فراز و نشیب طب در ایران

طب سنتی ایران، با وجود قدمت چند هزار ساله برای اکثریت مردم ایران ناآشناست. عامه مردم طب سنتی ایران را معادل استفاده از داروی گیاهی و درمان‌گران این مکتب را دکتر علفی می‌نامند. اما در زمانی نه‌چندان دور مردم عقیده دیگری داشتند. سیریل الگود پزشک انگلیسی سفارت انگلستان در اوایل قرن ۲۰ که چند کتاب در مورد تاریخ طب ایران و سرزمین‌های شرقی تألیف کرده است می‌گوید: ایرانی‌ها معتقدند اگر طبیبی ایرانی نتواند بیماریشان را درمان کند، در هیچ جای دیگری درمان نخواهد شد.
این تغییر عقیده و آگاهی مردم نسبت به طب سنتی در عرض چند سده بسیار قابل تأمل است.
وقفه‌ای که در چند صد سال اخیر در گسترش، آموزش و اجرای طب سنتی ایران، مغرضانه یا غیرمغرضانه پیش آمده باعث تغییر نگرش مردم نسبت به این گنجینه ارزشمند گردیده است. ما زمانی می‌توانیم به ارزش واقعی آن‌چه داریم پی ببریم که بدانیم گذشتگان ما چه داشتند. تاریخ هر کشور، هویت آن کشور است که نمی‌توان آن را انکار کرد.
تاریخ پیدایش پزشکی را شاید بتوان به قدمت عمر نسل انسان دانست. زیرا انسان همواره با بیماری و حوادث روبه‌رو بوده و مجبور بوده از امکانات در دسترس برای مداوای خویش استفاده کند. به گفته ابن ابی اصیبعه ـ تاریخ‌نگار پزشکی ـ نمی‌توان به‌صورت قطع و یقین پیدایش پزشکی را به گروه یا سرزمین خاصی نسبت داد، زیرا آن‌چه را که به آنها نسبت می‌دهیم چه‌بسا قبل از آن در گروه یا سرزمین دیگری وجود داشته و از بین رفته و پس از مدتی دوباره در سرزمین دیگر ظهور کرده باشد. بعضی شواهد باستان‌شناسی، سرمنشأ پزشکی به‌صورت سازمان‌یافته را به شکارچیان فلات ایران در ۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، نشان می‌دهد.
این دانش بعدها به‌صورت مکتبی به هند رفت و منشأ پیدایش طب سنتی هند ـ آیورودا ـ شد و پس از مدت زمانی دیگر به یونان رفت و مبنای طب یونانی شد.
تاریخ طب ایران را می‌توان به دو بخش قبل از اسلام و بعد از اسلام تقسیم کرد.
آغاز طب قبل از اسلام مقارن ورود آریائی‌ها به ایران در حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد می‌باشد.
شواهد به‌دست آمده مانند جمجمه جراحی شده و چشم مصنوعی از حفاری‌های شهر سوخته حاکی از پیشرفت و غنای طب ایران در دوران قبل از زرتشت است.
در زمان زرتشت پزشکی به‌صورت دانشی مدون در مدارس مذهبی تدریس می‌شده است. بخش‌هائی از کتاب زرتشت به خواص گیاهان داروئی و اصول بهداشتی اختصاص دارد. زرتشت اولین کسی است که طب را از خرافات جدا می‌کند و رعایت نکردن اصول بهداشتی را عامل بیماری‌ها معرفی می‌کند. در واقع افتخاری که بعدها نصیب سقراط شد، متعلق به حضرت زرتشت می‌باشد. به رهبری زرتشت مکتب طبی مزدیسنا پایه‌گذاری شد.
در زمان هخامنشیان یعنی ۶۵۰ قبل از میلاد، ایران دارای طب ملی سازمان‌یافته بود. کورش دانشگاهی در پاسارگاد بنیان نهاد. داریوش اول دانشکده پزشکی سائیش را بازسازی کرد و دستور داد گیاهان داروئی در آسیای صغیر و روسیه کاشته شوند. ۶۰ نوع گیاه داروئی در عصر هخامنشیان شناخته شده بود.
پیشرفت علم پزشکی در ایران هم‌چنان ادامه داشت تا این‌که در سال ۳۳۱ قبل از میلاد اسکندر مقدونی آخرین پادشاه هخامنشی را شکست می‌دهد او کتاب‌های علمی را به‌غیر از آن‌چه در مورد نجوم و پزشکی بود، سوزاند. مطالب مربوط به پزشکی که روی ۱۲۰ هزار پوست گاو نوشته شده بود را به یونان برد. پس از ترجمه این مطالب به زبان یونانی، اصل آنها را از بین برد. دانشمندان نیز یا کشته و یا به یونان منتقل شدند. مورخین مسلمان چون ابن هندو و وفقطی و مورخین غربی چون پولت و پیترمان همگی ترجمه کتاب‌های علمی و پزشکی ایران به زبان یونانی و از بین بردن اصل آن را تأئید کرده‌اند. این‌گونه بود که نام یونان جایگزین ایران شد. و امروزه منشأ علم پزشکی را طب یونانی می‌دانند. به گفته سیریل الگود ایرانیان اصول آن چیزی را که طب یونانی نامیده می‌شود به یونانیان تعلیم داده‌اند. به هرحال پس از حمله اسکندر به ایران و حکومت جانشینان او بر ایران، طب ایران و یونان باهم تلفیق شد. در زمان اشکانیان دانش سم‌شناسی پیشرفت کرد. مهرداد ششم را می‌توان اولین ایمن‌شناس دانست. او بدن خود را به‌تدریج به سموم مختلف می‌داد تا سم بر او بی‌اثر شود. او هم‌چنین دارای تألیفی طبی در زمینه سم‌شناسی بود. در زمان ساسانیان، پژوهش گسترش پیدا کرد.
برزویه طبیب برای بررسی گیاهان داروئی به هند سفر کرد. اتفاق قابل توجه دیگر سفر یک پزشک ایرانی به چین برای درمان بیماری دختر پادشاه است. امروزه جهان طب سنتی را بیشتر به نام چین می‌شناسد اما این داستان نشان می‌دهد که در آن زمان پزشکان چینی از درمان دختر پادشاه ناتوان بودند. از طرفی در زمان ساسانیان گیاهان داروئی از ایران به چین صادر می‌شد. نقطه عطف دوران ساسانی که در واقع نقطه عطف تاریخ تمدن ایران نیز می‌باشد، تأسیس دانشگاه جندی‌شاپور است. در این دانشگاه پزشکان ایرانی و خارجی به تدریس و درمان بیماران مشغول بودند. و در این دانشگاه طب تلفیقی، بسیار پیشرفته‌تر از طب یونان به وجود آمد. زمان انوشیروان کتابی درباره سم‌شناسی در ۳۰ جلد تألیف شد، و انجمن عمومی پزشکان، اولین تشکیل سازمان‌یافته پزشکی در طول تاریخ تشکیل شد.
● طب در دوران پس از اسلام
در دوران پس از اسلام ظهور دانشمندان بزرگی چون رازی، ابن سینا، جرجانی و ... به غنا و پیشرفت طب افزود و آثار ارزشمندی تألیف شد. بعضی از این آثار مانند: الحاوی و قانون چند قرن تنها منبع آموزش پزشکی در دانشکده‌های پزشکی سراسر دنیا بوده است. در زمان عباسیان مرکزیت علمی کم‌کم از جندی‌شاپور به بغداد منتقل شد و دانشمندان به درخواست خلیفه به بغداد رفتند و مکتب طبی بغداد در واقع ادامه مکتب طبی جندی‌شاپور شد. از آن‌جا که زبان علمی آن زمان عربی بود بسیاری از آثار طبی به زبان عربی نوشته شد. متأسفانه در کشورهای غربی به غلط مؤلفین این آثار عرب شناخته شد و این مکتب به‌عنوان طب عربی مشهور گشت. به هرحال تا قرن ۱۶ میلادی طب علمی که در همه‌جای جهان رواج داشت و دانشکده‌های پزشکی تدریس می‌شد همان آثار دانشمندان ایرانی چون ابن سینا، رازی و ... بود. یعنی تا آن زمان اروپا و کشورهای غربی خود مکتب طبی یا تألیفی جامع در زمینه طب نداشتند. در قرن ۱۶ میلادی که دنیا شیفته تغییرات جدید بود و از هر نوآوری استقبال می‌کرد نظریه استفاده از داروهای شیمیائی وارد طب شد و آثار دانشمندان ایرانی از گردونه تدریس خارج شد. در ایران طب ایرانی، رایج بود تا زمان شاه‌عباس صفوی که تعدادی پزشک غربی که به روش جدید درس خوانده بودند با کمپانی هند شرقی به ایران آمدند. پزشکان غربی در دربار نفوذ کردند. حضور این پزشکان در دربار قاجار پررنگ‌تر شد.
در سال ۱۳۲۰ ه ش (۱۸۵۰ میلادی) مدرسه دارالفنون در ایران تأسیس شد. این مدرسه ۴۴ سال دایر بود. در ابتدا رشته پزشکی به‌صورت تلفیقی از پزشکی سنتی و جدید آموزش داده می‌شد و سپس طب سنتی ایران کاملاً حذف و پزشکان به روش جدید تربیت شدند.
و در سال ۱۲۹۹ ه. ش قانونی تصویب شد که فقط به فارغ‌التحصیلان پزشکی از مدرسه طب یا دانشگاه‌های خارج از کشور اجازه طبابت می‌داد. و این‌گونه بود در صد سال اخیر کم‌کم طب ایرانی از پیشرفت بازماند و از ذهن مردم پاک شد.

دکتر مامک هاشمی
منابع:
۱) www.traditionalmedicine.net.av

منبع : ماهنامه اقتصاد خانواده