آسیب‌شناسی سیاست‌ نشر در ایران

سال‌هاست كه از خود می‌پرسم چرا صنعت نشر مبتلا به دردی است كه همه می‌دانیم. شاید مهمترین عارضه صنعت نشر این باشد كه در صورت هر آسیب اقتصادی دچار ركود و رخوت می‌شود.
آیا تا به امروز از خود پرسیده‌ایم كه دست‌اندركاران این حوزه با چه كیفیتی به این كار مشغولند و آنان كه مصرف كننده این كالاها هستند این كالا چه نیازی از اینان بر طرف می سازد. مهمترین پرسشی كه در این حوزه فرا روی ماست این است كه آیا نویسندگی در كشور ما تبدیل به شغل شده است یا خیر؟ اگر میزان درآمدهای حاصله از كار نویسندگی را در كشور (با حداكثر برآورد) با هزینه‌های لازم امرار معاش یك زندگی معمولی در تهران و یا حتی سایر شهرستانها مقایسه كنیم، متوجه خواهیم شد كه به هیچ عنوان درآمد حاصله از تألیف یك عنوان كتاب در هر سه سال كه میانگین سالانه تعداد تولیدات نویسندگان در كشور است، نه تنها هزینه‌های یك زندگی خانوادگی كه هزینه‌های یك زندگی مجردی را نیز در تهران و یا سایر نقاط كشور جبران نمی كند. بر این اساس باید نتیجه گرفت كه نویسندگی كتاب در كشور ما شغل محسوب نمی شود و بدیهی است كه نوشتن برای عموم در كشور ما باید شغلی تفننی باشد و یا اینكه یكی از چندین شغلی كه نویسندگان این حوزه به آن اشتغال دارند. اما آمارهای اداره نشر وزارت ارشاد نشان می دهد كه دستكم در دهه هفتاد تعداد همین نویسندگان و شاغلین در حوزه نویسندگی افزایش یافته است با این حال به سادگی نمی توان افزایش تعداد نویسندگان فعال را افزایش در تعداد فعالان فرهنگی در این حوزه دانست. كتاب سازی ها و ساده انگاری های ناشران در تولید كتاب در بسیاری از موارد باعث شده است كه فقط با فیزیك كتاب مواجه شویم،‌ بی آنكه مؤلفی واقعی پشت آن وجود داشته باشد این وضعیت نشان می دهد كه نویسندگان كتاب در كشور نمی توانند تمام امكانات ذهنی و زمانی خود را در اختیار نویسندگی قرار دهند و از این رو، تولید كتاب های فاقد كیفیت مناسب، ‌پدیده ای است كه با ادامه این شرایط تداوم و توسعه خواهد یافت. عامل دیگر در این زمینه وجود تشكل های اجتماعی یا صنفی است كه می تواند، ‌ضمن هویت بخشی به نویسندگی كتاب‌ها در صدد احقاق حقوق و توسعه وضعیت رفاهی آنها نیز باشد. در این زمینه نیز نه تنها تشكل های فعال در حوزه نشر كتاب‌ها كه چندین كانون و انجمن فعالیت می كنند كه عمدتا در سال های دهه هفتاد و هشتاد تأسیس شده اند. حمایت از تشكیل و توسعه چنین نهادهایی می‌تواند نویسندگان كتاب‌ها را در كشور تثبیت نماید و بر جریان كیفیت و كمیت تولید كتاب در این حوزه تأثیر گذار باشد.
از سوی دیگر در زمینه مسائل پدید آورندگان كتب می توان به عامل مهم دیگری نیز اشاره نمود كه امروزه به عنوان حلقه ای ارتباطی بین تولید كنندگان ذهنی كتاب و ناشران عمل می كند این عامل كه «آژانس‌های فرهنگی» نامیده شده‌اند، عاملی است كه اگرچه هنوز در كشور ما ظهور نكرده‌اند ولی در صورت ظهور می‌تواند بازاری باشد برای عرضه تولیدات ذهنی پدیدآورندگان كتاب در كشور. در صورت ایجاد این گونه آژانس‌ها می‌توان امیدوار بود كه در تعامل بین ناشر و نویسنده روابط اجحاف‌آمیز در این زمینه از بین رفته و امكان بهره‌مندی عادلانه پدیدآورندگان ذهنی از تولیدات خود فراهم آید. از موارد سلبی نشر كه بگذریم، یكی از مسائل مهم در حوزه نشر ایران، افزایش بی رویه ناشران در سال‌‌های دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد است كه موجی از نگرانی اهالی اندیشه را فراهم كرد. به عبارت دیگر افزایش بی رویه تعداد ناشران بدون آنكه شاهد تحولی كیفی در سازمان نشر كشور باشیم زنگ خطری است برای استقرار و تعمیق شرایط مرضی در فضای نشر كتاب در كشور.
سطح سواد، سابقه حرفه ای، تخصص، میزان حرفه ای بودن و وضعیت تشكل های اجتماعی و صنفی ناشران و كتاب فروشان عمده ترین عوامل تأثیرگذار بر كنش تولید كتاب در این سنخ است. سطوح بالای سواد یكی از ضروری ترین شرایط برای احراز شغلی همچون نشر كتاب است. خصوصا اگر موضوع نشر كتاب های كودك و نوجوان باشد. اگرچه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی احراز مدرك كارشناسی را به عنوان شرط لازم برای كسب مجوز فعالیت در حوزه نشر كتاب در نظر گرفته است اما شرط خاصی برای نشر كتاب در این زمینه قائل نشده است. سطح تحصیلات كافی و مرتبط با حوزه ها به استفاده از گروههای كارشناسی در مراحل نرم افزاری و مراحل سخت افزاری تولید كتاب می تواند عامل مهمی بر كمیت و كیفیت نشر كتاب باشد. همچنین سابقه حرفه ای و تخصص در نشر تولید فنی كتاب به طور عموم و نشر كتاب های خاص به طور اخص از لوازمی است كه فقدان یا كمبود آن تأثیرات سویی بر تولید كتاب دارد. رعایت استانداردهای كیفی در تولید كتاب های ویژه علاوه بر این كه می تواند عامل مهمی در جذب خوانندگان كتاب باشد می تواند پای این نوع كسب را به بازارهای خارجی كتاب باز كند. بی شك عواید حاصل از این وضعیت منافعی را در بلند مدت برای سازمان نشر كتاب در كشور به دنبال خواهد داشت. كه در ارتقای سطح كمی و كیفی محصولات این حوزه مؤثر خواهد بود. یكی دیگر از عوامل تأثیرگذار بر كمیت و كیفیت در تولید كتاب در كشور وجود تشكل های صنفی است كه اولا از منافع صنف دفاع می كند و ثانیا ایجاد چنین تشكل هایی گامی خواهد بود برای ایجاد سازمان حرفه‌ای نشر كتاب در كشور برای اغلب قریب به اتفاق ناشران كشور كه محل استقرار آنها در تهران است اتحادیه ناشران و كتاب‌فروشان تهران تنها تشكل صنفی است كه آنها را در بر می‌گیرد اما توزیع كه حلقه بلافصل نشر كتاب است فاقد هرگونه تشكل صنفی و نظام كنترلی رسمی در كشور است. چه بسیار كتاب‌هایی وجود دارد كه علی رغم سطح بالای كیفیت محتوایی و فیزیكی به دلیل رأی نیافتن به سازو كارهای توزیعی حاكم بر نظام توزیع كتاب در كشور در انبارها می مانند و سرانجام راهی جز خمیر شدن پیش روی خود نمی بینند و این چنین است كه ناشران سرمایه های لازم را برای چاپ كتاب های جدیدتر نمی یابند و سازمان نشر كشور دچار بحران و ركود می شود. وجود ساختارهای مافیایی در نظام توزیعی كتاب در كشور و عدم ساز و كارهای حقوقی تنظیم كننده روابط اقتصادی كنشگران این حوزه از مهمترین مشكلات این حوزه است كه به ناامنی بسیار اقتصادی در این حوزه دامن زده است اما آنان كه سرانجام كتاب‌ها را به مصرف‌كنندگان می‌رسانند كتاب فروشان هستند. اگرچه آمار دقیقی از تعداد كتاب‌فروشی‌ها در كشور در دسترس نیست ولی به اذعان اكثر دست اندركاران حوزه كتاب تنها حوزه ای است كه تعداد تولیدكنندگان اندك آن است علاوه بر این واقعیت، در عمل نیز همین تعداد اندك نیز به جای فروش كتاب به فروش لوازم التحریر حتی اسباب بازی می‌پردازند. كتاب فروشی در كشور، ‌شغل كم بازدهی است كه فقط تعداد معدودی از افراد علاقه‌مند و اكثرا بازنشسته را به خود جلب می‌كند و كمتر كنشگر عاقلی در بازار معاملات اقتصادی پیدا می‌شود كه سرمایه‌های مادی و معنوی خود را صرف چنین كاری نماید. قلت تعداد كتاب فروشان و عدم جذابیت سرمایه گذاری در این بخش یكی از نقاط ضعف سازمان نشر كتاب های عمومی و خصوصی است كه اگر در این باره تدابیری اندیشیده نشود باید منتظر بود تا فرایند انتشار كتاب در كشور به كلی قطع گردد. اختصاص قسمتی از حمایت های مالی و غیر مالی دولت به این بخش از سازمان و برقراری ترجیحات و معافیت‌های مالیاتی یكی از سازو كارهایی است كه با جذب سرمایه‌گذاران به سرمایه‌گذاری در این بخش جریان تولید كتاب های عمومی و اختصاصی را در كشور زنده نگه خواهد داشت.

كیواندخت نظامی

منبع : مجله گسترش صنعت