تالاب انزلی

سرسبزی و لطافت، شادابی، طراوت، زیبائی و ابهت همگی نعمت و سخاوت پروردگارند که مرهون نزولات آسمانی و گستره‌های آبی در خطه گیلان می‌باشند. رودها و رودخانه‌ها، آبگیرها و تالاب‌ها همه پنجه در پنجه هم جان تشنه گیلان زمین را سیراب می‌کنند که حاصل این همکاری زمین‌هائی آباد و پرمحصول است.یکی از این پهنه‌های آبی و شاید مهم‌ترین آنها، ”تالاب انزلی“ است که با تمام زیبائی و عظمتش، سخاوتمندانه خود را بر تن زمین جاری کرده و هزاران هزار موجود زنده را در دامان خود می‌پرورد.تالاب انزلی یکی از ۱۸ تالاب بین‌المللی ایران در کنوانسیون ”رامسر“ و یکی از نقاط استثنائی و بسیار متنوع از نظر اکولوژیک و زیستی در سطح جهان است، مجموعه‌ای از گیاهان و جانوران گوناگون و مناظری بدیع و بی‌نظیر که همانند آلبومی زنده، شاهکار خداوند را در برابر دیدگان مشتاقان و عاشقان طبیعت به نمایش گذارده است تا لذت ببرند، شاکر باشند، اذهان مخرب را آگاهی بخشند و از طبیعت حمایت کنند که ”آب رفته به جوی باز نمی‌گردد“.این تالاب که در حصار شهر انزلی گرفتار آمده، از بی‌مهری انسان‌ها نیز بی‌بهره نماند است و مشکلات و مسائلی را تحمل می‌کند که ادامه آن می‌تواند به نابودی این اکوسیستم غنی و ثروت عظیم‌الهی بینجامد.
●سیمای جغرافیائی و اقلیمی تالاب انزلی
تالاب انزلی در استان گیلان در جنوب دریای خزر در ۳۷ درجه و ۲۸ دقیقه عرض شمالی و ۴۹ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی واقع است.وسعت این تالاب در سال‌های ۱۳۵۵ ـ ۱۳۵۰ شمسی حدود ۲۰ هزار هکتار بود. از سال ۱۳۵۶ به بعد توسط اشخاص یا نهادها واگذار شد، به‌طوری که در سال ۱۳۶۰ وسعت آن به ۱۶ هزار هکتار رسید. این اعداد و آمار نگران کننده تا حدودی می‌توانند میزان تخریب و هجوم به تالاب و همچنین آیندهٔ نه چندان روشن آن را در صورت عدم توقف این روند را یادآور شوند.در حال حاضر طول متوسط تالاب در امتداد شرقی ـ غربی، حدود ۳۰ کیلومتر و عرض متوسط آن در امتداد شمالی ـ جنوبی حدود ۳ کیلومتر است. عمق تالاب در نقاط مختلف آن بین ۸۰/۲ ـ ۲۵/۱ متر متغیر است. این تالاب از طریق یک کانال کشتیرانی ۱۸۰۰ متری، با دریای خزر مرتبط است.از نظر موقعیت جغرافیائی در تالاب انزلی می‌توان چهار بخش متمایز را مشاهده کرد:
۱. بخش شرقی، که دارای عمق بسیار کمی است.
۲. بخش مرکزی؛
۳. بخش غربی، که عمیق‌ترین بخش تالاب است.
۴. بخش سیاه‌کشم، که به‌دلیل خصوصیات ویژه به‌عنوان منطقه حفاظت شده تعیین شده است.
همان‌طور که گفته شد تالاب انزلی در منطقه گیلان واقع است در نتیجه از مشخصات اقلیمی منطقه تبیعت می‌کند. درجه حرارت آن تابع حرارت محیط اطراف است و تغییرات درجه حرارت در شبانه‌روز زیاد نیست.حداقل آن صفر درجه و حداکثر آن بین ۳۶ ـ ۳۳ درجه سانتیگراد است. بارندگی در بیش از ۹۵ درصد منطقه بیشتر از ۸۰۰ میلیمتر و میانگین بارش سالانه بین ۲۰۰۰ ـ ۱۵۰۰ میلیمتر است و میانگین سالانه رطوبت نسبی آن از ۸۲ درصد فراتر می‌رود.
ا●ندوختگاه‌های تالاب انزلی
تالاب‌ها و اکوسیستم‌های آبی هر کشور ارزش‌های فراوانی به‌ویژه از جنبه زیست‌محیطی دارند و به‌عنوان سرمایه‌های ملی و گاه بین‌المللی، باید از آنها حفاظت کرد. بهره‌وری درست و مستمر از منابع طبیعی با روش‌های صحیح و مدیریت آگاهانه تضمین می‌‌شود و ایجاد این تعادل مناسب زیستی بین اعضاء تشکیل‌دهنده چرخه حیات، بشر را به‌سوی رشد و تکامل سوق می‌دهد.تالاب انزلی نیز یکی از این اکوسیستم‌هاست که به تشخیص کارشناسان محیط زیست مناطقی از آن تحت عناوین مختلف مورد توجه قرار گرفته است. این مناطق عبارتند از:
۱. منطقه حفاظت شده سیاه‌کشم که در جنوبی‌ترین بخش تالاب واقع است و در برگیرنده ۴۵۰۰ هکتار از اراضی ماندابی نزدیک تالاب می‌باشد.
۲. پناهگاه حیات‌وحش سلکه که در جنوب‌شرقی تالاب واقع است و وسعت آن ۳۶۰ هکتار می‌باشد.
۳. منطقه شکار ممنوع سرخان کل.
●پوشش گیاهی تالاب انزلی
پوشش گیاهی تالاب انزلی عمدتاً گیاهان آبزی است که علاوه بر فتوسنتز و ساخت موادآلی برای دیگر موجودات زنده، به‌عنوان پناهگاهی برای جانوران تالاب مانند ماهیان به حساب می‌آیند. در ضمن می‌توانند محل امنی برای لانه‌گذاری، تخم‌گذاری و جوجه‌آوری پرندگان بومی و مهاجر تالاب باشند. گیاهان تالاب انزلی در چهاردسته به شرح زیر می‌باشند:
۱. گیاهان اراضی پیرامون تالاب
اراضی اطراف تالاب دارای خاک مرطوبی است بنابراین گیاهانی که به مقادیر زیاد رطوبت نیاز دارند در آنجا رشد می‌کنند. اغلب گیاهان این بخش درخت‌ها و درختچه‌ها هستند که بعضی از آنها عبارتند از: شب خسب، توسکا قشلاقی، درمنه، جگن، نخل تالابی، سازو، سفید پلت، گردو و...
۲. گیاهان حاشیه‌ای یا پایابی (EmergentPlants)
ریشه این گیاهان در خاک، بخش پائینی آن در آب و برگ‌ها و گل‌هایشان در خارج از آب قرار دارند برخی از آنها عبارتند از: نی (بوریا)، لوئی، علف هفت بند، تیرکمان آبی، لاله تالابی، هزارنی، پیازین تاجریزی، اسپرغان، سغذ سلطانی، پونه آبی، بارهنگ آبی، دم اسب و... .
۳. گیاهان شناور (Floating Plants)
برگ‌های این گیاهان بر سطح آب شناور است و ریشه آنها در بستر تالاب و عموماً گل‌هایشان خارج از آب قرار دارد. محل تجمع آنها غالباً در قسمت‌های بدون باد و آرام آب است. بعضی از آنها عبارتند از: اوتریکولاریا، سالوین (سرخس آبزی)، هیدروکاریس (علف قورباغه)، انواع عدسک آبی، انواع علف هفت‌بند، نیلوفر آبی سفید، نیلوفر آبی زرد، آزولا و...
۴. گیاهان غوطه‌ور (Submerged Plants)
این گیاهان به‌طور کامل یعنی با تمام اعضاء رویش و زایش خود در آب غوطه‌ورند و البته ممکن است که گل آنها در سطح آب شکفته شود. برخی از آنها عبارت‌اند از: انواع جلبک‌ها، گوشاب شانه‌ای، هزار برگ، سراتوفیلوم شناور، تیزک، والیس نریای پیچیده و...
● حیات وحش تالاب انزلی
جانوران که اعضاء مهم هر اکوسیستم محسوب می‌شوند، مصرف کننده انرژی در زنجیره‌های غذائی هستند و در عین حال روند طبیعی را در محیط حفظ می‌کنند. در تالاب‌ها به‌خصوص تالاب انزلی که شرایط اقلیمی و اکولوژیک خاصی دارند، جانوران بسیاری اعم از مهره‌داران و بی‌مهرگان یافت می‌شوند که با یکدیگر مجموعه‌ای کامل و پایدار تشکیل می‌دهند.
۱. آبزیان
از ۲۰ گونه ماهی که در تالاب انزلی یافت می‌شود ۱۱ گونهٔ آن بومی، ۸ گونهٔ آن مهاجر و یک‌گونه نیمه مهاجر است که برای تخم‌ریزی، زاد و ولد و گاه زیستن، به تالاب روی می‌آورند. ماهیان با ارزش‌ترین گونه‌های آبزی تالاب و دارای اهمیت اکولوژیک و اقتصادی خاصی هستند و همچنین یکی از مهم‌ترین انواع پروتئین حیوانی می‌باشند که از نظر موادغذائی در مقایسه با سایر پروتئین‌های جانوری، از ارزش بیشتری برخوردارند.ماهیان بومی تالاب انزلی عبارت‌اند از: اردک‌ماهی، ماش‌ماهی، سیاه‌کولی، لای‌ماهی، سفیدکولی، گربه‌ماهی، سوف‌حاجی‌طرخان و آمورسفید. ماهیان مهاجر آن نیز عبارت‌اند از: سیم، سوف، کلمه، سفید، سَس‌ماهی و کپور.
۲. پرندگان
تالاب انزلی محلی مناسب برای زمستان گذرانی، تخمگذاری و جوجه‌آوری پرندگان آبزی مهاجر و محلی امن برای زندگی دائمی پرندگان بومی است. این تالاب به‌دلیل قرار گرفتن در مسیر مهاجرت پرندگان شمالی، در فصول سرد سال یکی از مهم‌ترین پناهگاه‌ها برای این جانوران محسوب می‌شود، به‌طوری‌که چندگونه از پرندگانی که در معرض تهدید جهانی هستند، در این منطقه زمستان‌گذرانی می‌کنند نظیر: باکلان کوچک، پلیکان خاکستری، غاز پیشانی سفیدکوچک، عقاب‌دریائی دُم‌سفید و خروس‌کولی.در تالاب انزلی ۱۸۷ گونه پرنده به‌طور مسلم و ۳۳ گونه به‌طور محتمل شناسائی شده که ۱۳۰ گونه آن آبزی از ۱۰ راسته و ۳۱ خانواده می‌باشد. ۱۷% یا بیشتر از پرندگان مهاجر در سطح ایران، در تالاب انزلی وجود دارند که این خود نشان‌دهنده برتری وضعیت طبیعی این تالاب نسبت به نقاط دیگر ایران است. تعدادی از پرندگان بومی تالاب انزلی عبارت‌اند از: کَشیم کوچک، باکلان کوچک، بوتیمار کوچک، حواصیل شب، حواصیل زرد، گاوچرانک، حواصیل ارغوانی، فلامینگو، عروس غاز، غاز پیشانی سفید کوچک، قوی گنگ، قوی فریادکش، قوی کوچک، خوتکا، گیلار، فیلوَش، خوتکای سفید، اردک بلوطی، مِرگوس سفید، عقاب ماهی‌گیر، کورکور حنائی، عقاب دریائی دم‌سفید، طَرلان، انواع سارگَپه، انواع سُنقُر، انواع آبچلیک، انواع کاکائی، انواع پرستوی دریائی و... .
۳. خزندگان
این گروه شامل سه راسته سوسمارها، لاک‌پشت‌ها و مارهاست.
۴. دوزیستان
پنج‌گونه قورباغه از چهار خانواده در تالاب یافت می‌شود.
۵. پستانداران
این گروه شامل چهار دسته است:
ـ گوشتخواران مانند: شغال، سمورآبی، گربه جنگلی
ـ زوج‌سمان مانند: گراز.
ـ حشره‌خواران مانند: حشره خردورنگ.
ـ جوندگان مانند: تَشی، سنجابک و موش سیاه
●عوامل مؤثر در تغییرات و تخریب تالاب انزلی
هر اکوسیستم آبی و تالابی براساس توالی اکولوژیک خود و در صورت عدم وجود عامل فشار و فاکتورهای محدود کننده مانند هر محیط دیگری به حیات خود ادامه می‌دهد و در هر روند تکاملی خود به منطقه‌ای خشک و بدون آب تبدیل می‌شود. اما فعالیت‌های مختلف بدون توجه به حیاتی که در اکوسیستم جریان دارد، باعث تخریب آن می‌شود. بعضی از این عوامل انسانی و گاه طبیعی به اختصار در زیر آمده است:
۱. دریای خزر که دارای نوسانات منظم و همیشگی است، بر خصوصیات ژنومورفولوژیکی تالاب انزلی تأثیر می‌گذارد و با هر تغییری در ارتقاء سطح آب دریای‌خزر، وضعیت آبی در تالاب اعم از میزان آب و وسعت آن نیز تغییر می‌کند، به این معنی که پسروی آب دریای‌خزر باعث خشک شدن و نابودی تالاب و پیشروی آن باعث احیاء و حیات دوباره آن می‌شود.
۲. یکی از دلایل کاهش عمر طبیعی تالاب انزلی انتقال رسوبات رودخانه‌های اطراف به این منطقه و ته‌نشینی آنها در کف بستر تالاب است که با افزایش آن، پاکتراش شدن گیاهان سواحل تالاب را در پی دارد که از نظر حفاظت دیواره رودها، کنترل فرسایش دیواره و آبخیزداری قابل اهمیت‌اند.
۳. محیط‌های تالابی نظیر تالاب انزلی، محل تجمع بسیاری از آبزیان، پرندگان و جانداران آبزی است که به‌عنوان ثروتی عظیم در اختیار انسان قرار گرفته است. ولی شکارهای بی‌رویه و روش‌های نادرست و غیرمجاز شکار کردن ماهیان و پرندگان، باعث کاهش تعداد موجودات زنده در این تالاب شده است که عدم توجه به این مسائل عواقب ناخوشایندی را به همراه خواهد داشت.
۴. توسعه شهرها و افزایش جمعیت در اطراف این تالاب و به دنبال آن مشکلاتی نظیر زباله‌ها، فاضلاب‌های شهری و پساب‌های کشاورزی شامل کودهای شیمیائی و سموم دفع آفات نباتی، یکی دیگر از این مشکلات به شمار می‌آید.
۵. توسعه صنایع در استان گیلان به‌خصوص در شهرهای اطراف تالاب انزلی از جمله شهرستان رشت، باعث مشکلاتی در این خصوص شده است. تخلیه فاضلاب‌های صنعتی این مراکز به‌خصوص شهر صنعتی رشت که بالغ بر ۱۵۰ واحد صنعتی در آن فعالیت دارند، حجم عظیمی از مواد آلاینده را به‌سوی تالاب هدایت می‌کند.
۶. افزایش موادغذائی درون آب (از طریق کودهای شیمیائی فسفره و ازته) باعث رشد و توسعه بیش از حد گیاهان آبزی می‌شود که به این ترتیب تالاب توسط آنها اشغال شده و آبزیان اکسیژن لازم را برای ادامه حیات از دست می‌دهند. گیاهی نظیر آزولا (گونه‌ای مهاجم و وارداتی) که تاکنون راه‌حلی برای مقابله با افزایش سریع آن پیدا نشده است، از جمله این گیاهان است.
۷. کشاورزان منطقه، اراضی تالابی را برای زراعت خشک می‌کنند که علاوه بر کاهش وسعت تالاب مشکلات ناشی از کشاورزی نیز به تالاب لطمه می‌زند.
۸. براثر تغییرات اقلیمی در منطقه، میزان آب‌های ورودی به تالاب به شدت کاهش می‌یابد. دلایلی که ذکر شد به همراه ده‌ها دلیل دیگر همگی نشان‌دهنده عدم مدیریت صحیح مسئولین و عدم توجه و علاقه مردم به محیط‌های طبیعی است که هر یک می‌پندارند هیچ ارتباطی میان آنها و طبیعت وجود ندارد و وظیفه حمایت از آن به‌عهده دیگران است. در حالی‌که تمام نکات یاد شده به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به‌دلیل بی‌مهری، عدم احساس مسئولیت و بی‌توجهی آنها به الطاف الهی است.
مانند همیشه چشمان طبیعت، امیدوارانه به دستان یاریگر کسانی می‌نگرد که پیوند مقدس انسان و طبیعت را ارج می‌نهند و خداوند نیز یاور یاوران طبیعت است.
نسترن روحانی فرد

منبع : فصلنامه صلح سبز