خشونت در فوتبال

در این پژوهش سئوال اصلی این است که ”خشونت ورزشی چیست و چه عواملی در بروز آن مؤثر هستند؟“
پاسخ به پرسش بالا را از سه منظر می‌توان پی‌گیری کرد:
۱) رهیافت زیست‌شناختی؛
۲) رهیافت روان‌شناختی و روان‌شناسی اجتماعی
۳) رهیافت جامعه‌شناختی.
با توجه به کاستی‌های دو رهیافت اول و دوم، که بیشتر معطوف به ماهیت عام خشونت و پرخاشگری می‌باشند و در نگاه به این پدیده‌ها توجه لازم را به عوامل ساختاری اجتماعی و فرهنگی نمی‌کنند، در این پژوهش ضرورت بررسی موضوع مطرح شده از چشم‌انداز جامعه‌شناختی مورد تأکید قرار گرفته است.
به این ترتیب، مطالعه مذکور با تأکید بر تأثیر عوامل جتماعی در بروز رفتارهای خشونت‌آمیز و پرخاش‌جویانه، با الهام از رویکرد نظری کارکردگرایی ساختی (Structural-Functionalis) و بهره‌گیری از الگوی نظری ”کلارک“ در مطالعه وندالیسم (Vandalism)، جنبه‌های اجتماعی و کارکردی خشونت و پرخاشگری را به عنوان یک پدیده اجتماعی و ورزشی مورد بررسی قرار داده است. در این مطالعه از یک سو کفایت نظری تئوری‌های موجود درباره خشونت و پرخاشگری در عرصه رقابت‌های ورزشی مورد بررسی و نقد قرار گرفت، و از دیگر سو با اتکاء به شواهد تجربی و داده‌های موجود در عرصه رقابت‌های ورزش فوتبال در شهر تهران، در جریان برگزاری مسابقات فوتبال قهرمانی باشگاه‌های کشور ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰، اعتبار تجربی الگوی پیشنهادی پژوهش حاضر ارزیابی شد. هدف این مطالعه به طور عمده پرداختن به سبب‌شناسی (Etiology) پدیده مورد بررسی بین تماشاگران ورزش فوتبال در ورزشگاه‌ها، و نیز توجه به همه گیرشناسی (Epidemiology) آن در سطح جمعیت مورد مطالعه بود تا با تحلیل کارکرد اجزای تشکیل‌دهنده ساختار فعالیت‌های تماشاگران طرف‌دار فوتبال مشخص سازد اختلال در کدام یک از اجزای این ساختار سبب بروز ”سوء کارکرد“ در آن می‌گردد و این سوء کارکرد تحت تأثیر چه متغیرهای اجتماعی قرار دارد.
نتایج آزمون فرضیات پژوهش بین ۴۰۴ نمونه تصادفی تماشاگران و طرفداران پرسپولیس و استقلال، ضمن اذعان به بحرانی نبودن رفتار طرف‌داران فوتبال در شهر تهران حاکی از این است که متغیرهای اهمیت و حساسیت نتیجه بازی از نظر کسب امتیاز و تعیین جایگاه تیم‌های مورد علاقه در رده‌بندی مسابقات قهرمانی، حرکات و اعمال خشونت‌آمیز و پرخاش‌جویانه بازیکنان در هنگام بازی، و کیفیت داوری عمدتاً بروز پرخاشگری کلامی طرفداران تیم‌های مورد اشاره تأثیر می‌گذارند. متغیرهای سن، میزان کنترل و نظارت خانواده، پایگاه اقتصادی و اجتماعی تذثیر منفی بر گرایش طرفداران تیم‌های فوتبال مورد مطالعه به رفتارهای پرخاش‌جویانه و خشونت‌آمیز دارند، و متغیرهای سابقه دعوا و نزاع، سابقه تنش و ناکامی در فعالیت‌های تحصیلی و و آموزشی، مصرف سیگار، سابقه تنش در محیط خانواده، سابقه رفتار مجرمانه، داشتن دوستان و همالان دارای سابقه جنایی، ارتباط با خویشاوندان دارای سابقه جنایی، عزیمت جمعی و گروهی به ورزشگاه، ارتباط با باشگاه و مسئولان آن، و عدم سازگاری انتظارات ورزشی و وسایل تحقق آن‌ها دارای تأثیر مستقیم بر گرایش به ارتکاب رفتارهای پرخاش‌جویانه و خشونت‌آمیز ورزشی طرفداران تیم‌های پرسپولیس و استقلال می‌باشند.
با توجه به یافته‌های این پژوهش درباره عوامل مؤثر بر پرخاشگری و خشونت ورزشی طرفداران فوتبال در شهر تهران می‌توان نتیجه‌گرفت که اختلال سوء کارکرد در متغیرها و عواملی که بر فرایند جامعه‌پذیری مؤثر هستند سبب افزایش میزان گریش جمعیت مورد مطالعه به ارتکاب رفتارها و حرکات پرخاش‌جویانه و خشونت‌آمیز ورزشی می‌گردد. برخی از این متغیرها مانند مکانیسم‌های کنترل و نظارت بر رفتار توسط والدین، تنش در محیط خانواده، و ارتباط با بستگان و خویشاوندان دارای سابقه جرم و کج‌روی ناظر بر فرایند جامعه‌پذیری اولیه می‌باشند. برخی دیگر از متغیرها مانند گروه متغیرهای مربوط به بحران‌ها و وقایع زندگی و ارتباط با دوستان و همالان دارای سابقه جرم و کج‌روی، ضمن تأثیرپذیری از عوامل مربوط به جامعه‌پذیری اولیه، خود نیز در زمره عوامل مؤثر بر جامعه‌پذیری ثانویه جای می‌گیرند. افزون بر این، عوامل و متغیرهای دیگری نیز در گرایش جمعیت مورد مطالعه به خشونت و پرخاشگری ورزشی نقش دارند که برخی از آن‌ها مانند مکانیسم‌های ارتباط با باشگاه مورد علاقه، ارتباط با رسانه‌های ورزشی، و ارتباط اجتماعی و ورزشی طرفداران با یکدیگر جزو عواملی محسوب می‌شود که علاوه بر تأثیرگذاری بر جامعه‌پذیری ورزشی طرفداران، به اتفاق عوامل دیگر مانند سازگاری بین اهداف ورزشی و ابزارهای تحقق آنها، و رضایت از امکانات و تسهیلات ورزشگاه و اجزای کارکردی ساختار فعالیت طرفداران فوتبال را شکل می‌بخشند. در نهایت اینکه، برخی عوامل مانند اهمیت و حساسیت نتیجه بازی، حرکات و اعمال خشونت‌آمیز و پرخاش‌جویانه بازیکنان در هنگام برگزاری بازی‌ها و کیفیت داوری تنها به صورت موردی و با توجه به وضعیت و شرایط حاکم بر بازی‌ها بر میزان خشونت و پرخاشگری ورزشی طرفداران تأثیر می‌گذارند.
بررسی رفتارهای خشونت‌آمیز و پرخاش‌جویانه طرفداران فوتبال در ایران، در عین دارا بودن برخی شباهت‌های ظاهری، از نظر ساختاری تفاوت‌هایی اساسی با دیگر کشورها نشان می‌دهد. برخلاف بسیاری از کشورها که در این مطالعه تجربی طرفداران فوتبال در آن‌ها مورد اشاره قرار گرفته است، در ایران تاکنون رفتارهای طرفداران فوتبال به معضلی اجتماعی بدل نشده است و تنها در چارچوب محیط ورزشگاه‌ها تجلی یافته است. حتی در همین حیطه نیز شدت و دامنه حرکات و رفتارهای پرخاش‌جویانه و خشونت‌آمیز طرفداران فوتبال در مقایسه با دیگر کشورهای بسیار خفیف ارزیابی می‌گردد از طرف دیگر، یافته‌ها و مشاهدات مربوط به رفتارها و حرکات خشن و پرخاش‌جویانه طرفداران فوتبال در شهر تهران حاکی از این است که بخش عمده‌ای از این رفتارها و حرکات در مقوله پرخاشگری کلامی جای می‌گیرد و شکل مرسوم خشونت‌های فیزیکی که در سایر کشورها تحت تأثیر عوامل مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی مانند مذهب، قومیت، طبقه اجتماعی و غیره بین طرفداران فوتبال رایج است، در بین آنان بسیار به ندرت رخ می‌دهد.
یکی از وجوه تمایز مهم ساخت اجتماعی و فرهنگی طرفداران فوتبال در ایران این است که برخلاف سایر کشورها طرفداری از تیم‌های فوتبال از نظر اجتماعی تفکیک شده و قطبی نیست. هر چند طرفداری از تیم‌های باشگاهی به طور عمده حول دو تیم باشگاهی پرسپولیس و استقلال شکل گرفته است، طرفداران هر دو تیم را می‌توان در کلیه خانواده‌ها، محلات، طبقات و گروه‌های مختلف اجتماعی ملاحظه کرد که با تفاوت کمی نه چندان قابل ملاحظه‌ای در کنار یکدیگر قرار دارند. همین امر را می‌توان یکی از دلایل جامعه‌شناختی مهمی تلقی کرد که سبب جلوگیری از شکل‌گیری تعارض‌های اجتماعی و فرهنگی جی بین طرفداران فوتبال در شهر تهران و سایر شهرهای ایران شده است. در واقع، همانگونه که اطلاعات پژوهش حاضر نشان می‌دهد، بجز تفاوت در تیم مورد علاقه، متغیر اجتماعی و فرهنگی مهم دیگری در تمایز طرفداران فوتبال از یکدیگر به چشم نمی‌خورد. حتی متغیر طبقة اجتماعی و اقتصادی را، که در این مطالعه تأثیر معناداری بر وقوع رفتارهای خشونت‌آمیز و پرخاش‌جویانه ورزشی از خود نشان داد نمی‌توان با همین تأثیر در دیگر کشورها مانند انگلستان و ایتالیا یکسان پنداشت.
پیشنهاداتی که با توجه به یافته‌های این پژوهش برای کاهش رفتارهای آسیب‌زای تماشاگران فوتبال و پیشگیری از آن‌ها در آینده ارائه شده‌اند:
۱) پخش برنامه‌های آموزشی برای طرفداران تیم‌های فوتبال در برنامه‌های ورزشی و اجتماعی پربیننده، و استفاده از چهره‌های محبوب تیم‌های فوتبال برای افزایش میزان تأثیرگذاری پیام‌های آموزشی.
۲) برگزاری مراسم و بازی‌های سرگرم‌کننده تفریحی ـ فرهنگی با نشاط که مشارکت تماشاگران حاضر در ورزشگاه‌ها را برای ابراز هیجان و شادی امکان‌پذیر می‌سازند.
۳) چاپ و انتشار بروشور، اعلامیه به همراه نصب تابلوها و پوسترهای تبلیغاتی در حیطه ورزشگاه‌ها و ترویج و تبلیغ انگاره‌های مناسب رفتاری برای طرفداران و آموزش بازیگنان باشگاه‌ها در مورد تنظیم واکنش‌هایشان هنگام ابراز هیجان‌های خود در مواقع کامیابی یا ناکامی و ضرورت توجه به اصول بازی جوانمردانه و ترویج آموزه‌های آن بین بازیگنان تیم‌ها. همچنین، ضرورت ایجاد می‌کند که فدراسیون فوتبال در کنار آموزش‌های فنی و انجام آزمون‌های مربوط به آمادگی جسمانی برای ارزیابی عملکرد داوران، بیش از پیش به آموزش مسائل روان‌شناختی و جامعه‌شناختی برای داوران توجه نماید.
۴) رسانه‌های ورزشی، افزون بر حساسیت‌زدایی، باید تلاش برای ایجاد ارتباط فرهنگی مناسب و آموزش رفتارهای جمعی به شکل صحیح و متناسب با الگوهای مثبت فرهنگی و اجتماعی بنمایند. مطبوعات ورزشی ضرورت دارد در جهت متوازن نمودن خواسته‌های طرفداران با معیارهای واقع‌بینانه عمل نمایند. نشریات و رسانه‌های ورزشی می‌توانند با اجتناب از نگرش قطبی، از پرداختن به مسایلی که باعث ایجاد توهم و انتظارات دور از ذهن و برتری‌طلبی کاذب بین مخاطبان می‌گردد خودداری ورزند و از درج مطالب جنجالی و بحران آفرین پرهیز نمایند. مطبوعات باید همواره این مطلب را به مخاطبان یادآور شوند که در ورزش شکست و پیروزی همه چیز نیست و ناکامی نیز جزیی از فعالیت در ورزش است.
۵) تشکیل انجمن‌ها و تشکل‌های هواداران توسط واحدهای فرهنگی باشگاه‌ و برگزاری برنامه‌های آموزشی، فرهنگی و تفریحی برای طرفداران به همراه استفاده باشگاه‌ها از کارشناسان علوم رفتاری و اجتماعی برای آموزش درباره چگونگی کنترل و هدایت رفتارها در وضعیت‌های هیجانی به طرفداران تا این افراد را برای مهار برخی از حالت‌های نابهنجار رفتاری‌شان و تسلط بر هیجان‌هایی که در وضعیت‌های خاص و غیرمعمول متجلی می‌شوند، آماده سازد. اگر این آموزش‌ها و برنامه‌ریزی‌های مربوط به آن را در حیطه ”فرهنگ‌سازی“ مورد ارزیابی قرار دهیم، در حال حاضر به دلیل ضعف و بی‌توجهی در ایفا این کارکرد شاهد عملکرد بخش‌های غیررسمی در این حیطه هستیم که با توجه به فقدان نظارت، برنامه‌ریزی، مدیریت و کنترل صحیح و مناسب در آن، نمی‌توان انتظار خروجی‌های مطلوب فرهنگی داشت.
۶) برنامه‌ریزی مناسب برای فراهم ساختن تسهیلات و امکانات فیزیکی و خدماتی برای تماشاگران طرفداران فوتبال محور این برنامه‌ریزی معطوف به ایجاد امکانات مناسب برای دسترسی طرفداران به تسهیلات گوناگونی مانند سرویس‌های بهداشتی، اماکن و دکه‌های غذاخوری، محل‌های نشیمن، نحوه بلیط فروشی، کیفیت برخورد نیروهای کنترل کننده نظم در ورزشگاه، و نحوه دسترسی به وسایل ایاب و ذهاب به ورزشگاه می‌باشد. وجود امکانات و تهسیلات خدماتی مناسب در محدوده حضور طرفداران و تماشاگران فوتبال، به عنوان اجزای مادی فرهنگ طرفداران ورزش فوتبال در تعامل با اجزای غیرمادی تأثیری به سزا در شکل بخشیدن به رفتارهای مطلوب در ورزشگاه‌ها دارد.
سخن آخر اینکه، تأثیر متغیرهای مستقلی مانند ارتباط با باشگاه، روابط با دوستان و همالان، رضایت از امکانات و تسهیلات، و رسانه‌های ورزشی، ضرورت ارائه آموزش‌های مختلف در مورد انجام رفتارهای مناسب در حیطه ورزشگاه‌ها توسط کارگزاران مربوطه مطرح می‌سازد. در این مورد پیشنهاد می‌شود سازمان‌ها و نهادهایی که امکان تأثیرگذاری بر رفتار تماشاگران فوتبال را دارند، یعنی باشگاه‌های ورزشی، فدراسیون فوتبال، نیروی انتظامی، وزارت آموزش و پرورش، رسانه‌ها و مطبوعات ورزشی، در چارچوب ارتباطی متقابل به گونه‌ای فعال مبادرت به ارائه الگوهای رفتاری مناسب به نوجوانان و جوانان طرفدار فوتبال نمایند.

منبع : انجمن جامعه شناسی ایران