چشم حقیقت

سینمای مستند اغلب به آن دسته از آثار و فیلم‌های سینمایی اطلاق می‌گردد که ساختار، مضمون، عناصر و شخصیت‌های آن از حیث جنس، منطبق بر واقعیت باشند، یعنی بتوان از موجودیت و کارکرد بصری‌شان برای اثبات واقعیت استفاده کرد.
«عین واقعیت» بودن اصلی‌ترین خصیصه‌یی است که فیلم‌های مستند را از دیگر فیلم‌های سینمایی مجزا می‌سازد، با این وجود می‌توان در کنار «سینمای مستندِ» محض و با توجه به انواع تعابیر و تعاریف متنوعی که امروزه از آن در دست است، شاخه‌یی تازه از این نوع سینما را نیز شناسایی و بررسی کرد؛ سینمای مستندی که با وجود برخورداری از اصول و قواعد «از جنس واقعیت» بودن، در ساخت و محتوای خود نیز درون‌مایه‌های نه چندان پررنگی از وقایع داستانی و خلاقیت‌های بصری داشته باشد که به اعتباری می‌توان آن را در گروه وسیعی تحت عنوان کلی «سینمای مستند داستانی» مورد ارزیابی قرار داد.
بنابراین اغلب می‌توان فیلم‌های مستند را به دو دسته‌ی کلی تقسیم‌بندی کرد: اول فیلم‌های مستند خبری و گزارشی و دوم فیلم‌های مستند خلاقانه. در موجودیت و ساخت فیلم‌های دسته‌ی اول نمی‌توان چندان سراغی از آفرینش‌های خلاقه گرفت، زیرا همه چیز این نوع فیلم‌ها معطوف به ابزار و تکنیک‌های استفاده از لوازم بوده و ارزش‌های آن‌ها یکی در روزآمد بودنشان است و دیگری در استفاده‌های آرشیوی آن‌ها که گاه به لحاظ تاریخی از اهمیت قابل توجهی برخوردار می‌شوند.
فیلم‌های دسته‌ی دوم (مستندهای خلاقانه) ضمن این که ویژگی‌های خبررسانی و آگاهی‌دهی لازم را دارا هستند، از نگاهی پویا و ذهنی خلاقه هم در ساخت و پرداخت بهره‌مندند که فیلم را از جنبه‌ی هنری دارای جایگاه خاصی می‌گرداند. در این نوع فیلم‌ها کوشیده می‌شود تنها به نمایش یا بیان یک واقعیت صرف اکتفا نشود، بلکه سعی بر این است که با تکیه بر تحقیق‌ها و جست‌وجوهای مورد لزوم، واقعیت‌ها آن‌گونه که باید باشند به نمایش درآیند نه آن‌گونه که هستند. در یک تقسیم‌بندی دیگر، ذیل آن چه که در بالا آمد، می‌توان فیلم‌های مستند خلاقانه را به بخش‌های موضوعی دیگری تقسیم کرد:
۱) مستندهای قوم‌شناسانه (با هدف شناسایی اقوام، ملت‌ها و فرهنگ‌های مختلف)
۲) مستندهای معماری - تاریخی (با هدف جست‌وجوی ویژگی‌ها و کارکرد بناهای تاریخی به لحاظ معماری)
۳) مستندهای حیات‌وحش (که طی آن گونه‌های مختلف حیوانی و روش‌های زیست آن‌ها و نقش‌شان در زنجیره‌ی غذایی طبیعت بررسی می‌شود)
۴) مستندهای آموزشی
۵) مستندهای تبلیغاتی (شامل انواع فیلم‌های صنعتی و تیزرهای تبلیغاتی با اهداف اقتصادی مشخص)
۶) مستندهای اجتماعی (با موضوع و مضمون اجتماعی و رویه‌یی نقادانه)
۷) مستندهای بیوگرافیک (که به معرفی چهره‌ها و شخصیت‌های برجسته‌ی علمی، سیاسی، تاریخی، هنری و اقتصادی می‌پردازد)
۸) مستندهای شاعرانه (که اغلب مبتنی بر لحن و زبانی شاعرانه برای رویارویی با پدیده‌های مختلف است)
۹) مستندهای داستانی (با برخورداری از نوعی دوگانگی در بیان یک واقعیت و تغییر میزانسن، به طوری که هم جنبه‌ی «سندیت» اثر محفوظ باشد و هم از رگه‌های دراماتیک بی‌نصیب نباشد).
شاید یادآوری این نکته خالی از لطف نباشد که قدمت سینمای مستند را به تعبیری می‌توان بسیار طولانی‌تر از هنر سینما دانست و با مفهوم امروزی‌اش سینمای مستند نیای سینمای امروزی است؛ قدمتی همپای انسان‌های هزاران سال پیش که نقش‌های «اثباتی» و «مستندِ» خود را نه با دوربین که با چکش و قلم و نه بر پرده‌یی نقره‌یی که بر صخره‌ها و دیواره‌ی غارها حک کرده‌اند، آن‌گونه که می‌توان تبارشناسی اجتماعی و سلسله مراتب نهفته در مناسبات انسان‌ها را از روی آن «مستند»ات شناسایی و بررسی کرد. بنابراین بیهوده نیست اگر جان‌مایه‌ی اصلی سینمای هنری و تجاری امروز را محصول تلاش مستندسازان اولیه‌ی تاریخ سینما بدانیم.
حتی در پیچیده‌ترین و پرتکنیک‌ترین فیلم‌های داستانی و چندلایه‌ی امروزی هم با همه‌ی عناصر واقعی - تخیلی شگفت‌آور و شخصیت‌سازی‌های مدرن و انواع جلوه‌های بصری، می‌توان رگه‌هایی از سینمای مستند را یافت و ارزش اولیه‌ی مستندسازی را گوشزد نمود. وقایعی که داستان فیلم بر زمینه‌ی آن شکل می‌گیرد، نوع بیان، گونه‌های مختلف انسان‌ها با طرز تفکرات متفاوت، انواع پوشش‌ها و حتی خوراکی آنان، می‌توانند نکات قابل استنادی باشند از یک رویداد اجتماعی یا تاریخی مشخص.
به نظر می‌رسد علاقه و توجه زایدالوصف امروز مردم به انواع رسانه‌های اطلاع‌رسان به‌ویژه تلویزیون، یکی می‌تواند همین جنبه‌ی اثباتی وقایع باشد که حتی‌المقدور ذهن جست‌وجوگر مخاطبان را برای کشف‌های مکرر واقعیت‌ها به خود جلب کرده است.
تلویزیون و رسانه‌های بصری دیگر از جمله منابع مطمئن و قابل دسترسی هستند که می‌توانند وقایع را ثبت و «عین واقعیت» بودن آن را بدون هر گونه خدشه‌یی تضمین نمایند. حقیقت این است که بعد از پیدایش شگفت سینمای مستند در اوایل قرن بیستم، تاریخ مکتوب طی تحولی عظیم تبدیل به تاریخ مصور شد و هرچه بیش‌تر اهمیت و نقش سینمای مستند در اشاعه‌ی اندیشه‌ها و آگاهی انسان‌ها آشکار گردید.
امروزه سینمای مستند از هر لحاظ پیوندی ماهوی و ناگسستنی با تحولات اجتماعی و دگرگونی‌های فرهنگی و سیاسی دارد، چه جهان معاصر به هیچ روی نمی تواند خود را بی‌نیاز از سینمای مستند بداند، زیرا به طرق مختلف از آن بهره می‌گیرد؛ از ثبت و بازتاب واقعیت‌های بیرونی گرفته تا اثرگذاری ژرف و دامنه‌دار بر عقاید، پندارها، افکار و به‌ویژه گستره‌ی ایمانی انسان‌ها.
بنابراین بدون رویگردانی، شایسته است که ریشه‌ی روانی این نوع سینما را در ساختارهای گوناگون زندگی مردم تسری بخشید و پویایی و واقع‌بینی‌های لازم را در جهت موجودیت و اعتلای همه جانبه‌ی این نوع سینما به کار بست .

سید حسین حقگو

منبع : سورۀ مهر