داد و ستد عرب‌ و عجم

همزمان با تندشدن لفظ گفت‌وگوهای ایران و آمریکا و رد و بدل ادبیات تهاجمی میان آنان، کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس مشغول تهیه سیاست راهبردی برای ارتباط با تهران و طراحی یک مسیر اقتصادی با هدف بهبود روابط با همسایگان خود شدند. از سوی دیگر، پس از طرح پیشنهادی توسط ایران، کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس شامل بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و سایر کشورهای امیرنشین عرب با هدف ایجاد منطقه آزاد تجاری با ایران وارد مذاکره شدند.
عبدالرحمن العطیه، دبیر کل شورای همکاری خلیج فارس، در دوم سپتامبر پس از دریافت نامه‌ منوچهر متکی، وزیر امورخارجه ایران، که بر اشتیاق این کشور برای آغاز مذاکرات اقتصادی تأکید داشت، گفت: “ تا زمانی‌که روزنه امیدی از جانب ایران دیده شود کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس رفتار مثبتی از خود بروز می‌دهند.” از جمله‌ ایده‌های پیشنهادی گذشته، طرح ۱۰ ماده‌ای ایران برای ایجاد یک سازمان منطقه‌ای در راستای حفظ ثبات و امنیت خلیج فارس است که می‌توان آن را به عنوان نخستین برنامه‌ رسمی ارایه شده از سوی دولت تهران تلقی نمود. با این حال، هم‌اکنون علاقه به افزایش همکاری‌های اقتصادی پس از دیدارهای منظم سران ایران و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس بیشتر شده است.
تلاش برای از بین بردن فاصله بین شیعه و سنّی به ویژه با هدف ایجاد پایداری در عراق، اتحادیه عرب را به سوی برقراری مذاکرات سطح بالا بین ایران و کشورهای عربی سوق داده است. لازم به ذکر است، امروزه حدود ۸۵ درصد از مسلمانان را سنّی‌ها تشکیل می‌دهند،‌ در حالی که ایران کشوری شیعه بوده و ساختار دولتی آن نیز با این مذهب گره خورده است. پس از این‌که آمریکا، صدام حسین را از قدرت به زیر کشید، عراق اولین کشور عربی بود که به کنترل شیعیان در می‌آمد. تاریخ نشان می‌دهد، منطقه‌ای که در حال حاضر عراق نامیده می‌شود تا سال ۱۵۳۳ میلادی یعنی زمانی‌که عثمانی‌های سنّی بغداد را تصرف کردند، حکومتی شیعه داشته است. ولی امروزه اوضاع به گونه‌ای رقم خورده که کشورهای عرب سنّی مذهب، نیاز برای ایجاد روابط حسنه با ایران و شیعیان را احساس می‌کنند. در سوم ماه مارس ملک عبدا...، پادشاه عربستان سعودی، محمود احمدی ‌نژاد، رییس‌جمهور ایران را برای مذاکره در مورد مسایل اقتصادی و سیاسی به کشور خود دعوت کرد. طرفین در این نشست اظهار داشتند که تفرقه بین شیعه و سنّی فقط به سود قدرت‌های بیگانه است.‌
شایان ذکر است محمود احمدی نژاد هم در بازگشت از عربستان اعلام کرد: هر دو کشور ایران و عربستان از توطئه‌های دشمنان آگاه بوده و تصمیم گرفته‌اند به مقابله با آن بپردازند. ما امیدواریم این همکاری‌ها به تقویت کشورهای مسلمان در برابر فشارهای امپریالیزم بینجامد. یک مقام عالی‌رتبه عربستان نیز خاطر نشان کرد: بزرگترین خطری که امت اسلامی را تهدید می‌کند، تلاش دشمنان برای شعله‌ور کردن آتش تفرقه بین مسلمانان شیعه و سنّی است.
هم اکنون کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس در مقابل طرح پیشنهادی ایران مبنی بر افزایش روابط اقتصادی و همکاری‌های سیاسی با همسایه قدرتمند خود، عکس‌العمل مثبتی نشان داده‌اند. بعد از سال ۱۹۸۱ و مشکلات امنیتی به وجود آمده در زمان جنگ ایران و عراق، شورای همکاری خلیج‌فارس از حالت بلوک امنیتی به بلوک سیاسی و اقتصادی تبدیل شده است. یک اقتصاددان مرکز تحقیقاتی خلیج فارس در دُبی می‌گوید: کشورهای حوزه خلیج‌فارس و ایران قادر به ایجاد منطقه آزاد تجاری هستند. البته تجارت دو طرف امروزه نیز چندان بی‌ارتباط نیست، زیرا بیشتر صادرات ایران نفت و فرآورده‌های نفتی بوده و ماشین‌آلات، قطعات یدکی و کالاهایی که از دُبی به این کشور صادرات می‌شوند، کالاهای وارداتی به ایران را نیز در بر می‌گیرند.”
محمد امراح، یک اقتصاددان مستقر در ابوظبی نیز یادآور می‌شود موافقت‌نامه تجارت آزاد با ایران برای تمام کشورهای منطقه سودمند خواهد بود. وی در گفت‌وگو با روزنامه گلف نیوز خاطر نشان می‌کند: به اعتقاد من، کشورهای منطقه به‌تدریج به سمت امضای این توافق‌نامه خواهند رفت. بعد از مدتی، موانع گمرکی به حداقل کاهش پیدا کرده و مراودات اقتصادی بین این کشورها به سادگی و سهولت انجام می‌گیرد.
در سطوح سیاسی، احمد بن عبدا... محمود ، وزیر امور خارجه دولت قطر، روابط قطر با ایران را چشمگیر دانسته و برای دو کشور زمینه‌های مشترک زیادی، به جز روابط سیاسی و اقتصادی قایل شده است. وی در ادامه بیان می‌کند: روابط تجاری دوجانبه بسیار خوب است مخصوصاًٌ این که یک کمیته تجاری مشترک به طور مستمر، راهکارهای موجود در بهبود همکاری‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد. مجاورت ایران و کشورهای حوزه خلیج‌فارس امتیازی برای ایجاد منطقه آزاد تجاری محسوب می‌شود.‌
از سوی دیگر، باید به این نکته توجه داشت که افزایش قیمت‌ نفت باعث متنوع سازی اقتصاد کشورهای منطقه شده است، تاجایی که تأکید بر یکپارچگی اقتصادی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس را به سوی تأسیس یک اتحادیه گمرکی در ژانویه ۲۰۰۳ سوق داد و در سال ۲۰۰۵ همگی به منطقه تجارت آزاد عربی پیوستند. به همین دلیل نیز میزان رشد مبادلات تجاری بین کشورهای عضو این شورا از ۶ درصد قبل از شروع کار اتحادیه گمرکی، به ۲۱درصد بعد ازآن و از ۱۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۲ به بیش از ۳۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۵ افزایش یافت. هر چند به نظر نمی‌رسد پس از رد ضرب‌العجل تعیین شده تا سال ۲۰۱۰ توسط عمان، کشورهای منطقه بتوانند تا این سال به ایجاد واحد پولی مشترک بپردازند، با وجود این، آنها قصد دارند تا پایان دهه، دست به ایجاد یک بازار مشترک بزنند.
از سوی دیگر، باید به این نکته اشاره کرد بحث رشد روابط اقتصادی با ایران، با مشکلاتی نظیر برنامه‌های هسته‌ای ایران و نگرانی‌های آمریکا مواجه شده است. ایران اعلام کرده است که در حال حاضر ۳۰۰۰ دستگاه سانتریفیوژ به منظور غنی‌سازی اورانیوم در اختیار دارد. کشورهای شورای همکاری خلیج فارس آشکارا ادعا می‌کنند به هیچ کشوری اجازه نمی‌دهند از خاکشان برای حمله به ایران استفاده کنند، اما در برابر اصرارحمله آمریکا به ایران، کار چندانی نمی‌توانند از پیش ببرند، چراکه مسؤولیت آمریکا در حفظ امنیت این شش کشور، آنها را به پیگیری برنامه صلح‌آمیز اتمی به عنوان هدفی از برنامه‌های آتی این کشورها معطوف داشته است. ‌علیرغم ادعاهای امریکا در حمایت از تجارت آزاد، به نظر نمی‌رسد این کشور خواهان برقراری موافقت‌نامه همکاری تجاری میان ایران و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس باشد، زیرا این عمل می‌تواند به رشد اقتصادی ایران کمک شایانی کند.
قابل ذکر است، هم‌اکنون منطقه آزاد تجاری “جبل علی” در دُبی به عنوان یکی از هفت امیرنشین کشور امارات، بزرگترین منبع صادرات کالا به ایران به شمار می‌آید. در اول سپتامبر، قانونی جدید توسط امارات متحد عربی مبنی بر کنترل صادرات تجهیزات نظامی و کالاهایی با استفاده دوگانه تصویب شد. لازم به ذکر است این قانون با فشار آمریکا برای جلوگیری از ورود فن‌آوری به کشورهای ایران و سوریه، وضع شده است. چندی پیش در همین راستا، دولت امارات حدود ۴۰ شرکت محلی و بین المللی حاضر در این کشور را به دلیل تجارت کالاهای مشکوک و با استفاده دوگانه به بهانه نقض معاهده عدم تکثیر هسته‌ای تعطیل نمود.
اقتصاددان یادشده می‌گوید: “تناقضات سیاسی خطرناکی در مورد برنامه‌های هسته‌ای ایران و مسأله سه جزیره ایرانی بین دو طرف وجود دارد که این عوامل باعث می‌شوند کشورهای حوزه همکاری خلیج فارس به ایران به عنوان یک تهدید نگاه کرده و مخاطره مذاکرات اقتصادی را در پی داشته باشند.” ‌
او در ادامه، می‌افزاید: با وجود این، مشکلات سیاسی تاکنون مانع گسترش روابط تجاری ایران و امارات نشده‌اند و می‌توان امیدوار بود این روابط به تمام کشورهای منطقه نیز سرایت کند.‌

منبع : ماهنامه اقتصاد ایران