الگوی توسعه تکنولوژی حیاتی

پیش از برنامه‌ریزی برای توسعه‌ی تکنولوژی ملی،‌ ضروریست کشور ارزیابی واقع‌بینانه، درست و همه‌جانبه‌ای از «سطح تکنولوژی» داشته باشد. سطوح تکنولوژی برای برآورد توانایی‌های دانش فنی توسط کارشناسان بدین شرح تقسیم شده‌اند:
۱) تکنولوژی کاربرد و بهره‌وری
۲) تکنولوژی تعمیرات و نگهداری
۳) تکنولوژی مونتاژ
۴) تکنولوژی کپی‌سازی و مهندسی معکوس
۵) تکنولوژی طراحی و ساخت
۶) تکنولوژی تولیدات جدید بر اساس تحقیق و توسعه‌ برای نوآوری
۷) تکنولوژی عالی بر اساس تحقیقات پایه‌ای.
تکنولوژی‌های سطوح ششم و هفتم که در آنها توانایی‌های تولید تکنولوژی جدید وجود دارد و اصطلاحاً تکنولوژی درون‌زا نامیده می‌شوند، در اختیار کشورهای پیشرفته‌ی صنعتی قرار دارند.
صنایع کشور ما با همکاری دانشگاه‌های فنی، دوره‌ی تکنولوژی مهندسی معکوس را با سرعت مناسبی طی و به پیشرفت‌های قابل پذیرش در سطح بین‌المللی دست پیدا کرده‌اند. در سطح پنجم، ششم و هفتم، بخش‌هایی از صنایع و مراکز پژوهشی دوره‌های مقدماتی را پشت سر گذاشته‌اند و وارد فاز تولید تکنولوژی نو شده‌اند. این بخش‌ها نشان‌ می‌دهند پتانسیل و ظرفیت‌های کافی برای دست‌یابی کشور به سطوح بالای تکنولوژی وجود دارد. دانشکده‌های مهندسی کشور مبانی طراحی را در رشته‌های آکادمیک تدریس می‌نمایند. به دلیل رویکرد دولت‌ها به گسترش کمی این دانشکده‌ها، ضروریست پس از این گسترش‌دهی، سطح کیفی و علمی دانش‌آموختگان نیز در نسبت با دانشگاه‌های معتبر دنیا ارتقا پیدا نماید. این امر با تعریف و گذراندن پروژه‌های کاربردی میسر است؛ به نحوی که روش‌های تحقیق به طور کامل توسط دانش‌جویان پیاده شده و اساتید راهنما نیز جدیت و توان علمی و فنی ایشان را ارزیابی نمایند. مرحله‌ی دیگر، تأسیس دانشکده‌های تکنولوژیکی برای تربیت مهندسین و کارشناسان ارشد در زمینه‌ی طراحی المان‌ها و فرایندهای صنعتی است. ایجاد دفاتر و مؤسسات طراحی جهت ارائه‌ خدمات طراحی مهندسی در برقراری ارتباط فنی و علمی سیستماتیک بین دانشکده‌های تکنولوژیکی و واحد‌های طراحی صنعتی کاری تکمیلی است. برای ورود بخش صنعت کشور به سطح پنجم، فعالیت‌ دفاتر و مؤسسات طراحی، استانداردسازی فرایندهای طراحی و محصولات صنعتی نیاز به تدوین و تصویب نظام فنی اجرایی دارد. نظام فنی و اجرایی مهندسی و عمرانی به دلیل پرسابقه بودن فعالیت‌های ساختمانی و عمرانی از چند دهه‌ی پیش تاکنون، تهیه و مراحل تکمیل و رشد خود را می‌گذارنند. ارزیابی پروژه‌های ساختمانی و عمرانی بر اساس آنها امکان‌پذیر بوده و روابط صاحبان کار، مشاوران خدمات مهندسی، پیمان‌کاران اجرایی و مدیریت پروژه‌ها در این رشته تعریف شده‌اند.
ارتقای صنایع کشور به سطح تکنولوژی ششم و پس از آن سطح هفتم، فی‌الواقع پرکردن خلأ و فاصله‌ی صنعتی با کشورهای پیشرفته است و دست‌ یازیدن به این جایگاه مستلزم تأمین پیش‌نیازهای اساسی است؛ مانند ایجاد پایه‌های علمی و واحدهای تحقیق و توسعه‌ و اشتغال جدی، قوی و گسترده‌ی نخبگان و استادان علمی و صنعتی و پرورش دائمی مدیران، کارشناسان خبره و نیز ایجاد سازماندهی ویژه‌ و واجد شرایط بررسی سطوح عالی تکنولوژی کشور.
یکی از الزامات بسط گستره‌ی تکنولوژی، انتقال تکنولوژی‌های مورد نیاز است. کشورهایی مثل ژاپن، بیشترین استفاده را از این راهبرد برده‌اند؛ اما این انتقال آنگاه مفید و مؤثر خواهد بود که هدفمند و برنامه‌ریزی شده صورت پذیرد. در پروژه‌های انتقال تکنولوژی با سرمایه‌گذاری میان‌مدت و بلندمدت ضروریست برنامه‌های اجرایی در چند مرحله پیاده شود، به گونه‌ای که در هر مرحله سرمایه‌گذاری آن بخش سریعاً بازدهی و سودآوری را تأمین نماید. موضوع مهم دیگر در طراحی جامع پروژه،‌ انتخاب عمق ساخت و میزان تولید زیرمجموعه‌های محصول می‌باشد. این انتخاب باید با توجه کافی و درست اقتصادی انجام شود. در این زمینه حضور مؤسسات مشاور و خدمات مهندسی مادر موجب انتخاب مناسب و بهینه‌ی طرح‌ها می‌گردد. مؤسسات و یا شرکت‌های مشاوره‌ی مادر باید از میان کارشناسان خبره، با تجربه و کارآمد تشکیل شده باشد.
محصولات صنعتی ممکن است از طریق چند نوع فرایند و نیز چند نوع تکنولوژی تولید شوند. هر یک از بخش‌های تکمیلی خط‌های تولید یک محصول با سیستم‌های تکنولوژی‌های خاص خود نصب می‌شوند.
نقش واحدهای مشاوره‌ی مادر که اطلاعات کافی و کامل از مزایا و معایب فرآیندها و تکنولوژی‌ها را در اختیار دارند، ارزیابی طرح‌های تهیه شده توسط مشاورین خدمات فنی است؛ زیرا جهت انتخاب طرح‌های بهینه و اقتصادی، این ارزیابی‌های مهندسی و کیفی لازم است. مطالعه، بررسی و تجزیه و تحلیل همه‌ی ابعاد تکنولوژی انتقال‌یافته، عامل اصلی است تا در نتیجه تکنولوژی به طور کاملاً فنی و عمیق در اختیار مسئولین قرار گیرد و قابل اصلاح و توسعه باشد. به موازات اجرای این برنامه‌ها، تحقق عملیات تحقیق و توسعه و طراحی و نوآوری در اجزاء پروژه از اساسی‌ترین برنامه‌ها با هدف بومی‌کردن تکنولوژی وارداتی و در اختیار گرفتن ابتکارعمل در کارکرد و حتی کاربرد جدید آن تکنولوژی است.
در سه دهه‌ی اخیر، تحولات اساسی در تکنولوژی‌ها به وقوع پیوسته است. این تحولات ماهیت تکنولوژی‌ها را به طور اساسی تغییر داده و جهت سیر آنها را دگرگون کرده است.
یکی از صاحب‌نظران برجسته در یادداشت‌هایی درباره‌ی دانش، تکنولوژی و آموزش علوم، تکنولوژی را به لحاظ اهمیت آنها به دو گروه مشخص تقسیم می‌کند.
۱) تکنولوژی عمومی (یا سطح پایین)؛ این عنوان به تکنولوژی‌هایی مانند تولید آهن و فولاد، صنایع چرم‌سازی، صنعت نفت و تولید الکتریسیته داده شده است. در این حوزه‌ها هیچ اصل عملی کشف نشده‌ای باقی نمانده است.
۲) تکنولوژی علمی (یا سطح بالا) برای مثال تکنولوژی‌هایی از قبیل میکروالکترونیک (نرم‌افزارها، ریزپردازنده‌ها- طراحی به کمک کامپیوتر – ساخت ریزتراشته‌ها و کاربرد آنها در خود کارسازی صنایع و غیره)، تکنولوژی فضایی، داروسازی و مواد شیمیایی ظریف، بیوتکنولوژی و پیوندزن در این رسته می‌گنجند.
تکنولوژی علمی، ویژگی‌های متفاوتی نسبت به تکنولوژی عمومی دارد که بررسی بعضی از آنها از دیدگاه سیاست‌گذاری بسیار ضروری است.
۱) تکیه فزاینده بر علوم پایه مانند فیزیک، شیمی، ریاضیات و زیست‌شناسی در این نوع تکنولوژی، بارز و نمودار است. مثلاً در کشور ژاپن پدیده‌ای به نام «تکنوساینس» را ترسیم کرده است و سیاست محوری خود را بر ادغام روزافزون دانش و تکنولوژی قرار داده است.
۲) به دلیل علمی بودن تکنولوژی سطح بالا، می‌توان گفت دستیابی به آن، بدون برخورداری از پشتوانه‌ی قوی و عمیق در علوم پایه امکان‌پذیر نمی‌باشد.
۳) تحقیق‌گرایی؛ برخلاف تکنولوژی عمومی که اکثراً در کارگاه‌ها و پایلوت‌ها و به روش سعی و خطا رشد می‌کند، تکنولوژی علمی شدیداً وابسته به تحقیق و توسعه‌ی نظام‌مند و عالمانه است.
۴) یکی از ویژگی‌های متمایز تکنولوژی علمی‌، این است که می‌توان تحولات آتی آن را با درجه‌ی بالایی از قطعیت پیش‌بینی نمود. این ویژگی‌ از دیدگاه سیاست‌گذاری بلندمدت برای سرمایه‌گذاری اهمیت تعیین‌کننده‌ای دارد. نکته‌ی مهم این است که به طور کلی ما نمی‌دانیم که اکتشافات علمی جدید در چه زمان و مکانی رخ خواهد داد، اما می‌توانیم برآورد دقیقی داشته باشیم که تکنولوژی پیشرفته در ۲۰ سال آینده به چه سمت و سویی خواهد رفت و احتمالاً چه پیشرفت‌هایی در این عرصه حاصل خواهد شد.
برای این منظور مراکز علمی – پژوهشی کشور باید به فنون علمی (آینده‌شناسی تکنولوژی) مجهز شوند و آنها را در اختیار سیاست‌گذاران صنعتی کشور قرار دهند. موضوع آینده‌شناسی و یا پیش‌بینی تکنولوژی (Technology Forecasting) از پنجاه سال پیش مطرح و تاکنون به سطح بالایی از تکامل رسیده است.
۵) پیچیدگی تکنیک‌ها؛ در تکنولوژی عمومی، تکنیک‌های مورد استفاده به خوبی مشهود و قابل تحمیل است و هم قطعات آنها به سادگی از هم منفصل می‌شوند. به همین جهت، کپی‌سازی و یا مهندسی معکوس و تعمیر و نگه‌داری آنها امکان‌پذیر است. به‌عکس تکنولوژی پیشرفته به صورت سربسته و یکپارچه تولید می‌کند و محصول می‌دهد و بسیاری از شگردهای فنی آنها پنهان می‌ماند. بنابراین نه ‌تنها کپی‌سازی محصولات جدید به سادگی امکان‌پذیر نیست، بلکه الگوی تعمیر و نگه‌داری آنها اساساً تغییر کرده است.
۶) سرعت تحول؛ یکی از مهمترین ویژگی‌های تکنولوژی علمی،‌ سرعت تحول آن است. به عنوان مثال، فاصله‌ی زمانی عرضه و منسوخ شدن بعضی از قطعات پیشرفته‌ی الکترونیک در حال حاضر بیش از ۶ ماه نیست. این موضوع، نمونه‌ای از پیشرفت سرسام‌آور تکنولوژی است. بنابراین یکی از وظایف روزمره صنایع پیشرفته در رقابت با صنایع مشابه، سرمایه‌گذاری پیوسته در توسعه‌ی تکنولوژی است.
۷) نیاز به نظام مدیریتی و مؤسسات خاص؛ تغییر ماهیت تکنولوژی اقتضا دارد، مدیریت و روش‌های اجرایی آن متحول شود. در این زمینه کشورهای در حال توسعه لازم است که دستگاه‌های اداری صنایع عادی و صنایع علمی را از یکدیگر جدا نمایند. هدف از توسعه‌ی تکنولوژی پیشرفته، دستیابی به کارخانه‌های تماماً اتوماتیک نیست،‌ بلکه پی‌ریزی یک نظام مدیریتی پیشرفته‌ای باید مورد موردنظر باشد تا بتواند به ایجاد فضا و نظام مناسبی برای تولید و جذب نوآوری‌های تکنولوژیک بپردازد و از طریق آن سطوح بالاتری از کارایی و قابلیت رقابت را پدید آورد. ارزش بارز این نظام مدیریتی آن است که ارزش نیروی تصور و خلاقیت انسان را بشناسد و بلندپروازی، تهور و همت‌های بلند را تشویق نماید.
رویکرد سیاست علوم و تکنولوژی کشورها باید توسعه‌ی آن دسته از تکنولوژی‌های علمی باشد که بنیه‌ی اقتصادی کشور را مستحکم نماید. آن نوع تکنولوژی‌های علمی که جنبه‌های حیاتی برای کشور در رقابت و تعامل با سایر کشورها را داشته باشد.

نویسنده: محمد متولیان

منبع : خبرگزاری فارس