آرامگاه قطب‌الدین حیدر ، تربت‌حیدریه

مجموعه‌ای است وسیع شامل سردرِ ورودی و هشتی،‌ صحن بزرگ و صحن كوچك، گنبدخانه آرامگاه با ایوان مقابل آن، مسجد و بنای شرق تربت‌خانه و سردابه كه در ضلع جنوبی خیابان قائم‌مقام تربت حیدریه واقع شده است.
مجموعه مزبور كه به اعتبار تربت قطب‌الدین حیدر - سرسلسله فرقه حیدریه (618-531 هـ.ق) و از قطب‌های بزرگ عارفان - به‌وجود آمده است، در طول زمان دستخوش تغییراتی چند شده و بناهایی بدان افزوده گردیده كه برخی نیز ویران شده است. با انجام برخی كاوش‌ها در سال‌های اخیر، بخشی از ناشناخته‌‌های این مجموعه روشن شده است؛ ولی هنوز كار كاوش و بررسی باید ادامه یابد. براساس پژوهش‌های انجام شده، چنین به نظر می‌رسد كه بنای اصلی، چهار ضلعیِ گنبدخانه كنونی با چهار ایوان در چهار سوی آن بوده است كه در دوره‌‌های بعد، به ویژه در عهد صفویه، با ایجاد بنایی كوچك در شرق آرامگاه و ایجاد مسجدی در غرب آن، ایوان‌های اصلی در تنه بناهای جدید جای گرفته‌اند. در جریان كاوش‌های اخیر، بدنه ایوان شرقی پدیدار گردیده است. ایوان شمالی كه هم‌اكنون در برابر مزار قرار دارد،‌ نیز از كارهای دوران صفویه است كه بر روی ایوان قدیمی برپا شده است. ایوان مزبور، از بلندی چشمگیری برخوردار است. ازاره‌ ایوان، از سنگ مرمر پوشیده شده و فراز آن پوشیده از گچ است. در زیر پوشش نیم‌گنبدیِ ایوان، رسمی‌بندی‌های متناسبی اجرا شده كه از زیبایی خاصی بهره‌مندند. ایوان جنوبی پشت بقعه، تنها ایوان بازمانده اصلی آرامگاه به شمار می‌رود.
پوشش گنبدی شكلِ بنا از خارج، به دلیل فرو ریختن پوشش اصلی، از تناسب لازم بی‌بهره است. در وسط‌ آرامگاه، ضریحی چوبین قرار دارد كه قدیمی‌ترین تاریخ بنا، یعنی سال 987 هـ.ق بر روی آن خوانده می‌شود. در جانب غربی گنبدخانه آرامگاه، مسجدی با یك ایوان آجری بلند به عرض 18 متر و یك قوس تیزه‌دار در وسط قرار دارد. برروی جرزهای پهن ایوان - روی هم - در پنج طبقه، پنج طاق‌نما ایجاد شده است. در امتداد جایگاه مستطیل شكل كتیبه بالای سردر، دو قاب مربع نیز بر بالای آخرین طاق‌نما جاسازی شده است. در ایوان، كتیبه‌ای سنگی به خط «محمدیوسف الحسینی» وجود دارد. براساس این كتیبه، مسجد مزبور در سال 1045 هـ.ق و در زمان شاه‌صفی تعمیر شده است. براساس كتیبه مزار، بنای مزبور در زمان شاه‌عباس اول نیز مرمت شده است. در این مجموعه، حوضخانه زیبایی قرار دارد كه به شدت لطمه دیده است. صحن كوچك مجموعه دارای چند حجره دو طبقه است. تاریخ بنای مجموعه به ویژه گنبدخانه آن را دست‌كم باید به قرن نهم هجری عقب برد.
مجموعه بنای آرامگاه قطب‌الدین حیدر به شماره 175، در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است.