه گذراندن اوقات فراغت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که نمی‌توان نادیده گرفت.

زهره بزرگ‌نیا

منبع : روزنامه اعتماد