طرح تحول و تولد دولت غیرنفتی

تامین هزینه‌های عمومی کشورها همچون تامین امنیت، بهداشت و درمان، آموزش و غیره نیازمند منابع مناسب و مستمر برای دولت‌ها است و مهم‌ترین منبع درآمدی دولت‌ها برای تامین این هزینه‌ها در جهان امروز مالیات است.
مالیات بر ارزش افزوده از انواع مالیات‌های غیرمستقیم محسوب می‌شود که بر مصرف وضع می‌شود. این نوع مالیات نوعی مالیات چند مرحله‌ای است که در مراحل مختلف زنجیره واردات، تولید و توزیع از هر فعال اقتصادی زنجیره به فعال اقتصادی بعدی انتقال می‌یابد تا در نهایت به مصرف‌کننده نهایی منتقل و توسط وی پرداخت می‌شود. بنابراین پرداخت‌کنندگان واقعی این مالیات‌ها، مصرف‌کنندگان کالاها و خدمات هستند.
در همین زمینه برای تحقق اهداف تحول اقتصادی برنامه عملیاتی نظام مالیاتی بر اساس محورهای «ایجاد پایگاه اطلاعات پایه و عملیاتی مالی مودیان»، «اصلاح فرآیندها و سامانه‌های عملیاتی»، «زیرساخت‌های سخت‌افزاری و ارتباطات»، «ساختار سازمانی و مدیریت منابع انسانی»، «قوانین و مقررات (اصلاح پایه‌ها، نرخ‌ها و معافیت‌های مالیاتی)»، «مالیات بر ارزش افزوده» و «پیش‌بینی تعدیل‌های لازم با توجه به تحولات اقتصادی»، تعریف شده است.
در جمهوری اسلامی ایران مالیات بر ارزش افزوده به عنوان جایگزین انواع مالیات‌هایی که از مصرف‌کننده اخذ می‌شوند، به ویژه مالیات‌ها و عوارض مندرج در قانون موسوم به تجمیع عوارض (که با اجرای نظام مالیات بر ارزش افزوده حذف و جایگزین شده است)، با هدف بهینه‌سازی نظام اخذ مالیات بر مصرف، حذف اثرات سوء مالیات‌های چندگانه و آبشاری و شفاف‌سازی معاملات اقتصادی و عملا با همان نرخ موسوم به تجمیع عوارض به مورد اجرا گذاشته شده است. این طرح در مهرماه ۱۳۸۷ به اجرا درآمد، اما بعد از مدتی به دلیل اعتراضات اجرای آن در برخی از بخش‌ها به طور موقت متوقف شده است.
با این حال در سیستم مالیات بر ارزش افزوده، هر فروشنده در هنگام فروش کالا و خدمات، مالیات متعلقه را بر صورتحساب افزوده و آن را همراه با قیمت کالا و خدمات از مشتری دریافت می‌نماید. اولین فروشنده، مالیات را یکجا به دولت پرداخت کرده و درمراحل بعدی، هر فروشنده تنها مابه‌التفاوت مالیات (مالیات دریافتی پس از کسر مالیاتی که خود قبلاً پرداخت نموده) را به حساب سازمان امورمالیاتی واریز می‌کند. این عمل بر اساس لایحه پیشنهادی طی یک دوره دو ماهه انجام می‌گیرد. از سوی دیگر در قانون مالیات بر ارزش افزوده نرخ این مالیات ۵/۱درصد پیش‌بینی شده است که با احتساب ۵/۱درصد عوارض شهرداری‌ها، جمعا به ۳ درصد مالیات و عوارض بالغ می‌گردد که کمترین نرخ در مقایسه با ۱۴۰کشور مجری این نوع مالیات محسوب می‌شود. به منظور روشن شدن روش اجرایی مالیات برارزش افزوده به مثال ذیل توجه کنید؛
یک شرکت خودروسازی برای تولید محصولات خویش، قطعات مورد نیاز را از طریق بازار داخلی (قطعه‌سازان) یا از طریق واردات تامین می‌نماید، اگر فرض شود خرید از داخل به مبلغ ده میلیون ریال و خرید به صورت واردات به مبلغ پنج میلیون ریال بوده و با فرض این که نرخ مالیات ۱۰درصد باشد، این شرکت در مرحله خرید از داخل یک میلیون ریال (۱,۰۰۰,۰۰۰=۱۰%×۱۰,۰۰۰,۰۰۰) و در مرحله واردات به اندازه پانصدهزار ریال (۵۰۰,۰۰۰=۱۰%×۵,۰۰۰,۰۰۰) مالیات بر ارزش افزوده به سازمان مالیاتی کشور پرداخت می‌نماید. همچنین اگر فرض شود این شرکت محصول تولیدی خود را به مبلغ ۴۰ میلیون ریال بفروشد، موظف است هنگام صدور فاکتور، مالیات بر ارزش افزوده را جداگانه محاسبه و از خریدار دریافت نماید
(۰۰۰,۰۰۰ ,۴۰=۱۰%×۰۰۰,۰۰۰ ,۴۰) بدیهی است. قیمت پرداختی خریدار چهل و چهار میلیون ریال خواهد بود. این شرکت موظف است مالیات‌های پرداختی در مراحل قبلی‌(خرید از داخل و واردات) را از مالیات‌های وصولی کسر نموده و مابقی را همراه با اظهارنامه به سازمان مالیاتی پرداخت کند.
● شفاف‌سازی مبادلات تجاری
یکی از ویژگی‌های اصلی این قانون، شفاف‌سازی مبادلات تجاری بین فعالان اقتصادی و فعالان اقتصادی با مصرف‌کننده نهایی است. شفاف‌سازی تدریجی مبادلات اقتصادی به دلیل ویژگی خودکنترلی این گونه مالیات‌دهی و قابلیت ردیابی معاملات و زنجیره‌های واردات، توزیع و صادرات به صورت کامل اتفاق می‌افتد؛ چون هر کشوری به هر حال از حجمی از اقتصاد زیرزمینی رنج می‌برد که قانون مالیات بر ارزش افزوده سعی می‌کند با مبادلات زیرزمینی مبارزه و آنها را شفاف کند. از آنجایی که ثبت معاملات در این روش دو طرفه هم از طرف خریدار و هم از طرف فروشنده انجام می‌شود، یک ویژگی خودکنترلی در آن به وجود می‌آید که کنترل معاملات را ممکن می‌سازد، اگر بنگاهی کالاهایی را خریداری کند که مالیات آنها پرداخت نشده باشد، در این صورت وی اعتبار مالیاتی کمتری خواهد داشت و متعاقبا بدهی بیشتری به وی تعلق می‌گیرد.
شاید مخالفت بخشی از اقشار سنتی‌‌تر کسب‌و‌کار که شفافیت را مانعی برای کسب سودهای کلان برای خود می‌بیند، با اجرایی شدن قانون مالیات بر ارزش افزوده ناشی از همین امر باشد، شفافیت مبادلات اقتصادی باعث می‌شود که اقتصاد زیرزمینی کارایی خود را از دست بدهد و از سویی دیگر منافعی که در بخش دلالی عاید دلالان می‌شود، روشن شده و با اخذ مالیات بردرآمد صحیح از آنها، عدالت مالیاتی برقرار می‌شود. به عبارت دیگر، سودهایی که تاکنون در مصادره گروهی خاص و اندک قرار می‌گرفته، توزیع عمومی خواهد شد.
● روشن شدن مالیات بر درآمد
شفاف‌سازی مبادلات تجاری، شفاف‌سازی درآمد را در پی داشت. اجبار به ثبت ورودی و خروجی‌ها باعث شفاف شدن تمامی مبادلات و روشن شدن فروش و سود می‌شود و در نهایت امکان محاسبه مالیات بر درآمد راحت می‌شود و دیگر نیازبه توسل به شیوه‌هایی مثل کم و زیاد کردن ضرایب و توافق‌های مالیاتی از سوی سازمان امور مالیاتی کشور نیست. این موضوع البته باعث بروز واکنش‌هایی از سوی بخش غیرشفاف اقتصادی شده است، چون عمده فرارهای مالیاتی هم در بخش سنتی کسب‌و‌کار که درآمدهایشان غیرشفاف بود،‌ اتفاق می‌افتاد.
● تامین بخش قابل ملاحظه‌ای از درآمدهای دولت
مالیات بر ارزش افزوده در بسیاری از کشورها، به عنوان یک منبع جدید درآمدی به منظور افزایش درآمد دولت به کار برده شده است. این مالیات در بر گیرنده طیف وسیعی از کالاها و خدمات است و درآمد قابل توجهی برای دولت ایجاد می‌کند، ضمن آنکه به دلیل وسعت پایه مالیاتی و پایین‌بودن نرخ مالیاتی درآمد، مالیات بیشتری را نصیب دولت می‌کند و این امر بدون از بین بردن انگیزه دولت صورت می‌پذیرد. به این ترتیب امکان فرار مالیاتی در مالیات بر ارزش افزوده، به دلیل کمتر بوده نرخ مالیاتی آن در مقایسه با سایر مالیات‌ها با پایه محدود کاهش می‌یابد.
درآمدهای ناشی از اجرای مالیات بر ارزش افزوده نسبت به دیگر مالیات‌ها از ثبات و انعطاف بیشتری برخوردار است. در زمان رونق اقتصادی، این نوع مالیات، بر ارزش افزوده کالاها و خدماتی اعمال می‌شود و با افزایش سطح تولید و ارزش افزوده میزان وصولی از این منبع افزایش می‌یابد. از طرف دیگر در زمان رکود اقتصادی، با کاهش سطح تولیدات و ارزش افزوده موسسات اقتصادی، وصولی از مالیات بر ارزش افزوده نیز تقلیل می‌یابد و در نتیجه از فشار فزآینده بار مالیاتی بر طبقات جامعه در زمان رکود کاسته می‌شود. همچنین مالیات بر ارزش افزوده بر پایه گسترده، اعمال و به قیمت‌های جاری محاسبه می‌شود، در نتیجه تغییر جزئی این مالیات فورا به افزایش یا کاهش درآمدها می‌انجامد، لذا این مالیات ابزار مالیاتی قابل انعطافی است که مقامات مالی کشور می‌توانند، به هنگام اعمال سیاست‌های تثبیت اقتصادی از آن استفاده کنند.
● حمایت و تشویق صادرات
چون اساسا این مالیات با هدف اصابت به مصرف داخلی صورت می‌گیرد، بنابراین در این سیستم، صادرات مشمول نرخ صفر است. به عبارت دیگر، چه افرادی که به عنوان توریست، کالای داخلی را خریداری و از کشور خارج می‌‌کنند و چه بنگاه‌هایی که در امر صادرات کالا و خدمات فعالیت دارند، با ارائه مدارک لازم، کلیه مالیات‌های پرداخت شده بر ارزش افزوده در مراحل مختلف را یکجا باز پس می‌گیرند و این عاملی برای تشویق صادرات به شمار می‌آید.
● آثار مالیات بر ارزش افزوده بر تراز پرداخت‌ها
یکی از آثار غیرمستقیم مالیات بر ارزش افزوده، تاثیر مثبت بر تراز پرداخت‌های کشورهای اجراکننده این مالیات است. این نتیجه‌گیری زمانی صحت خواهد داشت که مالیات بر ارزش افزوده باعث تغییر در قیمت‌های نسبی کالاهای وارداتی به صادراتی شود. یعنی اگر پس از معرفی این مالیات قیمت کالاهای صادراتی ارزان و در مقابل قیمت کالاهای وارداتی گران شود، می‌توان انتظار بهبود در تراز پرداخت‌ها را داشت.
● ایجاد انگیزه سرمایه‌گذاری و تولید
به دلیل اعمال نرخ صفر برای صادرات، قیمت‌های نسبی صادرات در مقایسه با قیمت‌های جهانی ارزان‌تر شده و به ابزاری برای تشویق تولید داخلی و سرمایه‌گذاری تبدیل می‌شود.
● اثر مالیات بر ارزش افزوده و سطح قیمت‌ها
یکی از انتقادات بر این نوع مالیات، این است که در مراحل اجرا، منجر به افزایش سطح عمومی قیمت‌ها یا تورم خواهد شد. مطالعات انجام شده بر اساس آمارهای سال‌های ۱۳۷۵ و ۱۳۷۷ نشان می‌دهد که اثر تورمی ناشی از اجرای مالیات بر ارزش افزوده در همان سال اول اجرا، در حدود ۵/۴ الی ۵ درصد خواهد بود.
البته موافقان این مالیات معمولا به تحقیق آلن تیت (Tait) استناد می‌کنند که نشان داده که از بین ۳۵ کشوری که مالیات بر ارزش افزوده را اجرا کردند تنها ۶ کشور مواجه با افزایش تورم شده‌اند. یکی از آن کشورها اندونزی بوده که در سال ۱۹۸۵ مالیات بر ارزش افزوده را به اجرا درآورد و در حالی که تورمش قبل از اجرا ۴/۴ درصد بود، بعد از اجرای VAT به ۳/۹ درصد رسید.
موافقان نظام مالیات بر ارزش افزوده عنوان می‌کنند که تجربه کشورهایی که این نوع مالیات را برقرار کرده‌اند، نشان می‌دهد این نگرانی چندان موجه نیست؛ زیرا اولا دلیل منطقی و موجهی برای بالا رفتن سطح عمومی قیمت‌ها ارائه نمی‌شود و ثانیا وضع و وصول این مالیات سبب انقباض اقتصاد می‌شود و در نتیجه اثر ضد تورمی خواهد داشت.
این مقاله چکیده‌ای از پژوهش بهناز کاشانی و سپیده خطیبی از کارشناسان اقتصادی به عنوان، طرح تحول و نگرش بر ارزش افزوده است که از سوی گروه ویژه‌نامه ترخیص شده و منابع متعدد آن در روزنامه موجود است.

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد