گران‌ترین فیلم تاریخ سینمای ایران

چهارشنبه نوزدهم ژانویه، نمایش عمومی فیلم «دوئل» ساخته احمدرضا درویش با حضور جمعی از بازیگران و دست‌اندركاران فیلم و محمدحسین عادلی، سفیر ایران در لندن در مجموعه سینه ورلد در جنوب لندن آغاز شد. فیلم دوئل یكی از بحث‌برانگیزترین فیلمهای ساخته‌شده در سالهای اخیر بوده است. هزینه هنگفت تولید آن، استفاده از سیستم صدا «دالبی دیجیتال» برای نخستین بار در سینمای ایران و نخستین حضور سعید راد، بازیگر مطرح پیش از انقلاب پس از بیست سال دوری از سینمای ایران از جمله عواملی هستند كه اهمیت ویژه‌ای به دوئل بخشیده‌اند.

گران‌ترین فیلم تاریخ سینمای ایران
اما مهم‌ترین عاملی كه منجر به برانگیخته شدن حساسسیتها از سوی بخشی از منتقدان فیلم، مستندسازان و دست‌اندركاران سینما شد، هزینه هنگفت تولید این فیلم است كه از آن به عنوان پرخرج‌ترین محصول سینمای ایران یاد می‌كنند كه البته درویش كارگردان فیلم مخالف این نظریه است و اعتقاد دارد كه دوئل پر‌خرج‌ترین فیلمی است كه با سرمایه خصوصی ساخته شده است و نه پرخرج‌ترین فیلم تاریخ سینمای ایران. منتقدان فیلم دوئل معتقدند كه زمانی كه بسیاری از فیلمنامه‌ها به دلیل نداشتن بودجه كافی به مرحله ساخت نمی‌رسند، چرا باید بودجه ساخت پانزده ـ بیست فیلم بلند صرف ساخت یك فیلم شود. به هر روی صرف هزینه‌های هنگفت بر روی یك فیلم حتی اگر سودآور هم نباشد و فقط بتواند سرمایه اولیه‌اش را بازگرداند می‌تواند كمك بزرگی به اقتصاد نیمه ورشكسته سینمای ایران باشد. دوئل نخستین گام را در این زمینه برداشته است و به نوعی تحولی در سینمای ایران از نگاه صنعتی به آن محسوب می‌شود. ظاهراً سازندگان دوئل با توجه به هزینه بالای فیلم (بیش از یك میلیارد تومان) و خطر عدم بازگشت سرمایه چنین فیلم پرهزینه‌ای در وضعیت اقتصادی سینما ایران كه متوسط فروش فیلمهای موفق (به جز استثناهایی مانند كما و مارمولك) حدود ۳۰۰-۲۰۰ میلیون تومان است، نیم نگاهی هم به بازار جهانی داشته‌اند.

بازار جهانی
به همین دلیل هم‌زمان با نمایش عمومی فیلم در ایران، دوئل در افغانستان و امارات متحده عربی به روی پرده رفت و اكنون نیز با نمایش فیلم در لندن تور اروپایی دوئل آغاز شده است. البته باید دید به جز تماشاگر ایرانی مقیم خارج از كشور، دوئل تا چه اندازه مورد مقبولیت مخاطب غربی قرار می‌گیرد. سینمای ایران در چند سال اخیر جایگاه ویژه‌ای در نزد تماشاگر خاص فیلمهای هنری پیدا كرده است. این گونه فیلمها كه توسط شركتهای پخش غیر ایرانی در اروپا و آمریكای شمالی به نمایش درمی‌آید، عموماً در جذب تماشاگر غیر ایرانی موفق بوده‌اند. اما با توجه به موضوع فیلم و پرداخت آن، دوئل با یك پخش‌كننده ایران، (شركت به‌نگر) به دنبال جذب دایره وسیع‌تری از مخاطب خارجی است.

سینمای حادثه‌ای
با توجه به موضوع اصلی فیلم كه جنگ است، در تقسیم‌بندی سینمای ایران، دوئل در گونه (ژانر) سینمای جنگی و یا «سینمای دفاع مقدس» می‌گنجد. اما در نگاه بیننده غربی، دوئل در یك تقسیم‌بندی كلی‌تر، در گونه سینمای حادثه‌ای (اكشن) جای می‌گیرد. اما تماشاگر غربی گونه سینمای حادثه‌ای كه عموماً مشتری این فیلمها از نوع هالیوودی آن است و به این فیلمها عادت دارد، چندان جذب دوئل نمی‌شود كه البته بخشی از آن نه متوجه فیلم دوئل، بلكه ناشی از محدودیتهای سینمای ایران به طور كلی است.
یكی از عوامل اصلی شكل گرفتن یك فیلم حادثه‌ای موفق، ایجاد تعلیق است كه در ابتدا ایجاد می‌شود و تا فصل پایانی ادامه می‌یابد. در كنار این تعلیق اصلی، تعدادی داستانهای كوچك می‌آید كه آنها نیز حاوی تعلیق‌اند. درویش این عامل را كاملاً در نظر داشته و در شكل‌گیری تعلیقهای كوچك مانند صحنه‌های مربوط به ربودن یك نفربر عراقی، گیر افتادن در تله دشمن، تعقیب و گریز و پیدا كردن گاوصندوق بسیار موفق بوده است. اما تعلیق داستان اصلی فیلم كه در ابتدا پا می‌گیرد چندان دوام ندارد و نمی‌تواند تا پایان فیلم بیننده را درگیر كند. از همان ابتدا تكلیف بیننده با اسكندر به عنوان شخصیت منفی فیلم مشخص است. او و عده‌ای كه خود را مأمور دولت می‌نامند و به دنبال پیدا كردن گاوصندوق‌اند، از همان ابتدا ماهیتشان برای بیننده آشكار می‌شود. بیننده خیلی زود تصمیم می‌گیرد كه باید با قهرمان اصلی داستان حس همذات‌پنداری داشته باشد. و حسابش را از اسكندر، دیگر شخصیت كلیدی فیلم، جدا كند. این موضوع كمی از جذابیت داستان می‌كاهد و زمانی كه فیلم به فصلهای پایانی‌اش نزدیك می‌شود، دیگر چیز چندانی برای درگیر شدن بیننده با موضوع باقی نمی‌گذارد. حتی كوششی كه برای آشكار كردن ابعاد دیگری از شخصیت اسكندر می‌شود با وجود بازی بسیار گیرا و تأثیرگذار سعید راد در این نقش ناموفق می‌ماند.
موضوع دیگری كه تماشاگر غربی را كمی از درگیر شدن با فیلم بازمی‌دارد، حركتهای افقی دوربین (پن) است. بیننده خاورمیانه‌ای (فارسی‌زبان، عربی‌زبان و …) به دلیل اینكه حروف را از راست و اعداد را از چپ می‌خواند ذهنش برای حركتهای تصویری از هر دو طرف آماده است. اما بیننده غربی معمولاً به حركتهای تصویری از چپ به راست عادت دارد هر چند فیلمهای غربی هم حاوی حركتهای راست به چپ هستند، اما برای افزایش تأثیرگذاری یك نما كه حركت افقی دوربین نقشی كلیدی دارد اصولاً این حركت از چپ به راست است. در صحنه‌هایی كه اصراری برای استفاده از حركت راست به چپ نیست، سعی می‌شود كمتر از این حركت استفاده شود. این موضوع در دوئل به كرات دیده می‌شود و بارزترین مثال زمانی است كه زینال در جست‌وجوی محلی در اروندرود، كشتی غرق‌شده‌ای به نام اروند را به یاد می‌آورد. برای نشان دادن نام كشتی كه به حروف لاتین نوشته شده حركت دوربین از راست به چپ است و ابتدا حرف D از كلمه ARVAND ظاهر می‌شود. اما شاید بهترین بازار جهانی برای دوئل و فیلمهایی از این دست، به جز جذب تماشاگر ایرانی مقیم اروپا و آمریكای شمالی، كشورهای آسیای میانه، عربی و افغانستان باشد. مخاطب ساكن این كشورها به دلیل نزدیكی فرهنگی و بعضاً زبانی و كمبود تولید داخلی سینمای این كشورها می‌تواند با این گونه فیلمها ارتباط برقرار كند. همچنین از نظر نبود صحنه‌های خشونت عیان، برهنگی، رابطه آزاد میان زن و مرد به دلیل قوانین كلی حاكم بر سینمای ایران در فیلمهای ایرانی، كشورهایی كه برای وارد كردن همه فیلمهای هالیوودی به دلیل محتوایی و سیاستهای ممیزی، مشكل دارند بازار خوبی برای محصولات سینمای ایران با یك استاندارد متوسط هستند.

پوریا ماهرویان

منبع : پایگاه رسمی انتشارات سوره مهر