اقتصاد خانواده

امروزه اقتصاد خانواده جایگاه مهمی را در اقتصاد کشورها به خود اختصاص داده است تا جایی که برخی از کشورهای توسعه‌یافته رشته‌ای را با این عنوان در دانشگاه‌های خود تدریس می‌کنند. گر چه این بحث در ایران نوپاست، با این وجود برخی مراکز علمی بدان اهتمام می‌ورزند. به هر حال، موضوع فوق باید به شکلی نهادینه و کاربردی در جامعه بروز پیدا کند. از این رو، برخی از موسسات و نهادهای مدنی در ایران برای بهبود اقتصاد خانه و مدیریت بهتر آن راه‌هایی را پیشنهاد می‌دهند. مطلب زیر گلچینی است از این دست که توسط فرهنگسرای حر پیشنهاد شده است. البته نباید از یاد برد که موارد ذکر شده نسبی هستند و در کل اقتصاد خانواده متاثر از اقتصاد کلان و سیاست‌های خاص اقتصادی در هر کشور است. آگاهی مختصر از وضعیت و سیاست اقتصادی برای هر خانواده می‌تواند آن‌ها را در مدیریت بهتر یاری کند. در این گفتار تلاش شده است که هر خانواده بتواند با کم‌ترین هزینه بیش‌ترین استفاده را از منابع خود ببرد.
● مدیریت هزینه‌های خانواده
ادارهء درست هزینه‌های خانواده گر چه برای همهء خانواده‌ها امری لازم است; ولی برای خانواده‌های کم‌درآمد و فقیر ضروری‌تر از دیگر خانواده‌هاست. اگر خانواده‌های پردرآمد، بر اثر مدیریت نادرست هزینه‌های خانواده، مجبور به اختصاص دادن حجم زیادی از درآمد به هزینه‌ها می‌شوند و در نتیجه، کار بیش‌تر را بر نان‌آور خانواده تحمیل می‌کنند، در مورد خانواده‌های کم درآمد و فقیر، مدیریت نادرست هزینه‌ها، گاه زندگی خانوادگی آنان را از هم می‌پاشد.
● امکان جایگزینی کالاها و خدمات
در مدیریت بخردانهء اقتصاد خانواده و به ویژه در خرید و مصرف، کالاها و خدمات، داشتن تصویری روشن از کالاهایی که جایگزین شدنی هستند، ضرورت دارد. ممکن است کالاهایی از نظر کیفیت یا بسته‌بندی و یا اندازه، اندکی از هم متفاوت و یا با عرف مصرف خانواده‌های پردرآمد همخوان نباشند; ولی در عوض دارای تفاوت بهای آشکاری با کالاهای همانند خود باشند. در این صورت خانواده‌های متوسط با درآمد کم برای کاهش هزینه‌های خود، باید کالاهای ارزان‌تر را جانشین کالای گران‌تر کنند.
● تسهیل در رشد هزینه‌ها
به کارگیری برنامه‌ریزی در هنگام افزایش درآمدهای خانواده از افزایش بی‌رویهء هزینه‌ها به دلیل افزایش درآمدها جلوگیری می‌کند. با توجه به روزانه و ضروری بودن مصرف برخی کالاها و خدمات; و بلندمدت و غیرضروری بودن برخی دیگر، بسته به دید خانواده و به ویژه میزان درآمد و چگونگی به دست آوردن آن معیارهای مصرف خانواده شکل می‌گیرد. درآمد هرچه آسان‌تر و زیادتر به دست آید، ساده‌تر و تندتر می‌تواند صرف هزینه‌های غیرضروری تجملی و حتی هوسبازی شود.
● دشواری کاهش هزینه‌ها
با توجه به این‌که هزینه‌های جاری یا کوتاه مدت و مصرفی به طور روزمره تکرار می‌شوند، مشکل‌ترین بخش مدیریت هزینه‌ها، مربوط به این هزینه‌هاست. کاهش این هزینه‌ها پس از افزایش آن، به ویژه هنگامی که مدت این افزایش زیاد باشد و کاملاً برای خانواده به صورت عادت درآمده باشد، بسیار رنج‌آور است. مدیریت بخردانهء هزینه‌ها، علاوه بر داشتن برنامه‌ای برای هزینه‌های گوناگون، ایستادگی در برابر افزایش هزینه‌ها و بالا رفتن از نردبان هزینه‌ها را به دلیل دشواری کاهش آن نیز لازم دارد.
● فزایندگی هزینه‌ها
نیازهای مصرفی هر چه بیش‌تر و تندتر برآورده شوند، نیازهای گسترده‌تر و گران‌تری را به دنبال دارند. ویژگی فزایندگی میل به خرید و مصرف کالاها شرایط روانی مناسبی را از نظر افزایش مصرف، پدید می‌آورد. از یک سو، فاصلهء خرید کالاها کاهش می‌یابد و مبلغ خرید افزایش و تصمیم‌گیری در خرید آسان‌تر می‌شود و از سوی دیگر به دلیل عدم احساس خرسندی و رضایت مورد انتظار و یا زودگذر بودن این احساس به دلیل سطحی بودن نیاز، خرید جدید خودنمایی می‌کند. گسترش فهرست خواسته‌های مصرفی جدید، زیر تاثیر تبلیغات و یا زیر فشار چشم و هم‌چشمی‌ها، سیر فزایندهء پایان‌ناپذیر باورهای مصرفی جدید، سبب خرید و سپس مصرف آن می‌شود. گاه شرایط روانی نابخردانه، سرعت ایجاد باورهای مصرفی و خرید را آنچنان افزایش می‌دهد که دیگر وقت و فرصت کافی برای مصرف کالاها و خدمات خریداری شده برای فرد و خانوادهء وی باقی نمی‌گذارد. مدیریت بخردانهء هزینه‌های خانواده با توجه به فزایندگی هزینه‌ها تصمیم‌گیری در مورد هزینه‌ها را باید به گونه‌ای انجام دهد که تعادل مالی و روانی خانواده در بلندمدت نیز ادامه یابد.
● ضرورت استقلال نسبی هزینه‌ها_ نسبت به درآمدها
برخی درآمدهای به دست آمده تکرار شدنی نیستند و یا تکرار آن‌ها در آینده قابل پیش‌بینی نیست و یا به طور منظم از لحاظ زمانی و از لحاظ میزان آن، قابل تکرار نیستند. به همین دلیل، اگر هزینه‌های خانوادهء خود را با این‌گونه درآمدها هماهنگ کنیم، برهم خوردن تعادل مالی خانواده قطعی خواهد بود. البته به دلیل پیش‌بینی‌ناپذیری درآمدهای استثنایی، هزینه‌های روزمرهء خانواده خود به خود نمی‌تواند از آن محل تامین شود. با این حال، خریدهایی که با درآمدهای استثنایی صورت می‌گیرد می‌تواند الگوی مصرف موجود خانواده را زیر سوال ببرد. در مورد این گونه هزینه‌ها، مدیریت بخردانهء هزینه‌های خانواده، حکم می‌کند که این درآمدها صرف هزینه‌های روزمرهء خانواده نشوند، بلکه در صورتی که نیاز کاملاً ضروری برای مصرف آنها وجود ندارد، این درآمدها یا به شکل‌های مختلف پس‌انداز شوند و یا به مصرف هزینه‌های استثنایی که در زندگی روزمره تکرار نمی‌شوند، برسند.
● پس‌انداز و کمک هزینه‌های ضروری
در مدیریت بخردانهء هزینه‌های خانواده، باید درصدی را به پس‌انداز تک تک افراد خانواده و _به ویژه پدر و مادر اختصاص داد و مبالغی را نیز صرف کمک و بخشش به دیگران کرد. خانواده بدون پس‌انداز، تاب تحمل هزینه‌های اتفاقی، ناگهانی و ضروری را ندارد و هرچه میزان پس‌انداز به این‌گونه هزینه‌های پیش‌بینی‌ناپذیر نزدیک‌تر باشد، امنیت خاطر بیش‌تری برای خانواده پدید می‌آورد.
● یادداشت هزینه‌ها ابزار اصلی مدیریت هزینه‌ها
نوشتن روزانهء هزینه‌ها و جمع هزینه‌های روزانه، هفتگی، ماهانه و سالانه، افزون بر مشخص کردن میزان هزینه‌های انجام شده، امکان تحلیل و بررسی خردمندانهء آن‌ها را فراهم می‌کند. این‌که بیش‌ترین هزینه‌ها مربوط به خرید کدام کالا و خدمت بوده است و این‌که این هزینه‌ها تا چه اندازه ضروری و صرف‌نظر کردنی و یا کاهش‌ناپذیر بوده‌اند و آثار آن‌ها بر بودجهء خانواده تا چه اندازه است و به کارگیری دیگر معیارهای لازم برای تحلیل هزینه‌ها، همه در صورت ثبت هزینه‌ها، ممکن می‌شود.
● هزینه‌های مسکن
یکی از مهم‌ترین هزینه‌های هر خانواده، هزینه‌های مربوط به خرید خانه است که پیش از خرید خانه، فراهم کردن امکان آن، به میزان اجاره بهای پرداختی بستگی دارد. پس از خرید خانه نیز پرداخت قسط‌های اصلی و سود وام دریافتی، تاثیر مستقیمی بر هزینه‌های خانواده می‌گذارد. اشتباه در انتخاب محل خانه، اندازهء خانه و اجاره بهای آن، در مورد خانهء اجاره‌‌ای به سادگی می‌تواند خانواده را با مشکل بسیاری مواجه کند. با این حال، در مقایسه با اشتباه در خرید خانه، بیش‌تر و ساده‌تر قابل جبران است. چنین اشتباهاتی در خرید خانه، هزینه‌های زیادی را بر خانواده تحمیل می‌کند.
● هزینهء دید و بازدیدها
هزینهء دید و بازدیدهای خانوادگی نیز با توجه به سنت‌های زیبای ما، در صورتی که به سادگی برگزار نشود و بدتر از آن، اگر اجرای این سنت‌ها به فضای پر از رقابت تبدیل شود، از هزینه‌های برهم زنندهء تعادل اقتصاد خانواده است. مهمانی دادن، دید و بازدید با خویشان، نزدیکان، دوستان و همسایه‌ها، یکی از شیوه‌های دلنشین روابط انسانی است که معنی زندگی و بودن می‌تواند از آن برخیزد و دایرهء روابط مهرآمیز را از محدودهء کوچک خانواده به میدان‌های گسترده‌تری انتقال دهد; ولی همین رسم زیبا و دلنشین می‌تواند به میدان رقابت‌ها و چشم هم‌چشمی‌ها، وقت گذرانی به بدترین شیوهء آن، بدآموزی و اهرم فشار خردکننده‌ای بر مدیریت بخردانهء هزینه‌های خانواده بدل شود. همان گونه که مدیریت بخردانهء هر خانواده، سطح هزینهء معینی را با توجه به درآمدهای هر خانواده، تعداد فرزندان، سن آنان و ... تجویز می‌کند، همان نیز حکم می‌کند سطح درآمد خانواده‌هایی را که با آن‌ها در دید و بازدید هستیم، در نظر داشته باشیم و از وارد کردن فشار مالی بر آنان و یا خجالت زده کردن آنان با هزینه‌های مصرفی خویش و از جمله هزینه‌های مهمانی که می‌دهیم، خودداری کنیم.
● مسوول مدیریت هزینه‌های خانواده
اگر تقسیم کار و اختیارات در خانواده به گونه‌ای باشد که اعضای خانواده بدون مسوولیت در قبال خانواده به هزینه کردن بپردازند و یا بدون توجه به سطح درآمد، به مصرف بیندیشند و تامین همهء هزینه‌ها را از نان‌آور و یا نان‌آوران خانواده توقع داشته باشند; و یا فضای روانی در خانواده به گونه‌ای پدیدار شود که نان‌آور و یا نان‌آوران خانواده، خود این گونه بیندیشند، افزون بر وجود بی‌عدالتی، مهم‌ترین اصل مدیریت که اختیار همراه با مسوولیت است، پایمال می‌شود و از اثربخشی می‌افتد. تقسیم کار بین زن و مرد که اولی به مدیریت هزینه‌های خانواده و دومی به تامین درآمد برای خانواده بپردازد، نمی‌تواند مانع اجرای این اصل اساسی مدیریت شود که اختیار، همراه با پذیرش مسوولیت است وگرنه خودکامگی ستمگرانه‌ای در خانه بر پا می‌شود که در اثر آن روابط پرمهر خانوادگی از بین می‌رود.
مدیریت بخردانهء هزینه‌ها، بیش از اختیار، بر مسوولیت تاکید دارد و در چنین وضعی همهء اعضای خانواده با برخوردی مسوولانه ‌باید برآوردن نیازهای مصرفی خود و خانواده را مطرح کنند. همهء افراد خانواده، به ویژه آنان که از لحاظ سنی بزرگ‌تر و از نظر آگاهی‌های فردی و اجتماعی در سطح بالاتری هستند، ‌باید در برابر کمبودهای مادی واکنش‌های مناسب‌تری نشان دهند، ضمن این‌که همهء اعضای خانواده حتی کودکان، باید از محدودیت‌های درآمد خانواده و از تفاوت درآمد خانواده‌ها آگاه باشند تا بتوانند خواسته‌های خود را در چارچوب وضع مشخص خانوادهء خود مطرح کنند.

منبع : روزنامه سرمایه