فتح خرمشهر

●درخشان ترین صحنه جنگ
۱- كلیات: صحنه عملیات خوزستان با عرض بیش از سیصد كیلومتر و با توجه به وضعیت زمین به سه بخش یا منطقه نبرد مستقل تقسیم شد كه هر یك با موقعیت و ویژگی های خاص، هدف های استراتژیكی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران را برای بیرون راندن متجاوز و در صورت لزوم ادامه عملیات، مشخص و معین می كرد.
منطقه نبرد سوسنگرد و بستان (جبهه میانی) یا منطقه رابط بین دو جبهه شمالی و جنوبی خوزستان در عملیات طریق القدس (كربلا-۱) و منطقه نبرد غرب دزفول و شوش (جبهه شمالی) در عملیات فتح المبین (كربلا-۲) در ابعاد وسیع از لوث وجودنیروهای متجاوز پاك گردید.
سومین منطقه نبرد در صحنه عملیات خوزستان را منطقه استراتژیك جنوب غرب اهواز و خرمشهر (جبهه جنوبی) تشكیل داده كه تقریباً از آذرماه ۱۳۵۹ یعنی سه ماه بعد از آغاز تجاوز عمومی و سراسری عراق مورد توجه نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت. گرچه قبل از این تاریخ چند تلاش محدود آفندی به منظور سد پیشروی دشمن، عقب راندن دشمن از مواضع متصرفی در نزدیك اهواز و محدودساختن سر پل دشمن در شرق كارون اجرا شد لیكن به علت عدم اطلاع صحیح از وضعیت و مقدورات یگان های متجاوز تقریباً نتایجی حاصل نگردید.
اولین اقدام آفندی نسبتاً گسترده با نام عملیات نصر در ۱۵ دی ماه ۱۳۵۹ به منظور بیرون راندن دشمن از مواضع كرخه كور و تصرف پادگان حمید اجرا شد و علیرغم موفقیت های اولیه و وصول سریع به هدف های مرحله یكم و انهدام یك تیپ مكانیزه عراقی، بر اثر پاتك های سنگین و سریع دشمن، عملیات به ناكامی انجامید ولی نیروهای خودی توانستند خط پدافندی در جنوب محوطه حمیدیه - سوسنگرد را تثبیت نمایند. همزمان با عملیات نصر، عملیات آفندی دیگر به نام توكل در ۲۰ دی ماه ۱۳۵۹ در منطقه سر پل دشمن در شرق كارون به منظور رفع محاصره آبادان اجرا شد كه نتیجه ای كلی از آن عاید نشده و وضع این بخش از منطقه نبرد خوزستان به همان حالتی كه در ماه اول جنگ شكل گرفته بود باقی ماند.
از اقدامات عمده دیگری كه در منطقه غرب و جنوب اهواز تا قبل از اجرای عملیات بیت المقدس انجام گرفت، اجرای طرح «آب اندازی» می باشد، طرح مذكور توسط سازمان آب و برق خوزستان زیر نظر نیروهای مسلح در دو منطقه شمال كرخه كور (جنوب محور حمیدیه - سوسنگرد) و جنوب غربی اهواز به مورد اجرا گذاشته شد و چون در طراحی و اجرای عملیات بیت المقدس موضوع آب اندازی عاملی قابل توجه و مؤثر از ویژگی های منطقه عملیات را تشكیل می داد به شرح زیر مورد بررسی قرار می گیرد:
الف - منطقه شمال كرخه كور: در محلی به نام جرگه سید علی بر روی رودخانه كرخه سدی احداث شد و از طریق یك كانال مصنوعی آب پشت سد ابتدا به منطقه شمال محور حمیدیه - سوسنگرد و سپس با حفر كانال های در زیر جاده مذكور به جنوب آن هدایت گردید.
اجرای طرح آب اندازی كه با صرف هزینه و تلاش بسیار صورت گرفت باعث شد مناطق وسیعی در جنوب جاده حمیدیه - سوسنگرد تا كرانه شمالی رودخانه كرخه كور و شمال هویزه زیر آب رفته و نیروهای دشمن لاجرم به كرانه جنوبی كرخه كور تغییر موضع دهند و در پاره ای نقاط مثل طراح كه به علت اندكی ارتفاع بیشتر زمین، به زیر آب نرفت، عناصری از دشمن همچنان در آن باقی ماند ولی به هر صورت خطر قطع جاده حمیدیه - سوسنگرد و تهدید اهواز از این سمت تا حدود زیادی برطرف و مواضع پدافندی لشگر ۱۶ زرهی قابل اطمینان بیشتر گردید و این لشگر توانست در پناه آب گرفتگی منطقه، تعدادی از یگان های خود را برداشت كرده و برای عملیات در غرب سوسنگرد وارد عمل نماید.
ب - منطقه جنوب غرب اهواز: در محلی واقع در شمال اهواز آب رودخانه كارون بوسیله پمپاژ و از طریق یك كانال مصنوعی به جنوب غربی اهواز و به غرب جاده مرتفع اهواز - خرمشهر در داخل مواضع دشمن هدایت گردید و با ایجاد سد خاكی كوچك دیگری در محل به نام چهار طاق واقع در انحنای رودخانه كرخه كور، آب این رودخانه نیز به آن اضافه گردید. طرح آب اندازی در منطقه جنوب غرب اهواز به منظور دستیابی به اهداف زیر به اجرا گذاشته شد:
(۱) مجبور ساختن دشمن به تغییر موضع یگان های توپخانه ای كه از این منطقه شهر اهواز را گلوله باران می كردند.
(۲) عقب راندن نیروهای دشمن ازمحور اهواز - خرمشهر.
(۳) قابل اطمینان ساختن مواضع پدافندی خودی در جنوب غربی اهواز با استفاده از مانع آبی و رفع تهدید تجاوز دشمن به اهواز از سمت مزبور.
نیروهای عراقی در این قسمت بر اثر جاری شدن آب تا حدودی عقب نشینی كردند ولی با استفاده از امكانات مهندسی قابل توجه، با احداث خاكریز و ایجاد سیل بند در جلوی مواضع خود و همچنین شكافتن جاده اهواز - خرمشهر در حوالی ایستگاه آب تیمور در سه نقطه و هر شكاف به عرض ۲۰ متر ، آب را به شرق جاده و در نتیجه مجدداً به داخل رودخانه كارون هدایت كردند كه این عكس العمل دشمن اثرات زیادی را در بر داشت:
(۱) از توسعه منطقه آب گرفته در مواضع عراقی ها در جنوب اهواز جلوگیری شد.
(۲) منطقه آب گرفته وسیعی در منطقه عمومی پادگان حمید در غرب كارون بین نیروهای خودی و عراقی ها به وجود آمد و بدین ترتیب حفاظت جناح شرقی دشمن در مقابل حملات احتمالی نیروهای خودی به عقبه و مركز تداركاتی عراقی ها مستقر در منطقه عمومی جفیر قابل اطمینان گردید.
(۳) زمینه صرفه جویی در قوا را برای متجاوز فراهم ساخت.
به این ترتیب اگر چه آب انداختن منطقه اهواز - خرمشهر همه نتایج مورد نظر را با توجه به عكس العمل دشمن به بار نیاورد لیكن با توجه به مقدورات و توانایی های نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در اواخر سال ۱۳۵۹ و اوایل سال ،۱۳۶۰ اجرای طرح آب اندازی به طور نسبی بیشتر به نفع نیروهای خودی و كمكی به تحكیم مواضع، صرفه جویی در قوا و جلوگیری از پیشروی متجاوز به سوی اهواز بود. در اواسط سال ۱۳۶۰ كه نیروهای خودی حالت آفندی به خود گرفتند دستور توقف در جاری ساختن آب به منطقه، به سازمان آب و برق خوزستان مجری طرح های یادشده ابلاغ گردید و خشك كردن مناطق آب گرفته شده بیشتر مورد توجه قرار گرفت.
۲- وضعیت: طرح ریزی عملی طرح كربلا-۳ ازنهم فروردین ۱۳۶۱ و هنگامی كه نبرد فتح المبین (طرح عملیاتی كربلا -۲) با سرعت غیرمنتظره ای به پایان موفقیت آمیز و درخشان خود نزدیك می شد آغاز گردید.
تدبیر كلی: قبل از آنكه متجاوز از ضربه نبرد فتح به خود آمده و كمر راست كند و در زمانی كوتاه تر از آنچه دشمن برآورد می نماید كه نیروهای ما برای حمله بعدی آماده می شوند، خیلی سریع برای آفند در جبهه اهواز - خرمشهر آماده شده و با هجوم سنگین بر دشمن و انهدام وی، سومین منطقه استراتژیك خوزستان را آزاد نمایند. لذا شاید بتوان گفت: كه اجرای سریع و غافلگیركننده طرح عملیات كربلا-۳ نوعی مرحله استفاده از موفقیت نبرد فتح المبین برای نیروهای مسلح ما باشد كه با پیروزی های غرورآفرین ثامن الائمه، طریق القدس و فتح المبین آزموده شده، روحیه و توان تهاجمی شگرفی یافته بودند و مشاركت نیروهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با ارتش جمهوری اسلامی ایران نتایج مثبت خود را در سركوبی متجاوز به اثبات رسانیده بود.
به طور خلاصه قبل از آغاز عملیات بیت المقدس منطقه عملیاتی اهواز - خرمشهر به شكل مثلثی بود كه ضلع شرقی آن با حدود یكصد كیلومتر در امتداد رودخانه كارون ازخرمشهر تا آبادی ملیحان واقع در بیست كیلومتری جنوب غربی اهواز و ضلع شمالی آن حدود شصت كیلومتر از ملیحان در امتداد كرانه جنوبی رودخانه كرخه كور - هویزه - رودخانه نیسان تا هورالعظیم و وتر این مثلث را نیز خط مرز دو كشور از محلی تلاقی رودخانه نیسان با هورالعظیم تا پاسگاه ژاندارمری حدود واقع در كرانه نهر خین به طول یكصد و پنجاه كیلومتر تشكیل می داد. طرح و تدبیر پدافندی نیروهای متجاوز عراق از این منطقه را می توان به شرح زیر مورد بحث و تجزیه و تحلیل قرار داد:
الف - تدبیر پدافند در بخش یكم (ضلع شمالی مثلث) شامل شرق هورالعظیم - ساحل رودخانه های نیسان و كرخه و ادامه خط دفاعی در حوالی آبادی ملیحان و به طرف جنوب تا پادگان حمید: پدافند سرسختانه در این جبهه با ایجاد استحكامات فشرده، بهره برداری از موانع هورالعظیم و مناطق آب گرفتگی، تهیه قدرت آتش زیاد و تهیه احتیاط های قوی برای انهدام رخنه های احتمالی با استقرار حداقل دو لشگر تقویت شده ۵ مكانیزه و ۶ زرهی.ب- تدبیر پدافند در بخش دوم شامل منطقه خرمشهر: پدافند سرسختانه از منطقه خرمشهر و جلوگیری از هرگونه تلاش نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران برای دستیابی به این شهر با ایجاد استحكامات بسیار سنگین و متوالی (در عمق) در شرق و جنوب شهر خرمشهر به منظور خنثی كردن هر گونه تلاش عبور از رودخانه، احداث خاكریزهای شرقی - غربی متوالی و موازی در شمال خرمشهر برای جلوگیری از هر گونه تلاش آفندی شمالی - جنوبی به طرف خرمشهر، ایجاد یك سلسله موانع ضد هوابرد و میادین مین برای جلوگیری از هرگونه عملیات فرود چترباز، هوابرد و متحرك هوایی عمدتاً در غرب خرمشهر، ایجاد استحكامات بسیار زیاد در داخل خرمشهر برای جنگ خانه به خانه در صورت وصول نیروهای خودی به شهر خرمشهر.
پ- تدبیر پدافند در بخش سوم (ضلع شرقی) در امتداد ساحل رودخانه كارون: با الهام از نظریه فیلسوف نظامی چین «سن تزو» و تاكتیسین های شرق كه می گویند: «بگذارید دشمن از رودخانه بگذرد ولی قبل از آنكه بتواند به طور كامل در ساحل دورانسجام پیدا كند علیه او عكس العمل نشان دهید» نیروهای عراقی ساحل رودخانه كارون در حد فاصل رودخانه تا جاده اهواز - خرمشهر را اشغال ننموده و به گسترش یگان های سبك تأمینی و پوششی و اتكا به كاربرد احتیاط های متحرك و غیرمتمركز علیه نیروهایی كه موفق به عبور از كارون می شدند، بسنده نمودند به طوری كه لشگر سوم زرهی عراق با استقرار در سه محل مجزا در غرب جاده اهواز -خرمشهر عهده دار این وظیفه بود.
اشتباه عظیم و خبط نظامی جبران ناپذیر وغیرقابل تصور طراحان نظامی متجاوز در كاربرد تدبیر پدافندی یادشده این بود كه نمی دانستند یا نتوانستند یا غافل شدند كه باید رودخانه را تحت مراقبت شدیدو مداوم خود قرار دهند تا تلاش عبور از رودخانه را در كنترل داشته و بتوانند قبل از آنكه فرصت مناسب را از دست بدهند عكس العمل مؤثر نشان دهند.
آنچه را كه در زمینه تدبیر پدافندی متجاوز در هر یك از سه بخش یادشده مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته بر اساس بررسی عكس العمل ها، فعالیت ها و اقدامات پدافندی دشمن انجام شده ۲- تسلیم احتمالی رژیم عراق در پذیرش شرایط جمهوری اسلامی ایران برای خاتمه جنگ.
پ- اقتصادی:
۱- كاهش فشار مشكلات مهاجرین و آوارگان جنگی بر دولت با اسكان مجدد آنان در نواحی آزاد شده.
۲- ایجاد امكان مجدد فعالیت های كشاورزی و صنعتی در نواحی آزاد شده.
۳- توقف هزینه های جنگی در صورت تسلیم عراق و خاتمه یافتن جنگ.
۳- آغاز عملیات: ۰۰۳۰ _ ۱۰ اردیبهشت ماه ،۱۳۶۱ پایان عملیات: ۵ خرداد ماه ،۱۳۶۱ مدت عملیات: ۲۶ روز.
۴- قرارگاه هدایت كننده: قرارگاه عملیاتی كربلا (قرارگاه مشترك نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی).
۵- منطقه عملیاتی: غرب اهواز، ساحل غربی رودخانه كارون از خرمشهر تا شلمچه و شمال طلائیه
۶- یگان های خودی (نیروهای ارتش و سپاه پاسداران):
الف _ قرارگاه قدس:
۱- لشگر ۱۶ زرهی
۲- تیپ ۵۸ ذوالفقار
۳- لشگر ۱ سپاه پاسداران
ب _ قرارگاه فتح:
۱- لشگر ۹۲ زرهی
۲- تیپ ۵۵ هوابرد
۳- تیپ ۳۷ زرهی
۴- لشگر ۳ سپاه پاسداران
پ _ قرارگاه نصر:
۱- لشگر ۲۱ پیاده
۲- لشگر ۲۳ نوهد
۳- لشگر ۵ سپاه پاسداران
ت _ در كنترل عملیاتی قرارگاه كربلا:
۱- تیپ ۳ لشگر ۷۷ پیاده
وگرنه هیچ گونه مدركی از دشمن در مورد چگونگی پدافند او از این منطقه و برآورد متجاوز از راهكار نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران به دست نیامده است. با توجه به نكات بیان شده تلاش اصلی پدافندی نیروهای عراقی در جناح شمالی، متمركز بوده و تلاش نیروهای خودی در عبور از رودخانه كارون، از سوی دشمن یك تلاش فرعی برآورد گردید و نتیجه این برآورد متجاوز كمك شایانی بود در موفقیت نیروهای مسلح ما كه درست برعكس برآورد دشمن عمل كرد و تك اصلی را در جناح شرقی دشمن طرح ریزی و اجرا نمود.
در مراحل شناسایی و از همان ابتدای طرح ریزی، موفقیت چندانی برای پیشروی نیروهای ما با توجه به استحكامات پدافندی دشمن در كرانه كرخه كور و محدود بودن فضای مانوری به علت وجود منطقه آب گرفتگی در این بخش از منطقه عملیاتی (ضلع شمالی) برآورد نمی گردید و با شناسایی و انتخاب منطقه سرپل بزرگ در غرب كارون با مساحتی معادل هفتصد كیلومتر مربع (بیش از منطقه آزاد شده در نبرد طریق القدس) كه یكی از ویژگی های بسیار برجسته در طراحی عملیات بیت المقدس بوده و تحسین كارشناسان نظامی جهان را برانگیخته، تلاش اصلی آفند نیروهای خودی در بخش شرقی و تلاش پشتیبانی در بخش شمالی و به منظور درگیر نگه داشتن متجاوز و سلب امكانات او در تقویت جناح شرقی و همچنین فریب او، متمركز گردید. به طور كلی در منطقه مثلثی شكل كه تدابیر پدافندی دشمن در آن تشریح شد و ابعاد و موقعیت آن بیانگر انهدام نیروهای متجاوز عراقی و ترمیم مرز بین المللی هدف استراتژیكی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در نبرد بیت المقدس را تشكیل می داد.
منظورهای اساسی از عملیات بیت المقدس عبارت بودند از:
الف _ نظامی:
۱- ادامه رزم بی امان علیه دشمن اشغالگر به منظور انهدام نیروهای متجاوز و آزادسازی سرزمین های اشغالی در غرب رودخانه كارون.
۲- تأمین و یا تهدید بصره به منظور به دست آوردن مواضع قدرت نظامی.
۳- كاهش بیشتر توان رزمی و سلب میل به جنگجویی از متجاوز با انهدام نیروهای او در این منطقه.
۴- باز پس گرفتن خرمشهر كه به صورت یك آرزو و هدف ملی - مذهبی درآمده بود.
۵- خارج كردن اهواز و سایر مناطق خوزستان در این ناحیه از تیررس توپخانه دوربرد عراق.
ب _ سیاسی:
۱- برآورد می گردید كه با تحمیل شكست به عراق در این منطقه و بویژه آزادسازی خرمشهر، رژیم صدام حسین از نظر سیاسی و نظامی بی اعتبار و احتمالاً ساقط خواهد شد.
۷- یگان های دشمن:
الف _ لشگرهای ۱۱ و ۱۵ پیاده
ب _ لشگر ۵ مكانیزه
پ _ لشگرهای ۳ ، ۶ ، ۹ و ۱۰ زرهی
ت _ تیپ گارد جمهوری
ث _ تیپ های نیروهای مخصوص
ج _ تیپ ۱۰ زرهی
چ _ تیپ های مأموریت ویژه
ح _ بیش از ۱۰ تیپ پیاده
۸- مأموریت: قرارگاه عملیاتی كربلا در جنوب مأموریت دارد در ۳۰:۰۰ دهم اردیبهشت ماه ۱۳۶۰ به منظور انهدام نیروهای دشمن در منطقه عمومی اهواز، غرب كارون تك نموده، خرمشهر و خط سبز را تأمین، سپس به منظور تأمین فضای لازم جهت حفاظت از مرزها تك را ادامه داده ساحل شرقی اروندرود را تأمین و در منطقه پدافند نماید.
۹- تدبیر عملیات:
این عملیات در چهار مرحله با قرارگاه های قدس، فتح و نصر می بایست انجام گیرد.
مرحله یكم: همزمان با تك قرارگاه قدس در شمال و تأمین خاكریزهای مقدم دشمن، به منظور ایجاد سرپل مناسب برای ادامه عملیات با قرارگاه فتح و نصر در مركز و جنوب منطقه عملیات با عبور از رودخانه كارون بست باختر تك نموده و خط سرپل را در غرب كارون تأمین می نماید.
مرحله دوم: پس از تأمین سرپل، قرارگاه های فتح و نصر آفند خود را به ترتیب برای تأمین مرز در منطقه محوله و آزادسازی خرمشهر و شلمچه ادامه می دهد.
مرحله سوم: پس از تأمین خط مرز و آزادسازی خرمشهر، قرارگاه های فتح و نصر تك خود را به سمت باختر برای تأمین ساحل شرقی اروند و پل تنومه ادامه داده و قرارگاه قدس به منظور تأمین پل نشوه بنا به دستور تك می نماید.
مرحله چهارم: با تأمین ساحل شرقی اروند، یگان های تابعه قرارگاه كربلا در منطقه پدافند می نمایند.
۱۰- نتیجه:
الف_ عملیاتی: آزادسازی حدود ۵۴۰۰ كیلومتر مربع از اراضی اشغالی، ترمیم خط مرز از شلمچه تا شمال طلاییه، خرمشهر پس از ۲۰ ماه اشغال و اسارت آزاد گردید، پادگان حمید و جاده اهواز _ خرمشهر آزاد گردید. انهدام كامل ۲ لشگر عراق و آسیب رساندن به ۶ لشگر دشمن به میزان ۲۰ تا ۶۰ درصد.
ب_ تلفات پرسنلی دشمن: كشته و زخمی بیش از ۱۶۰۰۰ نفر، اسیر ۱۷۴۹۹ نفر
پ- ضایعات لجستیكی دشمن: انهدام ۵۵۰ دستگاه تانك و نفربر، ۵۰ دستگاه خودرو، ده ها عراده توپ، مقادیر زیادی جنگ افزار و مهمات، سرنگونی ۵۳ فروند هواپیما و ۳ هلی كوپتر.

روابط عمومی نیروی زمینی ارتش

منبع : روزنامه ایران