نیاز به ماوراءالطبیعه فرزند دیرهنگام دین

این كه شوپنهاور منشاء دین را نیاز به ماوراءالطبیعه می داند دلالت های جالب توجهی دارد كه در نظر اول به چشم نمی آیند و از همین روی، حكم شوپنهاور موجد بت های سترگی است كه شكستن شان تنها از كسی در حد و اندازه های نیچه برمی آید. نیچه در یكی از تامل برانگیزترین قطعه های «دانش طربناك» در ترجمه فارسی، «حكمت شادان»، قطعه ۱۵۱ می گوید نیاز به ماوراءالطبیعه نه تنها منشاء ادیان نیست بلكه فرزند دیرهنگام ادیان است. از حرف نیچه، نتایج شگرفی برمی آید كه باید به دقت در آنها نظر كنید. اولا دیگر نمی توان ادعا كرد به محضی كه دینی پدید می آید و پیروانی می یابد، در این پیروان «نیاز»ی به ماوراءطبیعت بزاید.
دقت كنید، كاری كه نیچه می كند از میان بردن تصور رابطه ای ضروری بین دین و ماوراءالطبیعه است، چندان كه می توان دل به دریا زد و گفت: به محضی كه در آدمی نیاز به ماوراءالطبیعه سربرآورد نیازی كه به تعبیر گیرای نیچه، مولود دیرآمده خود دین است آدمی آغاز می كند به گریختن از دین درست همان گونه كه بت ساختن تمهیدی است كه به تعبیر كالون، ذهن برای فرار از خدا پیش می گیرد و حال آن كه «بت» علی القاعده حاكی از نیاز یا میل به پرستیدن نیرویی برتر و لاجرم خود خداست.
حال بازگردیم به دلالت های تعبیر شوپنهاور. این كه «نیاز» را منشٲ انگاریم عجالتا به نوع نیازش كار نداشته باشید بدین معنی است كه به نیاز شٲن موجبیت بخشیم، این یعنی «علت» انگاشتن نیاز. وانگهی چنان كه در نوشته ها و یادداشت های قبلی اشاره رفت، «نیاز» مفهومی است كه در كتاب طبیعت مصداق می یابد، یعنی هرگاه سخن از نیاز به میان می آید، پای در حوزه طبیعت می گذاریم همان طور كه هرگاه از خواست یا اراده به مفهوم مطلق آن حرف می زنیم، یعنی اراده را علت یا موجب می گیریم، در ساحت خدایان گام برمی داریم ببینید جدال نیاز و خواست به تعبیری همان نزاع طبیعت و خدا در ساحت وجود انسان است. حال اگر توجه كنیم كه نیاز به حكم ماهیتش چیزی است برآوردنی، به خطای پنهان حكم شوپنهاور پی خواهیم برد. انسان از آن حیث كه حیوان و جزیی از طبیعت است به غذا نیاز دارد و این نیازی است كه با خوردن برطرف می شود و هیچ كس نمی تواند ادعا كند كه نیاز به خوردن بی پایان یا بی پاسخ است و از آن مهمتر، اینكه نیاز به خوردن به هیچ عنوان علت یا منشاء غذا نیست. وقتی از دین حرف می زنیم، در وهله اول نمی توانیم پای نیاز را به میان بكشیم و طرفه این كه صحبت درباره نیاز به ماوراءطبیعت از آن روی كه در هر حال درباره نیاز است انسان را به خود طبیعت بازمی گرداند. ماوراءالطبیعه در نهایت به گریز از دین می كشد، می دانم كه در ذهن تان دین و ماوراءالطبیعه مدت ها است به هم جوش خورده اند، ولی چه چاره كه بت ها به همین منوال ساخته می شوند...

صالح نجفی

منبع : روزنامه شرق