نقش مطبوعات در شکل‏گیری افکار عمومی

در میان وسایل ارتباط جمعی، مطبوعات در صفِ اوّل عوامل شکل‏دهنده افکار عمومی قرار دارد زیرا که به دلایل گوناگون از جمله ماندگار بودن و در هر لحظه و برهه از زمان دستیاب بودن و همچنین قیمت ارزان و تنوع مطالب و محتوا، تمام گروهها و طبقات مختلف مردم را مخاطب قرار می‏دهند.
در تبیین مفهوم و معنای افکار عمومی سخن بسیار است و صاحبنظران، دانشمندان، روانشناسان، جامعه‏شناسان اجتماعی و در نهایت تمام آنها که درباره مسائل جامعه و خصوصیات و ویژگیهای آن به مطالعه، بررسی و تحقیق می‏پردازند و همچنان آن را مورد توجه قرار می‏دهند، پدیده افکار عمومی را نیز همراه با مطالعات و تحقیقات گوناگون خود به‏عنوان یک مقوله یا امر مهم و اثرگذار در تمام شؤون زندگی اجتماعی هر جامعه تلقی می‏کنند و نقش و اثر آن را مورد تأکید قرار می‏دهند.
از افکار عمومی تعاریف و برداشتهای مختلف ارائه شده است، گروهی آن را حالت احساسی یا عاطفی بارز یک ملّت می‏شمارند، گروه دیگر آن را تجلّی گرایشهای ذهنی مردم نسبت به یک امر مورد اختلاف خوانده‏اند، عده‏ای آن را مجموعه عقاید افرادی دانسته‏اند که میان آنها توافقی ایجاد شده باشد، بعضی نیز معتقدند که افکار عمومی مجموعه‏ای از مفاهیم، معتقدات، تصوّرات ذهنی، آمال و آرزوهای گوناگون و تعصّبات قومی است که در شرایط زیست گروهی مردم یک جامعه بروز می‏کند، عده‏ای نیز پا را فراتر گذاشته و در مفهوم وسیع آن، تمام طرز زندگی یک ملّت یعنی همان مقوله را که علمای علوم اجتماعی «فرهنگ» می‏نامند، مترادف با افکار عمومی دانسته‏اند.
تعاریف دیگری نیز از افکار عمومی ارائه شده است از جمله اینکه «افکار عمومی تجلّی عمیق‏ترین خواستها و نیازهای یک ملّت است که ناشی از مجموعه تعبیرات و تفسیرات و ارزیابی و قضاوت مردم نسبت به حوادث و وقایع روز است»، و تعریف دیگر اینکه «افکار عمومی مجموعه‏ای از باورها و انگاشتهای افراد پیرامون یک محدوده زندگی در زمینه مسائلی است که برای آن افراد حائز اهمیت همگانی است».
با توجه به مفاهیم و تعاریفی که به‏عنوان نمونه از افکار عمومی ارائه شد و دقت نظر در هریک از آنها، این نتیجه حاصل می‏گردد که افکار عمومی یک نیرو و برآیند اجتماعی است که دارای قدرت و حرکت است و به مثابه یک حکم قوی و تقریباً محکمه‏ای است هرچند که قدرت اجرایی ندارد امّا نمی‏توان به احکام صادرشده از این مرجع بی‏اعتنا بود، و به همین دلیل نقش و اهمیت آن بیشتر جلوه می‏نماید و ضرورت دقت و بازنگری مجدد و مکرر و همیشگی نسبت به آن را بازمی‏نمایاند.
● مطبوعات و افکار عمومی
به همان اندازه که شناخت مفهوم و اهمیت افکار عمومی باید مورد توجه و دقت نظر منطقی و اصولی و مستمر قرار گیرد، آشنایی با عوامل تشکیل‏دهنده یا به عبارت دیگر عوامل مؤثر در شکل‏گیری و تجلّی این پدیده نیز مهم، راهگشا و قابل توجه است.
وسایل ارتباط جمعی از جمله مهمترین عوامل تشکیل‏دهنده افکار عمومی هستند و امروزه در کشورها و جوامعی که توسعه‏یافته نامیده می‏شوند و از نظر کمی و کیفی، وسایل ارتباط جمعی و تعداد افراد باسواد در آنها در سطح بالا و چشمگیر است، افکار عمومی پویا، بیدار و آگاه و اثرگذار نیز وجود دارد و در حقیقت می‏توان اذعان داشت که در دنیای امروز، افکار عمومی پیدایش، رشد و توسعه خود را مدیون وسایل ارتباط جمعی است.
در میان وسایل ارتباط جمعی، مطبوعات در صفِ اوّل عوامل شکل‏دهنده افکار عمومی قرار دارد زیرا که به دلایل گوناگون از جمله ماندگار بودن و در هر لحظه و برهه از زمان دستیاب بودن و همچنین قیمت ارزان و تنوع مطالب و محتوا، تمام گروهها و طبقات مختلف مردم را مخاطب قرار می‏دهند و در نتیجه در سطح وسیع و گسترده بر افکار عمومی اثر می‏گذارند. از سوی دیگر اعتماد و اطمینان مردم در اغلب موارد نسبت به مطبوعات بیشتر از سایر رسانه‏های جمعی است و حاصل این ارتباط دوسویه بین مردم و مطبوعات، تنویر و تشکیل افکار عمومی است.
افکار عمومی فقط جنبه ملّی و داخلی ندارد، بلکه امروزه به واسطه ارتباط کشورها با یکدیگر و در نتیجه ارتباط فرهنگها با هم و کوتاهی عرصه دنیا بر اثر سرعت شگرف ایجاد و پیشرفت وسایل ارتباط جمعی و راههای ارتباطی و وسایل نقلیه مدرن که بازار وسیعی برای مبادله افکار و عقاید و همچنین مبادله کالاها و خدمات به‏وجود آورده است و نیز گسترش نهادهای آموزشی و افزایش تعداد باسوادان، یک نوع افکار عمومی جهانی و بین‏المللی پدید آمده است که بر افکار عمومی ملّی هم تأثیر می‏گذارد. نشریه‏هایی که در سایر کشورها و جوامع بجز محل انتشار خود هم منتشر می‏شوند در شکل‏گیری افکار عمومی جهانی نقش و اهمیت بسزایی دارند. مطبوعات قادرند که به آسانی مطالب و محتویات خود را در افکار نشر دهند.
در دنیای امروز، مطبوعات علاوه‏بر وظیفه اصلیشان که همانا خبررسانی است، با مطالب و موضوعات مختلف در زمینه‏های گوناگون و حتی قصه و داستان و عکس و کاریکاتور و مطالب طنز و... می‏توانند به نحو بارز، تأثیراتی عمیق بر افکار مردم یعنی «خوانندگان» برجای بگذارند و در اکثر موارد صحنه‏ها، شخصیتها، حوادث و عبارات و جملات درج و یا منعکس‏شده در مطبوعات به‏صورت زنده و روشن حتی پس از گذشت سالها به‏عنوان جزیی از خاطره‏ها در یادها باقی می‏مانند.
مطبوعات در عین‏حال که عامل ایجاد و حرکت افکار عمومی هستند، در بعضی از موارد باعث رکود و سکون آن نیز می‏شوند و به این جهت هم در حکومتهای مردمی و هم در حکومتهای دیکتاتوری و تحمیلی، به مطبوعات و سایر وسایل ارتباط جمعی اهمیت فوق‏العاده داده می‏شود، و در هر دو نوع این حکومت‏ها، مطبوعات از ویژگی و جایگاهی خاص برخوردارند.
● نقشهای گوناگون مطبوعات
در زمینه نقشهای گوناگون مطبوعات می‏توان گفت که:
- از آنجا که مطبوعات افقها را وسیع می‏سازند، دیدگاهها و جهان‏نگریها را وسعت می‏بخشند، استعدادها را شکوفا می‏نمایند، مردم را سرگرم می‏کنند، فزون‏خواهی را در میان مردم رواج می‏دهند، بنابراین همکاری و مشارکت را در بین مردم ایجاد می‏کنند.
- چون‏که مطبوعات به مردم کشورهای مختلف به‏ویژه مردم کشورهای در حال رشد کمک می‏کنند تا با طرز زندگی مردم سایر نقاط دنیا آشنا شوند و به زندگی خود با دید و برداشتی عمیق و نو بنگرند و در آنان حس مقایسه و کنجکاوی به‏وجود آید، در نتیجه موجب بروز تغییر و تحولاتی در میان جوامع می‏شوند.
- از طریق مطبوعات می‏توان یک نوع همدردی و همفکری و یکسانی و یکدلی در میان مردم جهان به‏وجود آورد، به‏عنوان مثال انتشار خبر وقوع جنگ، طوفان، سیل و زلزله در یک نقطه از دنیا، مسافرت فلان شخصیت سیاسی و دیگر تغییرات و تحولات ملّی و جهانی و اختراعات و اکتشافات جدید، در مطبوعات، افکار خوانندگان را به هم نزدیک می‏کند و در نتیجه همدردی و مساعدت در میان مردم جهان یا یک قاره و منطقه جغرافیایی وسیع را بدون آنکه با هم ارتباط رودررو و شفاهی داشته باشند، به‏وجود می‏آورد.
- مطبوعات با اینکه در آن واحد به گروههای متعدد مردم با نگرشها و طرزتلقیهای گوناگون می‏رسند به هر حال تأثیرشان در اذهان مخاطبان یعنی مردم انکارناپذیر است و این به واسطه تأثیر پی‏درپی و مداوم آنهاست که مجال تفکر و اندیشه بیشتر را باقی می‏گذارند و طبیعتاً اثر و نقش مهم و مؤثر و دگرگون‏ساز دارند.
- مطبوعات درایجاد ارزشهای جدید نقش و اهمیت بسزا دارند و گاهی نفی‏کننده ارزشهای قدیمی هستند که این مسأله بستگی به عوامل و عناصر بسیار مثل میزان پایبندی به اعتقادات، آداب و رسوم و سنن در بین مردم و شرایط و اوضاع و احوال و موقعیت اجتماعی و به‏طور کلی فرهنگ قومی و ملّی دارد.
- مطبوعات در مواردی می‏توانند نقش آگاه‏کننده برای سیاستمداران از چگونگی وضعیت افکار عمومی یک کشور داشته باشند. روزنامه‏ها و مجله‏ها، خواستها و آرزوها و نیازهای مردم را چاپ می‏کنند و با مقاله‏ها و مطالب خود باعث می‏شوند که فی‏المثل نامزدهای انتخاباتی از چگونگی عقاید عمومی باخبر گردند و سیاستهای خویش را بر پایه خواستها و نظرات مردم بنیان گذارند. از سوی دیگر خوانندگان می‏توانند در صفحه‏ها و ستونهای مخصوصی که برای چاپ نامه‏ها و نظرهای آنان درنظر گرفته شده‏اند (و همیشه در میان خوانندگان با استقبال زیاد روبه‏رو هستند). عقاید و نظرات خویش را ابراز کنند و حتی شکایتها، انتقادها و پیشنهادهای خود را مطرح کنند، به‏طوری که در برخی از موارد، مسؤولان و مدیران را در مورد مسأله‏ای خاص زیر سؤال ببرند و با انعکاس فکر خود در مطبوعات و پیگیری آن، مسائل و مشکلات مهمی را که دیگران نیز با آنها دست به گریبان هستند مورد توجه قرار دهند.
- مجله‏های خبری و اقتصادی و اجتماعی هفتگی و ماهانه نیز نقش بسیار مهمی در تشکیل افکار عمومی دارند زیرا که ارتباط بین توده مردم و رهبران سیاسی و همچنین خبرگان اقتصادی جامعه را فراهم می‏سازند و به دلیل آنکه فرصت کافی برای نوشتن مقاله‏ها و تفسیرهای خود دارند معمولاً بحثهای دقیق و عمیق و گسترده‏ای درباره مسائل اجتماع مطرح می‏کنند و همچنین از طریق چاپ گزارشهای گوناگون و نقدها و تفسیرهای مختلف، بحثهای به اصطلاح داغ، را در محافل و مجامع ایجاد می‏کنند و در نهایت افکار عمومی را به سوی خود جلب می‏نمایند.
- مؤسسات آمارگیری و سنجش افکار نیز، که با تحقیقات وسیع و دقیق خود از افکار عمومی باخبر می‏گردند، در بیشتر موارد از طریق وسایل ارتباط جمعی و از همه مهمتر و در مواردی گسترده‏تر و افزونتر از مطبوعات، به این امر دست پیدا می‏کنند و نتایج به‏دست آمده را در اختیار دولتمردان و تصمیم‏گیرندگان و مسؤولان اجرایی جامعه می‏گذارند تا براساس آنها (افکار عمومی)، تغییر در تصمیمات و اتخاذ خط مشی‏های جدید را دنبال کنند.
- وقتی‏که وضع نامطلوب و یا یک کار غیرقانونی و خلاف از طریق مطبوعات برملا و افشا می‏شود، افکار عمومی علیه آن تهییج می‏گردد و خواهان رسیدگی و پیگیری آن مورد و وضع خاص می‏شود، و چون‏که مطبوعات بازار انعکاس افکار سیاسی هستند، از طریق آنها عملکردها و خطمشی‏ها و هدفهای دولتها در معرض قضاوت و ارزیابی مردم قرار می‏گیرد و مفسران، موافقان، مخالفان و همچنین توده مردم، هریک به زعم و سهم خود، به اظهارنظر می‏پردازند و از جمع‏بندی و یا تضارب افکار، یک نظر کلی و واحد حاصل می‏شود، و حتی گاهی می‏بینیم که مطالبی که روزنامه‏نگاران از وقایع نقل می‏کنند و یا به ریشه‏یابی مسأله‏ای می‏پردازند، در اماکن عمومی و یا تریبونهای مختلف و باشگاهها و کلاسهای درس نیز مردم به بحث درباره آن موضوع می‏پردازند.
- وقتی‏که یک مقام عالیرتبه دولتی می‏خواهد از افکار عمومی در مورد یک فکر یا یک موضوع آگاه شود و آن را دریافت کند، معمولاً آن عقیده را از طریق مطبوعات در معرض قضاوت عامه قرار می‏دهد و یا اینکه مصاحبه‏هایی با خبرنگاران مطبوعات و دیگر وسایل ارتباط جمعی برگزار می‏کند و به این صورت از واکنش مثبت و یا منفی مردم مطلع می‏گردد. براثر این کار روزنامه‏نگاران و مفسران نکات اصلی مصاحبه یا نوشته و گفته وی را انتخاب می‏کنند و در مورد آن به بحث و شرح و تفصیل و تنقید می‏پردازند و بزودی مردم از چگونگی اجرای آن عقیده یا تصمیم مطلع می‏گردند و نظرات خود را نسبت به آن ابراز می‏نمایند. اگر این نقشه، مخالفان زیاد در مقابل خویش داشته باشد، بزودی بر اثر فشار گروههای مخالف از میان می‏رود و اگر تعداد موافقان بیشتر باشد به مرحله اجرا در می‏آید و در حقیقت پس از بازخورد افکار عمومی، تجلّی خود را باز می‏یابد.
- از طریق مطبوعات، افکار عمومی تحت تأثیر تبلیغات قرار می‏گیرد و در مواردی، یک قالب فکری از پیش تعیین‏شده به‏وجود می‏آید که همواره و به‏طور مستمر مورد توجه مؤسسات تجاری و بازرگانی و جمعیتهای سیاسی و احزاب و جناحهاست. البته این نکته را هم باید اضافه کرد که در بعضی از موارد تبلیغات نمی‏تواند در یک جامعه فهیم و دارای معیارها و اصول منطقی و ریشه‏دار اثرگذار باشد.
مطبوعات، مخدر یا محرک افکار عمومی
مطبوعات می‏توانند از یک طرف ناشر افکار مردم و از سوی دیگر راهنمای همان افکار باشند و خود را نماینده مردم نیز بدانند. مطبوعات می‏توانند شورشگران را آرام سازند یا مردم را تحریک کنند، سیاست دولتها را تغییر دهند و تاریخ ملّتها را رنگی دیگر ببخشند.
مطبوعات قهرمانان سیاسی و اجتماعی می‏سازند و از بین می‏برند، موارد اشتباه، ارتشاء، غفلت و انحراف را برملا می‏سازند و نیز قادرند بسیاری از جنایتها و خرابکاریها را بپوشانند و توجه مردم را از آنها منحرف سازند.
مطبوعات در مواردی می‏توانند به‏طور دائم به پخش پیام بپردازند و عکس‏العملهای خوانندگان را یکسان سازند. این امر دلیلی بر قدرت و نفوذ مطبوعات است. دلیل روشن دیگری که می‏توان ذکر کرد پول و سرمایه‏ای است که صاحبان آگهیها، سیاستمداران و گروههای مختلف اجتماع در مقابل خدمات تبلیغاتی مطبوعات، به آنها می‏پردازند.
تسلط وسایل ارتباط جمعی و به‏ویژه مطبوعات بر افکار عمومی واقعیتی است انکارناپذیر و مشخصاً در دنیای سرمایه‏داری امروز، مطبوعات به‏تدریج ارزش و موقعیت اوّلیه خود را از دست داده‏اند. این ابزار که پس از انقلاب کبیر فرانسه بزرگترین سلاح مبارزه در راه کسب آزادی و عدالتخواهی محسوب می‏شد و به‏عنوان مظهر و نماد دموکراسی و برابری و وحدت ملّی از اروپای غربی به سایر نقاط جهان نفوذ کرد، اکنون پس از گذشت بیش از دو قرن تا حدودی نقش خلاق و سازنده و اغلب ارزشهای سازنده خود را به‏عنوان پیشاهنگ مبارزات انقلابی و مردمی گم کرده است و در بسیاری از موارد به‏صورت وسیله‏ای برای انحراف و تحریف افکار عمومی درآمده است که عده‏ای به‏وسیله آنها می‏کوشند تا آزادی عقیده را از بین ببرند و مردم را به‏صورت ماشینی هرچه بهتر برای مصرف بیشتر بدون هیچ ویژگی انسانی و اخلاقی درآورند.
در مورد نقش مطبوعات در تحولات سیاسی و رشد افکار عمومی می‏توان به نقش روزنامه‏های برون مرزی برای ایرانیان اشاره کرد که در بیداری و تنویر افکار عمومی مردم کشورمان در زمان قاجار و پس از آن بسیار مؤثر و کارساز بوده است.
گاهی مطبوعات نقش یک ارگان و تریبون را برای احزاب و جمعیتهای سیاسی و گروههای فشار و ذی‏نفوذ بازی می‏کنند و طرفداران، اعضا و مخاطبان آنها را به سوی اهداف و خطمشی‏های از پیش تعیین‏شده رهنمون می‏سازند. با این حال می‏توان ادعا کرد که مطبوعات با آنکه زبان ملّتند ولی نقش و اثر آنها بر افکار عمومی دارای پیچیدگیها و نکات مثبت و منفی فراوان است. به‏گونه‏ای که در اکثر موارد به‏عنوان یک عامل خیر و صلاح و تنویر افکار عمومی و در موارد نادر نیز به‏عنوان عامل شر عمل می‏کنند، در صورتی که مطبوعات باید به‏طور کلی موجب بیداری ملّتها و راهنمایی آنها به سوی سعادت و ترقی باشند و راهی را بپیمایند که موجب پسند و توجه جامعه باشد.

نویسنده:هوشنگ عباس‏زاده
منبع: مطالعات رسانه

منبع : خبرگزاری فارس