درباره سیدکمال میرطیبی

▪ متولد ۱۳۳۲ اراك
▪ آشنایی با هنر منبت از كودكی
▪ یادگیری هنر منبت كاری نزد استاد ابوطالب
▪ استخدام دركارگاه هنرهای سنتی وزارت فرهنگ و هنر۱۳۵۲
▪ دارای مدرك دكترای افتخاری چوب
▪ بیش از سی سال سابقه آموزش هنر منبت كاری
▪ تدریس در دانشگاه های الزهرا(س)، سوره، كاشان وزاهدان
▪ دریافت لوح تقدیر از دانشگاه های سوره و الزهرا(س)
▪ سرپرست كارگاه منبت سازمان میراث فرهنگی از ۱۳۷۰
▪ كسب مدال درجه یك هنری۱۳۷۳
▪ برگزاری نمایشگاه های متعدد هنرهای سنتی در داخل كشور
▪ برپایی نمایشگاه منتخب آثار در كشورهای اسپانیا، ژاپن، آلمان، ایتالیا، كره جنوبی وپاكستان
▪ و...
منبت به معنای كنده كاری روی چوب است. شاید بتوان آغاز تاریخ منبت كاری را زمانی دانست كه انسان، نخستین بار با ابزاری برنده، چوبی را تراشیده است. منبت كاری در دو نوع ریز و درشت برروی چوب و عاج و استخوان انجام می شود و شامل مجسمه سازی، نیم رخ و تمام رخ، گلبرگ های اسلیمی، ختایی و غیره است.
در دوران قبل از اسلام قطعات بزرگ چوبی به عنوان بخشی از ساختمان به كار می رفته است. در این دوره چوب به عنوان یكی از فراوانترین مصالح طبیعی نقش مهمی در ساخت ابزار فنی و كشاورزی و حتی وسایل خانگی ایفا می كرده است.
از دوره سلوكیان آثار چندانی در دست نیست و آثار چوبی دوره اشكانی نیز تا حد زیادی شباهت به دوره هخامنشی دارد. در دوره ساسانی استفاده از كلاف های چوبی در ساختمان منبت متداول می شود. در این دوره نوعی رویه كوبی مربعهای چوبی انجام می شده كه نقش هندسی و انتزاعی داشته است. نقوش عبارت بودند ازنقوش انتزاعی، گیاه و حیوان و انسان.
مهم ترین وسایل چوبی كه ساخت آنها در قرن های نخستین اسلامی متداول بوده عبارتند از كلبه ها و ساختمانهای چوبی، كلاف های ساختمانی، ستون چوبی، سقفهای كاذب چوبی قابدار، اجزای ساختمان مانند در و پنجره، وسایل كاربردی مانند منبر، ابزار صنعتی و كشاورزی.
در آثار چوبی دوره میانی اسلامی كه مربوط به قرن های پنجم تا دهم هجری است، اجزای ساختمانهای چوبی مانند ستون و سقف، وسایل متصل به ساختمان مانند در، پنجره، نرده به میزان زیادی به چشم می خورد ولی آثار كوچكتر مانند جعبه، قاب، رحل، وسایل خانگی، ابزار آلات، وسایل جنگی و شكار نیز كم و بیش وجود دارد.
بیشترین نقوشی كه در منبت این دوران می بینیم عبارت اند از : نقوش هندسی، شیارهای موازی، كتیبه، اسامی ائمه (ع)، شكل محرابی، لچك، ترنج، گل و بوته، ختایی و اسلیمی، شكوفه، برگ، نخل، شمسه، و انسان.
در بیشتر آثار چوبی صفوی می توان تحولاتی از لحاظ نقش و شیوه های اجرایی ملاحظه كرد. صنایع دستی چوبی این دوره كه مربوط به حدود قرن ۱۰ و ۱۲ است از لحاظ فنی بسیار ظریف و بادوام و دارای عملكردی مفید و درست هستند و از لحاظ هنری بر اساس نقوش فرهنگی ایرانی ساخته و از طرفی با دقت و نظم اجرا شده اند .
آثار این دوره شامل ساختمانهای چوبی و اجزای وابسته به آن مانند ستون، سقف، در، پنجره و همچنین شامل وسایل كاربردی مانند رحل، جعبه، قاب، صندلی و ابزار صنعتی و كشاورزی و جنگی است. هنر معرق كه از دوران قبلی آغاز شده و به طور ساده انجام می شد از این زمان تكامل بیشتری می یابد.
منبت كاری دوره میانه اسلامی در حدی بسیار ظریف و باروسازی و ریزه كاری فراوان دیده می شود و پرداخت آن نیز در حد اعلای خود مشاهده می شود. منبت این دوره بر اساس طرحهای هندسی، شیارهای موازی، خط ثلث و نسخ، اسلیمی و ختایی به سبك ایرانی، نقوش انتزاعی گیاه و انسان و ترنج و محرابی مشاهده می شود.
هنرهای چوبی بعد از صفویه و بویژه دوران قاجار نه تنها تكامل فنی نداشت بلكه با افت كیفیت فنی نیز روبه رو بود. به طور كلی در آثار چوبی این دوره دو سبك وجود دارد. بخشی كه در آن سعی شده از روش ها و نقوش دوران قبل پیروی شود و بخشی دیگر كه از اصول فنی و هنری آثار چوبی اروپا الهام گرفته است (۱).
در دوران قاجار گرچه این هنر با ركود جدی مواجه شد اما پس از آن با توجه جدی به هنرهای سنتی، منبت نیز از انزوای گذشته بیرون آمد و هنرمندان و آثار درخشانی از آنان به منصه ظهور رسید. جریانی كه تا امروز نیز امتداد یافته است . یكی از هنرمندان شاخص هنر منبت كاری امروز ایران، سید كمال میرطیبی است.هنرمندی كه افزون بر پرداخت قدمایی به هنر منبت كاری و حفظ اصالتها و ویژگیهای كهن این هنر، با تكیه بر دانش امروزی، عرصه تحقیق و پژوهش در این هنر را نیز دنبال كرده و بویژه درحوزه شناخت چوب و كاركردهای انواع آن در هنر خویش صاحب دیدگاه و نظر است.
سید كمال میرطیبی در سال ۱۳۳۲ در اراك به دنیا آمده است.منطقه اراك و فراهان از دیرباز مهدهنرهای سنتی ایران بوده و بسیاری از بزرگان هنر این سرزمین خاستگاه فراهانی داشته اند. بویژه در حوزه هنر رسمی ایرانی كه با ماهیت هنر ملی پیوند دارد، این منطقه هنرمندانی همچون خاندان فراهانی در موسیقی و بسیاری دیگر را در دامان خویش پرورانده است.میرطیبی در چنین محیطی از كودكی به هنر كنده كاری روی چوب علاقه مند شده و این علاقه را در هنر ریشه دار و اصیل منبت كاری دنبال كرده است.
سید كمال نوجوان، ابتدا نزد استاد ابوطالب، با هنر منبت آشنا می شود و با روحیه جست وجوگری و كنجكاوی آثار دیگران را نیز مورد كنكاش و مداقه قرار می دهد، تا آنجا كه در ۲۰ سالگی دست توانایی در منبت می یابد و بر همین اساس است كه با تأیید استادان آن زمان در همین سن و سال به استخدام كارگاه هنرهای سنتی وزارت فرهنگ و هنر وقت در می آید.
منبت كاری گرچه در دوران صفویه راه پیشرفت و ترقی را به سرعت پیمود و هنرمندان منبت كار آثار بسیار زیبایی در این دوره از خود باقی گذاشتند؛ ولی در دوره قاجار به علت بی توجهی به هنرهای قدیم، این هنر نیز به بوته فراموشی سپرده شد. در دوره بعد با تأسیس اداره صنایع مستظرفه، منبت كاری نیز همچون سایر رشته های هنرهای سنتی مورد توجه قرارگرفت و موجبات احیای این هنر فراهم شد.
با این توضیح سابقه فعالیت كارگاه معرق ومنبت به سال ۱۳۰۹ می رسد. در ابتدا سرپرستی كارگاه را استاد احمد امامی به عهده داشت. پس از او اساتید دیگری همچون علی امامی، آقایان ویزایی، گودرزی و عطا الله حاج غلامعلی سرپرستی كارگاه را به عهده داشتند و در طول این مدت آثار بر جسته و چشمگیری در كارگاه ساخته شد كه در نمایشگاه های مختلف به نمایش درآمد.این موج توجه به هنرهای سنتی تا ۲۰ سالگی كمال میرطیبی نیز ادامه داشت و اسباب استخدام او ودیگر جوانان مستعد در سایر شاخه های هنرهای سنتی ایران، براساس این موج توجه، فراهم شد.
در طول این سال ها میرطیبی علاوه بر خلق آثار فراوانی در هنر منبت كاری، به تدریس این رشته هنری نیز پرداخته و هنرجویان و هنرمندان فراوانی در این حوزه تربیت كرده است.بر مبنای همین روحیه تدریس است كه او شاید بیش از بسیاری هنرمندان این رشته به حوزه پرداخت نظری و بحث كارشناسی درباره هنر خویش پرداخته باشد: « هنر كنده كاری نقوش به روی چوب را منبت گویند. منبت می تواند به صورت یك تكه یا چند تكه انجام شود، هرگاه منبت كاری بر روی چوب بزرگ یك تكه انجام شود، منبت یك تكه و هرگاه منبت كاری بر روی تكه های كوچكی انجام شود، منبت چند تكه خواهد بود.
منبت بر حسب نوع برجستگی كه در كار آن به وجود می آید، به پنج دسته تقسیم می شود: منبت كم بر جسته، منبت نیم برجسته، منبت تمام برجسته، پیكره و قلم زنی بر روی چوب . هنر منبت كاری ابزار و وسایل گوناگون دارد.یكی مغاراست؛ وسیله ای برای تراشیدن چوب كه انواع آن به مغار كبریتی، مغار تخت یا صاف، مغار نیم باز، مغار گیلویی و مغار شتره تقسیم می شود. بیشتر این مغارها خمیده یا كج هستند و در جاهایی كه امكان استفاده از مغار صاف نباشد، از مغار كج استفاده می شود. »
میرطیبی براساس تحقیقات وسیعی كه در انواع چوب برای ساخت آثار فاخری در هنر منبت داشته، دكترای افتخاری چوب دریافت كرده است: «در منبت كاربرد چوبهای محكم و بدون گره بیشتر از سایر چوبها است. برای این منظور چوبهای آبنوس، بقم، شمشاد، فوفل، عناب، و گردو از همه مناسبتر هستند. شناخت راه چوب یكی از مهمترین اصول كار است. راه چوب همان مسیر رشد عمومی درخت است و به آن در اصطلاح راه راست می گویند.»
و اما مراحل ساخت یك اثر منبت را از زبان استاد می توان این گونه نوشت: «ابتدا طرح بر روی زمینه چوب منتقل می شود و با بستن كار به گیره دستی هنرمند شروع به كار كرده و ابتدا خطوط محیطی طرح با مغار مشخص می شود، سپس بابرداشتن زمینه كار به صورت یكنواخت و به وسیله مغارهای مختلف منبت كاری روی چوب ادامه پیدا می كند.»
پس از پایان كنده كاری، سطوح كار با سنباده بسیار نرم، صاف و صیقل داده می شود. در این مرحله به سطح كار روغن یا پلی استر زده می شود تا چوب بر اثر مرور زمان ترك نخورد و در مقابل رطوبت مقاوم باشد. و اما انواع منبت به شرح ذیل است: «منبت كمی بر جسته كه نوعی از منبت است كه در آن هنرمند كنده كاری خود را به حدی برساند كه نقش برجسته ای كه به وجود آورده از سطح زمینه كار بیرون نیاید و هم سطح حاشیه اطراف كار باشد.
نوع دیگر منبت بر جسته است. شیوه كار این گونه است كه مراحل منبت یك چوب را تا آنجا پیش می بریم كه برجستگیهای طرح از رویه كار كاملاً بیرون خواهد زد.
در پیكره نیز هنرمند طرح خود را بر روی حجمی از چوب به شیوه های چسباندن، كپی، یا به وسیله كاغذ كاربن یا طراحی مستقیم بر روی چوب انتقال می دهد، آنگاه از برجسته ترین قسمت طرح، كار خود را آغاز می كند و توسط مغارها و لوازم رایج در این زمینه مشغول كنده كاری بر روی چوب می شود. در تمام كار، طرح به صورت كاملاً بر جسته و دارای حجم چوب از داخل بیرون آمده و اطراف آن خالی از هر گونه چوب خواهد بود.»
سید كمال میرطیبی از سال ۱۳۷۰ به سرپرستی كارگاه منبت سازمان میراث فرهنگی منصوب شد و در این سال ها موقعیت كارگاه را در امتداد راه و مسیر استادان گذشته با جدیت پیگیری كرد و خلق آثار با ارزشی در این كارگاه را موجب شد.میرطیبی در كنار تدریس و كار منبت، از حضور در مجامع و همایشها و مسابقات این رشته از هنرهای سنتی نیز غافل نمانده و در بسیاری از مسابقات هنری این رشته داور بوده است. در نخستین جشنواره هنرهای سنتی جوانان او در كنار استادان ارجمند و آزموده و چند نفر دیگر، از داوران مسابقه بود.
میرطیبی همچنین از اواخر دهه شصت به عنوان مدرس در مراكز آكادمیك هنرهای سنتی و صنایع دستی ایران مشغول به تدریس شده و در دانشگاه های الزهرا(س)، سوره و دانشگاه كاشان و زاهدان، درس داده است. از او، در این سالها توسط نهادها و مراكز مختلفی نیز تجلیل به عمل آمده و به عنوان هنرمند شاخص عرصه منبت كاری معرفی شده است.از آن جمله تقدیر از او در دانشگاه الزهرا(س) و سوره. همچنین او در سال ۱۳۷۳ موفق به دریافت نشان درجه یك هنری از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شده است.
درمراسم تجلیل ازهنرمندان صنایع دستی استان مركزی نیز از میرطیبی در كنار استادان بنامی چون فتحعلی واشقانی فراهانی، عزت الله ابراهیمی، محمد فراهانی، مهدی ملك زاده، سید مصطفی هجرتی، عبد الحسین اخوان ملایری، علی بصیرت نژادو مصطفی اخوان به ترتیب در رشته های خوشنویسی، نقاشی بر روی فرش، نقاشی قهوه خانه، مشبك فلز، طراحی فرش، گلیم گل برجسته، گچ بری سنتی ونگارگری وتذهیب تجلیل شد.
میرطیبی در این سال ها علاوه بر همه فعالیت ها، در جهت معرفی و گسترش هنر منبت كاری نیز زحمت بسیار كشیده و بر این بنا نمایشگاه های متعددی در سایر كشورها از جمله در اسپانیا، ژاپن، آلمان، ایتالیا، كره جنوبی و پاكستان برپا كرده و درباره هنر خویش نیز با مخاطبان ناآشنا به گفت و گو پرداخته است: «یكی از ظرایف صنایع دستی ایران كه چونان دیگر انواع این صنعت پر پیشینه تلفیق بلیغی از هنر و حوصله محسوب می شود و دست اندركاران آن از مواد اولیه ای ارزان و فراوان، محصولاتی گران بها با ارزش های مصرفی و هنری فوق العاده بالا به وجود می آورند، صنعت منبت كاری است، كه از گذشته هایی دور در ایران رواج داشته و با وجود بی دوامی چوب در برابر عوامل جوی، در كاخ ها، صندوقچه روی مقابر، منابر مساجد و... آثاری از روزگاران قدیم به جا مانده كه دلیل خوبی بر گستردگی این هنر و رونق و رواجش در ایران است.
منبت كاری هنری است مشتمل بر حكاكی و كنده كاری بر روی چوب بر اساس نقشه ای دقیق. چوبهای منبت كاری شده هر كدام نمونه خوبی از احساس، ادراك و اندیشه پدید آورند گانش هستند. تاریخچه منبت كاری همانند بقیه هنرها و صنایعی كه بنیانگذار آن مردم عادی بوده اند و در دامان جوامع پراكنده بشری متولد شده و رشد كرده، چندان روشن نیست و به درستی نمی توان گفت این هنرصنعت از چه زمانی ابداع شده و رواج یافته. اما آنچه مسلم است چوب به عنوان فراوان ترین ماده اولیه موجود در طبیعت جزو نخستین موادی است كه توجه بشر را به خود جلب كرده و برای ساخت و پرداخت انواع وسایل مصرفی و هنری مورد استفاده قرار گرفته است. بنا بر اسناد و مدارك موجود منبت كاری در ایران متكی به سابقه ای بیش از هزار و پانصد سال است و حتی عده ای از محققان به صراحت اظهار نظر كرده اند كه قبل از ظهور ساسانیان نیز منبت كاری در ایران رواج داشته است.»
سید كمال میرطیبی را باید از نسل میانی هنرمندان هنرهای سنتی ایران به حساب آورد. نسلی كه اگر چه محدود و نادر شده اند اما با ویژگیهای متفاوتی از نسل گذشته و تكیه بر پژوهش و تحقیق و میل به گسترش هنر خویش، آن را امیدوارانه نگاه می دارند.

پی نوشت: ۱- پژوهشكده هنرهای ملی میراث فرهنگی

منبع : روزنامه ایران