تشویق بهتر است یا تنبیه؟

معلم می‌خواست اولین جلسه درس را شروع کند. سخت‌ نگران بود. وقتی باعجله به طرف میز می‌رفت پایش لیز خورد و افتاد. کلاس از خنده منفجر شد. معلم آهسته از جایش بلند شد، ایستاد و گفت: «آدم حتی اگر با صورت زمین بخورد باز هم می‌تواند بلند شود.» دیگر هیچ صدایی از دیوار هم بلند نمی‌شد...
تربیت به معنای افزودن رشد و ایجاد دگرگونی مطلوب است که حاصل آن پرورش انسانی با هنجارهای اجتماعی و به تعبیر تعالیم دینی عبدصالح و یا، رساندن فرد به مقام عبودیت الهی است.
برای ایجاد رفتار مناسب در دانش‌آموزان از دو دسته عوامل جهت دهنده و بازدارنده استفاده می‌شود. منظور از عوامل جهت‌دهنده آنهایی هستند که برای دانش‌آموز تایید کننده مثبت است و عوامل بازدارنده آنهایی هستند که نقش کنترل و ترمز دارند و سبب می‌شود دانش‌آموز از آن عمل دست بردارد. اولی را در قالب کلی تشویق و دومی را در کتب تربیتی در قالب کلی تنبیه مورد بحث قرار می‌دهند.
از نظر تربیت مخصوصا بر اساس بینش اسلامی ضروری است مربی از هر دو عامل جهت دهنده و بازدارنده استفاده کند. عدم تشویق و تایید افراد چه کوچک و چه بزرگ سبب آن خواهد شد که فرد تدریجا نسبت به آن عمل بی‌تفاوت شود و واکنش‌ و موضعی در برابر رخدادها و اتفاقات پیرامون خود نداشته باشد و همین‌طور عدم استفاده از تنبیه موجب می‌شود که فرد به عمل ناروای خود ادامه دهد و این امر نه تنها به زیان او بلکه به زیان همه افرادی است که به نحوی با او در ارتباط خواهند بود.
● تشویق؛ درست و به‌موقع
اعتقاد بر این است که اگر تشویق به گونه‌ای درست و اندیشمندانه‌ و به موقع و متناسب صورت گیرد عاملی موثر بر سازندگی و جهت‌دهی دانش‌آموز خواهد بود و کشش و جذبه‌ای در او ایجاد می‌کند که به ادامه سیر در جهت مقصدی که ما برای او تعیین کرده‌ایم پرداخته و رفتار ناهنجار خود را ترک می‌کند. تشویق در پیشرفت تحصیلی و حتی رشد اخلاقی دانش‌آموز بسیار موثر است. در امر یادگیری و آموزش تشویق عامل محرک اساسی مثبت در فراگیری دانش‌آموز به حساب می‌آید. تجربه‌های معلمان و مربیان نشان می‌دهد که دانش‌آموزانی که در کلاس و مدرسه به خاطر تلاش در درس و پیشرفت تحصیلی مورد تشویق قرار می‌گیرند بیش از افراد دیگر به فراگیری توجه نشان می‌دهند و موفق‌ترند.
● تشویق شخصیت می‌سازد
تشویق در فرم دادن شخصیت و سازندگی آن و جهت‌دهی و هدایت رفتار کودک نیز نقشی مهم و اساسی دارد. از طریق آن می‌توان رفتار مثبتی را در دانش‌آموز پدید آورد و آن را در او تثبیت کرد و یا در سایر ملاحظات ناشی از آن می‌توان ریشه رفتار و عملکرد ناروایی را در دانش‌آموز خشکاند. هنگامی که شما فرد را به کاری تشویق می‌کنید در حقیقت به او می‌گویید راه درستی را در پیش گرفته و ادامه آن راه به صلاح و مصلحت اوست و شما از آن راضی هستید. اصل اساسی در تشویق تحریک درست عاطفی یا توجه او به آموزه‌های معنوی است تا وسیله و سببی باشد برای تحقق اعمال و رفتار مثبت افراد و یا دلیلی باشد که دانش‌آموز را وادار و اقناع کند که دست از اعمال ناروا کشیده و به سوی کار درست میل پیدا کند.
● چگونه تشویق کنیم؟
اما چه کنیم که دانش‌آموز در درون خود احساس شوق کند و در باطن خویش خشنود باشد که فلان عمل خوب را انجام داده است؟
انجام شیوه‌های زیر می‌تواند راه‌گشا باشد:
۱) گفتن کلمات محبت‌آمیز: منظور کلماتی است که جنبه مهر و علاقه‌مندی فرد و دیدگاه احترامی مربی را به دانش‌آموز نشان دهد، کلماتی مثل عزیزم، فرزندم، دخترم، پسرم.
۲) معرفی عمل مثبت در حضور جمع: در خانه یا مدرسه، نزد برادر و خواهر و یا نزد دانش‌آموزان کلاس فردی را که عمل خوبی انجام داده معرفی کنیم و عمل او را مورد ستایش قرار دهیم. این روش برای همه دانش‌آموزان در همه سنین و مخصوصا برای نوجوانان بسیار موثر است. در این خصوص باید برای دیگران توضیح داد که چرا عمل او مورد تقدیر قرار گرفته است.
۳) سپردن مسوولیت: گاهی در مدرسه معلم و مربی و در خانه والدین برای تشویق دانش‌آموز می‌توانند مسوولیت مورد علاقه‌ای را به او بسپارند، به او تفهیم کنند که به خاطر احترام به او و دیدن عرضه و لیاقت او حاضر شده‌اند این مسوولیت را به او واگذار کنند.
۴) معرفی و ارایه آثار: ممکن است دانش‌آموز عمل پسندیده‌ای چون نوشتن مشق به خط زیبا را انجام داده، نقاشی زیبایی کرده، وسیله خوب و قشنگی ساخته و هنری در خطاطی به کار برده باشد. معرفی این اثر به دانش‌آموزان دیگر و یا امضا و نمره دادن و نصب در برد یا دیوار مدرسه موجب می‌شود تا همه دانش‌آموزان آن را ببینند و وی مورد تشویق قرار گیرد.
۵) شیوه‌های دیگر: شیوه‌های دیگری هم برای تشویق دانش‌آموزان وجود دارد مانند برگزاری اردو، چاپ عکس در روزنامه، دادن فرصت اظهارنظر به دانش‌آموز، لبخند رضایت‌آمیز، هر کدام از این روش‌ها از ساده تا پیچیده در جای خود و به تناسب و در شرایط خاص به دانش‌آموز در انتخاب راه درست کمک می‌کند.
● تنبیه یعنی آگاه کردن
تنبیه در لغت به معنای آگاه کردن و در اصطلاح تربیت نوعی تحریک عاطفی از غیر راه مهرورزی و گاهی با خشونت و امر مقابل تشویق است. از نظر تربیتی تنبیه وسیله‌ای حساس و خطرناک است که باید سعی شود تا حتی‌الامکان آن را به کار نگیرند مگر آنکه دانش‌آموز در مسیر لغزش باشد و شیوه‌ای جز این شیوه در اختیار نباشد.
جهت اصلاح رفتار باید به دنبال جانشین‌های موثر برای تنبیه گشت. تنبیه دانش‌آموز را دچار خشم می‌کند و او را آموزش‌ناپذیر می‌سازد و جنگ و خصومت در او ریشه می‌دواند. دانش‌آموز چون از خشم لبریز می‌شود و در گرداب غرض‌ورزی و لجاجت فرو می‌رود دیگر فرصت تمرکز ذهنی برای درس خواندن ندارد. در اصلاح رفتار هر آنچه نفرت‌زاست باید کنار گذاشته شود و آنچه عزت نفس به وجود می‌آورد باید رواج پیدا کند و در سرزمین درون دانش‌آموزان معدن‌هایی وجود داردکه هر آن ممکن است به سبب بی‌دقتی در عمل منفجر شود. اظهار نظر توهین‌آمیز می‌تواند انفجار روانی پدید آورد.
در اصلاح رفتار بخشش و سخاوت معلم است که مهم به شمار می‌آید نه رقت او، قدرت رسمی معلم زمانی افزایش می‌یابد که بتواند به شیوه مناسب از تشویق و تنبیه بهره گیرد. تنبیه ممکن است بعضی از رفتارهای نادرست را کاهش دهد ولی تجربه نشان داده که پس از حذف آن، دانش‌آموز دوباره رفتار ناپسند خود را ظاهر می‌سازد.
● اصلاح رفتار مثل جراحی است
اصلاح رفتار مانند جراحی است، به همین دلیل مستلزم دقت و برنامه‌ریزی است و اظهارنظرها نباید بدون نتیجه و حذف باشد و گذشته از این معلم باید خود الگوی مناسب و شایسته‌ای از خود نشان دهد. کج‌خلقی و خشم و غضب را باید کنار بگذارد. بهترین سلاح معلم برای تغییر رفتار دانش‌آموز این است که با دلی آکنده از صفا و یکرنگی و عاری از خشونت به تربیت کودکان و دانش‌آموزان بپردازد.
● ۵ نقطه‌ضعف تنبیه
▪ شکستن شخصیت: تنبیهات چه به صورت جسمی و چه روانی از قبیل سرزنش و عتاب شخصیت افراد را خرد می‌کند و دانش‌آموز را تدریجا به سوی انزوا می‌کشاند.
▪ پیدایش ترس و اضطراب در دانش‌آموز
▪ بدآموزی در رفتار با دیگران به خصوص افراد ضعیف
▪ تقویت و رشد روحیه تسلیم و بردگی
▪ ایجاد جسارت در ارتکاب جرم و بزهکاری

مریم ریحانی

منبع : روزنامه سلامت