خاستگاه اجتماعی شهدای انقلاب اسلامی تهران

انقلاب را می‌توان پدیده اجتماعی گسترده و پیچیده‌ای دانست که پدیده‌ها و نهادهای دیگر اجتماعی را تحت تاثیر قرار می‌دهد و زندگی انسان را دگرگون می‌سازد. انقلاب به‌عنوان مسئله‌ عمده سیاسی، اجتماعی ذهن انسان‌ها را به خود مشغول ساخته واندیشمندان و محققان را بر آن داشته است تا به این پدیده توجه خاصی داشته باشند و در کالبد شکافی و نحوه‌های به‌وجود آمدن انقلاب بکوشند.
جامعه‌شناسی انقلاب درصدد تبیین، شناخت وبررسی جنبه‌های مختلف انقلاب و مجموعه عوامل موثر در ایجاد و پیروزی انقلاب در چارچوب نظریه‌های مختلف است و یکی از مولفه‌های اصلی بررسی و تبیین انقلاب‌ها در بسیاری از نظریه‌های انقلاب (کرین برینتون، برینگتون مور، اسکاچیل و...) توجه به وضعیت پایگاه اجتماعی و اقتصادی کنشگران هر انقلاب است. لذا بررسی خاستگاه و طبقه اجتماعی شهدای انقلاب اسلامی به‌عنوان نمونه‌ای برجسته و فعال می‌تواند در شناخت و تبیین دقیق‌تر انقلاب اسلامی موثر باشد.
برای بررسی این موضوع باید ابتدا تعریف مفهومی طبقه اجتماعی را مرور نمود. مفهومی اساسی که بیش از هر مفهوم دیگری در ادبیات جامعه‌شناسی نمود پیدا کرده است. اما علی‌رغم این توجه و نمود ظاهری، توافق چندانی در مورد تعریف آن وجود ندارد. اصطلاح طبقه اجتماعی را اولین بار آدام اسمیت در کتاب خود “ثروت ملل” که در سال ۱۷۷۶ منتشر ساخت، عنوان کرد. این مفهوم در مورد گروهی از افراد به کار می‌رود که پایگاه‌ها یا موقعیت‌های مشابهی را در سلسله مراتب اجتماعی اشغال کرده‌اند و از این‌رو دارای خواست‌های سیاسی واقتصادی مشترکی هستند.
طبقه اجتماعی را می‌توان به دو نوع کلی تقسیم بندی نمود.
۱) طبقه به‌عنوان یک گروه ساختاری که در این حالت طبقه به‌عنوان یک گروه اجتماعی واقعی تعریف شده که دارای مرجعیت عینی است، این نوع گروه ناشی از نوعی تعامل اجتماعی وارتباط اجتماعی است که در آن شبکه‌ای از روابط اعضا را با یکدیگر متصل می‌سازد.
۲) طبقه به‌عنوان یک گروه منطقی که این نوع گروه واجد مرجعیت عینی نبوده و تنها دارای مرجعیت ذهنی است. چنین گروهی در واقع ساخته فکر و ذهن محقق است. یعنی محقق است که مثلا عده‌ای را به لحاظ درآمد برابر یا جنسیت یکسان در یک طبقه یا مقوله‌ای مشخص قرار می‌دهد. اعضای چنین گروهی ممکن است هیچ‌گونه رابطه اجتماعی با یکدیگر نداشته باشند‌.این نوع طبقات صرفا مجموعه‌ای از افراد هستند که مواضع و خواست‌های نسبتا مشترکی دارند.
برای بررسی ومطالعه طبقه اجتماعی در جامعه‌شناسی معاصر دو رهیافت اصلی وجود دارد؛ رهیافت اول، نگرش مارکسیستی است که نابرابری در مالکیت را مادر همه نابرابری‌های دیگر می‌داند. رهیافت مارکسیستی بی‌آنکه نقش عواملی چون قدرت یا شیوه زندگی را نفی کند، واقعیت‌ اساسی جامعه را مالکیت می‌داند وتاکید عمده آنان در تعیین طبقه اجتماعی به بعد اقتصادی است. یکی از بحث‌های عمده مارکس این است که افراد تنها زمانی تشکیل طبقه می‌دهند که درگیر مبارزه‌ای مشترک علیه طبقه دیگر شوند واین بدان معناست که افراد تا زمانی که نسبت به منافع مشترک طبقاتی خودآگاهی کسب نکنند وخود را درگیر آن نسازند، نمی‌توانند تشکیل طبقه بدهند. منظور از این آگاهی این است که آنها در مبارزه برای کنترل منابع اقتصادی، به این درک برسند که دارای موقعیت یکسانی هستند. آگاهی طبقاتی زمانی شکل می‌گیرد که طبقه کارگر بویژه انگیزه ظلم و ستمی را که بر او می‌شود درک کند و برای سرنگونی سیستم اجتماعی، اقتصادی وسیاسی موجود دست به مبارزه بزند.
رهیافت دوم ریشه در تفکرات “ماکس وبر”‌دارد. به عقیده او طبقه بر سه عنصر قدرت، ثروت و منزلت مبتنی است. لذا وبر با ارائه ملاک‌های متعددی برای تحلیل قشربندی، زمینه مطالعه دقیق‌تر این پدیده را فراهم نموده و محقق را از یک بعدی‌نگری نجات می‌دهد. به عبارتی مزیت نگرش وبر بر نگرش مارکس این است که رهیافت دوم به ما این اجازه را می‌دهد که به هنگام تعیین طبقه اجتماعی متغیرهای دیگری غیر از پایگاه اقتصادی را نیز برای تشخیص طبقه مورد توجه قراردهیم و از نظر گزینش شیوه‌های مطالعه نیز آزادی بیشتری داشته باشیم.
نتایج و یافته‌های به‌دست آمده در مورد کنشگران انقلاب اسلامی در سال ۵۷-۵۶ در شهر تهران نشان می‌دهد که از لحاظ سن، بیش از ۷۵ درصد شهدای انقلاب اسلامی دارای سن زیر سی سال بوده‌اند و میانگین سن شهدای مذکور تقریبا ۵/۲۵ سال می‌باشد که نشان‌دهنده شرکت گسترده جوانان در کنش‌های انقلابی سال ۵۷ است.
حضور چشمگیر و پیشتازی نسل جوان در کنش‌های انقلابی را می‌توان در چارچوب الگوهای کنش دوره جوانی تحلیل نمود. جوانان آگاهانه از اجرای کنش‌های مبتنی بر آداب و رسوم و سنت در جامعه خودداری می‌کنند و برخلاف بزرگسالان که در هنگام کنش در چارچوب کلی و ثابت عمل می‌کنند، جوانان براساس نظریه روش‌شناسی مردم‌نگارانه این چارچوب کلی و ثابت از نمادها و الگوهای کنش را در تغییر مستمر می‌بینند. لذا تحول‌خواه و نوگرا بوده و معمولا جزء اولین گروه‌هایی هستند که برای تغییر ودگرگونی مبارزه و تلاش می‌کنند. از طرفی جهت‌گیری ارزشی جوانان به سمت ارزش‌های فرامادی است و لذا در برابر آنچه که بی‌عدالتی و ظلم، تبعیض و نابرابری طبقاتی و فساد وغیره تشخیص می‌دهند به سرعت واکنش نشان خواهند داد.
اکثریت شهدای سال ۵۷ شهر تهران (۵/۷۳ درصد) قبل از شهادت در مناطق جنوب تهران ساکن بوده‌اند، ۵/۱۹ درصد در مناطق متوسط و ۷ درصد نیز در مناطق شمال شهر تهران سکونت داشته‌اند. می‌توان گفت که مناطق مختلف شهر تهران (جنوب و شمال شهر) مخصوصا در دهه ۵۰، در واقع خرده سیستم‌های جداگانه‌ای در کنار هم اما با فرهنگ‌های خاص خود بوده‌اند. ساکنین هر یک از مناطق، فرهنگ و ارزش‌های اجتماعی خاص خود را داشته‌اند. فرهنگ ایثار و خطرکردن از ویژگی‌های فرهنگ جوامع سنتی(۱) است که بر پایه روابط خویشاوندی، همسایگی ودوستی و برپایه اعتقادات دینی به‌هم پیوند می‌خورند اما عقلانیت،حسابگری و سنجش و عمل و رفتار با امتیازات مثبت و منفی آن ، دلزده و بی‌اعتنا بودن و ارتباط اجتماعی ضعیف و منافع شخصی از ویژگی‌های جوامع نو(۲) است. با این تعاریف به نظر می‌رسد ویژگی‌های فرهنگی جوامع سنتی بیشتر با مبارزات و کنش‌های انقلابی آن هم تا مرز شهادت، سازگاری وانطباق داشته باشد. بر همین اصل حضور جنوب شهر در مبارزات ودرگیری‌ها و کنش‌های انقلابی بیشتر بوده است.
از دیدگاه جامعه‌شناختی، طبقه اجتماعی هر فرد تعیین کننده فرصت‌ها و سبک زندگی او می‌باشد. میزان بهره‌مندی از امکانات متنوع زندگی، طرز برخوردها، نوع بینش و تفکر افراد و کنش‌های آنها در شرایط مختلف و حتی فرهنگ و ارزشهای اجتماعی افراد نیز تحت تاثیر طبقه اجتماعی آنهاست. براین اساس و با توجه به اطلاعات فوق به نظر می‌رسد ارزش‌ها و هنجارهای طبقات پایین‌تر جامعه با ارزش‌ها و آرمان‌های انقلاب اسلامی سال ۵۷ همخوانی بیشتری داشته و در مجموع طبقات پایین‌تر جامعه آمادگی بیشتری برای شرکت در کنش‌های انقلابی داشته‌اند. لذا می‌بینیم که اکثر شهدای سال ۵۷ شهر تهران از خانواده‌های طبقات متوسط وپایین جامعه برخاسته‌اند.

ابوالفضل جلال
پی‌نوشتها:
۱-emeinshoft g
۲-esellschoft g

منبع : روزنامه رسالت