تکلیف شب، خوب یا بد؟

منظور از تکلیف شب(HomeWork) عبارت است از انجام مطالب نوشتنی، حل کردنی و حفظ مطالبی که به صورت تمرین در کتابهای درسی مشخص شده است و معلمان روزانه برای دانش‌آموزان مشخص می‌کنند تا در خانه آنها را انجام دهند.
درباره تکلیف شب، نظرات گوناگونی ارائه شده است. برخی آن را عامل فعالیت، تمرین، تثبیت و خلاقیت آموزشی تلقی نموده، بعضی آن را یک مصیبت می‌خوانند و گروهی دیگر آن را عامل تزلزل خانواده و تضاد والدین می‌دانند، افراطیون از آن به عنوان یک هیولای تربیتی که عامل ضایع‌کننده تمایلات، رغبت‌ها و استعدادها در عصر موج سوم (عصر کامپیوتر و الکترونیک) است، ذکر کرده، آن را عامل اساسی شکنجه روانی محصلان می‌دانند.۱
مطالعات نشان می‌دهد که از نظر قدمت تاریخی انجام تکلیف شب مترادف با آغاز آموزش بوده است.
در کشور ما نیز تکلیف شب از گذشته تا به امروز جایگاه سنتی و ارزشی خود را حفظ کرده است. در حالی که در بسیاری از کشورها به ویژه در مقطع ابتدایی تکلیف شب مورد سؤال قرار گرفته و یا به طور کلی حذف شده و یا اگر تکلیفی به دانش‌آموزان داده می‌شود، بیشتر اختیاری و یا تداوم فعالیتی است که در کلاس شروع شده و دانش‌آموزان در خانه آن را ادامه می‌دهند.
تحقیقات انجام شده درخصوص تکلیف شب بیانگر این واقعیت است که اجرای تکلیف شب، موجب محروم ماندن دانش‌آموزان از فعالیت‌های دلخواه آنان در خانه نظیر، مطالعه کتب غیردرسی، کارهای ذوقی، تماشای تلویزیون، استراحت، بازی با خواهر و برادر و دیگر همبازی‌هایشان می‌شود.
به طوری که کودکان در طول سال تحصیلی مجبور به انجام تکالیف داده شده در خانه هستند و به عبارت دیگر آنان رنگ آسایش و ‌آرامش را نمی‌بینند. از طرف دیگر بیشتر معلمان موافق با اجرای تکلیف شب هستند.
زیرا آنان اعتقاد دارند که در ساعات کار مدرسه، نمی‌توان تمام مطالب کتابها را به تک‌تک دانش‌آموزان آموخت و لذا مطالبی که فرصت یادگیری‌ آنها در کلاس درس میسر نیست، به صورت تکلیف شب به دانش‌آموزان داده می‌شود تا در خانه به انجام آن مبادرت ورزند. بنابراین معلمان مدافع انجام تکلیف شب در خانه هستند و آن را به عنوان یک مساله حیاتی در فرایند تعلیم و تربیت می‌دانند.
از آنجایی که گروه‌های مختلفی (معلمان، دانش‌آموزان و اولیای دانش‌آموزان) درگیر آن هستند، تکلیف شب هنوز به عنوان یک موضوع روز مطرح بوده و طیف وسیعی از افکار و عقاید مختلف و گاه متضادی را دربرمی‌گیرد.
آیا تکلیف شب واقعاً به یادگیری دانش‌آموزان کمک می‌کند؟ آیا تکلیف شب بر پیشرفت تحصیلی موثر است؟ برخی از مطالعات رابطه میان پیشرفت تحصیلی و تکلیف شب را نشان می‌دهد و بعضی دیگر از مطالعات بیانگر هیچ ارتباط قابل توجهی در این خصوص نیستند، معذالک نقش تکلیف شب به عنوان یک حلقه ارتباطی میان خانه و مدرسه انکارناپذیر است و تکلیف شب می‌تواند به عنوان یک وسیله برای ارتباط آکادمیکی و فراسوی آن مابین والدین و شاگرد و معلم به کار گرفته شود و اگر تکلیف شب با عنایت به بافت و زمینه‌های یادگیری در هر منطقه صورت گیرد می‌تواند به عنوان یک تجربه مفید یادگیری در فرایند تعلیم و تربیت به حساب آید.
همچنین تحقیقات انجام گرفته توسط فرایزن (۱۹۷۹(Frisen-، استروتر (۱۹۸۹(Strother-، میریو (۱۹۸۸(Meiriew-، کوپر (۱۹۸۵(Cooper-، دوویل و باربر (۱۹۹۱(Deville, Barber- نشان می‌دهد که تکلیف شب برای کودکان خردسال سودمند نیست، بلکه بر عکس اثرات منفی تکلیف شب برای این گروه از دانش‌آموزان مورد توجه بوده است.
محققان در عین حال از افزایش تکلیف شب، براساس سن دانش‌آموزان و سطح توانایی آنان، حمایت می‌کنند و بر سودمندی این وظیفه آموزشی و اثر آن در بهبود عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان سال‌های بالای دبیرستان، مشروط بر اینکه حجم و مدت زمان تعیین شده برای انجام تکالیف با توانایی و تمایل دانش‌آموزان متناسب باشد، تاکید می‌ورزند.۲
تکلیف شب می‌تواند کودکان را به دروغگویی عادت دهد. مریض بودم، میهمان بودم، عزاداری رفته بودم، عروسی بودم، دفترم را گم کرده‌ام، مادرم نگذاشت بنویسم، زمانی که دانش‌آموز تکالیف خود را انجام نداده و یا ناقص انجام داده باشد و به معلم دروغ بگوید. ممکن است تکلیف شب اگر با اجبار باشد، دانش‌آموز را از مسیر اصلی یادگیری که با آرامش خاطر و آسودگی باید صورت گیرد، منحرف سازد و تکالیف را با عجله و شتاب انجام دهد. از طرف دیگر برخورد معلمان با انجام ندادن تکلیف شب و یا ناقص انجام دادن آن به صورت سرزنش‌های تند بوده و ممکن است این برخورد در حضور دیگر دانش‌آموزان و در سر کلاس صورت گیرد. معمولاً برخورد معلمان با این نوع دانش‌آموان به صورت ارجاع دانش‌آموز به دفتر مدرسه، گزارش کتبی یا تلفنی به والدین، دعوت والدین به دفتر مدرسه، کسر نمره و خواستن توضیح در ارتباط با انجام ندادن تکلیف شب است.
تکلیف شب ممکن است به ایجاد خشونت در منزل منجر شود. واکنش والدین درخصوص اکراه دانش‌آموز در انجام دادن تکلیف شب غیراصولی و منطقی‌تر نباشد، نظیر، سرزنش‌های تند، تحقیر کردن و احیاناً با تنبیه بدنی توام باشد و به طور کلی والدین با روش‌های گوناگون سعی در تنبیه و یا خرد کردن شخصیت کودک مبادرت می‌نمایند و جوّ آرام خانواده را تبدیل به میدان نبرد در بین اعضاء خانواده بنمایند.
در مواردی نیز والدین در انجام تکالیف به کودکان کمک می‌کنند و یا تکالیف را شخصاً خود انجام می‌دهند.
بهتر است والدین آنها را راهنمایی کرده و توضیحات لازم را درخصوص مطلب مورد نظر بدهند.
والدین می‌توانندبا فراهم آوردن محیطی آرام برای دانش‌آموز ، وی را در مطالعه و انجام تکالیف یاری کنند. کمک اضافی توسط والدین به کودکان نمی‌تواند در پیشرفت تحصیلی آنان موثر باشد، زیرا دانش‌آموز تنها می‌تواند با یک مربی کار کند که همانا معلم کلاسی وی خواهد بود.
● توصیه‌های لازم درخصوص تکلیف شب به معلمان‌
۱) تکلیف‌ها حتماً با آنچه تدریس می‌شود ارتباط داشته باشد، در غیر این صورت احتمال پیشرفت در برنامه درسی وجود ندارد.
۲) برای تکلیف در خانه برنامه‌ریزی دقیق داشته باشید، در مورد تکلیف‌ها با دانش‌آموزان بحث کنید و اگر ضرورت بحث ایجاب کرد نوع تکلیف را تغییر دهید.
۳) تکلیف باید دانش‌آموزان را به تفکر، طرح‌ریزی و مساله‌گشایی مناسب با وضعیت او و موضوع مورد نظر وادارد.
۴) دانش‌آموز خود را ملزم به درست انجام دادن تکلیف نماید و برای تکلیف نادرست تاثیر منفی قائل شوید، به این منظور که نحوه انجام تکلیف در نمره‌گذاری دخالت دارد.
۵) نظر خود را به طور شفاهی یا کتبی در مورد تکالیف کامل شده ابراز کنید.
۶) در صورت لزوم از والدین دانش‌آموز بخواهید در نظارت بر انجام تکلیف خانه فرزندانشان با شما همکاری کنند.
۷) اگر دانش‌آموزان از خانواده‌های بسیار کم‌درآمد برای انجام تکلیف خود مکان مناسبی نداشته باشند، حل این مشکل برعهده شما و بخش اداری مدرسه است.
۸) تکالیف درسی نباید جنبه تحمیلی داشته باشد، بلکه با بیان دلایل وجودی ‌آن ارائه گردد.
۹) نحوه برخورد معلم در تعیین تکلیف باید طوری باشد که موجب اضطراب دانش‌آموز نشود.
۱۰) توصیه می‌گردد که تکلیف شب نباید به عنوان وسیله‌ای جهت تنبیه قلمداد گردد. زیرا در این صورت تکلیف موجب رکود ذهنی، بیزار شدن، خستگی روحی و عاطفی و محروم شدن از اوقات فراغت شاگردان می‌شود.
۱۱) تکلیف شب با یک شکل و ابعاد معین برای تمام دانش‌آموزان کلاس ضروری نیست. زیرا دانش‌آموزانی هستند که در تمام دروس پیشرفت بالایی داشته و نیاز به انجام تکلیف شب ندارند. بنابراین بهتر است تکلیف شب برای دانش‌آموزانی که در یکی از درس‌های خود پیشرفت ندارند، داده شود.
۱۲) حجم تکلیف شب و مدت زمانی که دانش‌آموز در اختیار دارد متناسب باشد. ممکن است در بعضی از خانواده‌ها به علت شلوغی و رفت‌وآمدهای بیشتر، زمان لازم برای انجام تکالیف در اختیار دانش‌آموز نباشد. مسلماً دانش‌آموز در انجام تکالیف با مشکلات پیش‌بینی نشده در خانه مواجه گردد.
۱۳) جایگاه تکلیف شب در آموزش مشخص شود. بدین‌معنا که انجام تکلیف شب برنامه آموزشی اجباری است یا خیر؟ و اگر اجباری است، اقدامات لازم صورت گیرد و ساعاتی در برنامه هفتگی برای انجام تکالیفی که نیاز است گنجانده شود.
۱۴) تحقیقات لازم درخصوص تاثیر تکلیف شب در بهبود و پیشرفت دانش‌آموزان انجام گیرد و در صورت مثبت بودن مشخص گردد که به چه میزان باید به دانش‌آموزان تکلیف شب توصیه شود.

کریم رنجه‌بازو - کارشناس ارشد مشاوره و راهنمایی‌
منابع:
۱) فصلنامه تعلیم و تربیت، شماره ۳۰، ص ۲۹
۲) فصلنامه تعلیم و تربیت، شماره ۳۸، ص ۳۱

منبع : وزارت آموزش و پرورش ایران