محمد بن زکریای رازی

ابوبكر محمد بن زكریای رازی(۳۱۳-۲۵۱ قمری) بزرگ‌ترین پزشك ایرانی كه در زمینه‌ی شیمی، فیزیك و فلسفه نیز پژوهش‌های ارزنده‌ای داشته است. شمار كتاب‌ها و رساله‌های او را بیش از ۲۰۰ نوشته‌اند كه دانش‌نامه‌ی پزشكی الحاوی، شناخته شده‌ترین آن‌هاست. كشف الكل و اسید سولفوریك را به او نسبت می‌دهند. ترجمه‌ی كتاب المنصوری او نخستین كتاب پزشكی است كه با شیوه‌ی چاپ گوتنبرگی در اروپا چاپ شد. او دانشمندی تجربه‌گرا بود و می‌گفت: تجربه بهتر از علم طب است. او را پیشگام نظریه‌ی ایمنی اكتسابی و بینان‌گذار شیوه‌ی نوی در آموش پزشكی نیز می‌دانند.
● زندگی‌نامه
ابوبكر محمد بن زكریا بن یحیی رازی، در شعبان سال ۲۵۱ قمری برابر با ۸۶۵ میلادی، در شهر ری به دنیا آمد. ری از شهرهای كهن ایران است كه نام آن در اوستا نیز آمده است. این شهر در آن روزگار مركز علم و ادب ایران بود و بزرگان و دانشمندان زیادی از آن شهر برخاستند. مقدسی در كتاب احسن التقاسیم درباره‌ی این شهر نوشته است:"در این شهر مدارس و مجالس علم فراوان است. مذكران آن‌جا فقیه و رؤسای آنان عالم و محتسبشان مشهور و سخنورانشان ادیب هستند."
از كودكی و نوجوانی رازی چیز زیادی نمی‌دانیم. برخی نوشته‌اند كه او در نوجوانی به موسیقی گرایش فراوان داشت و در نواختن نی یا عود بسیار توانا بود. زمانی را نیز به زرگری و صرافی پرداخته است. هم‌چنین، آن گونه كه خود در كتاب شكوك علی جالینوس نوشته، به تجربه و آزمایش اكاذیب معزمان، (كسانی كه به كارهای عجیب مانند احضار ارواح می‌پردازند) علاقه داشته است. شاید از همین رو بود كه به كیمیاگری گرایش پیدا كرد و در جریان كار با مواد شیمیایی و نزدیك شدن به آتش به چشم خود آسیب رساند.
می‌گویند او برای درمان چشم خود به نزد پزشكی رفت و آن پزشك برای درمان او پانصد دینار از او درخواست كرد و او ناچار شد بپردازد. سپس، با خود گفت:"كیمیای واقعی علم طب است نه آن‌كه تو بدان مشغولی" و این گونه بود كه به پزشكی گرایش پیدا كرد. نخست مفاهیم پایه‌ی فلسفه، ریاضی، اخترشناسی و ادب را در همان ری آموخت. آن‌گاه برای آموزش بیش‌تر به بغداد رفت كه به دست ایرانیان بنیان گذاری شده بود و دانشمندان بزرگ آن روزگار در آن‌جا گرد هم آمده‌ بودند.
رازی در بغداد به ریاست بیمارستانی برگزیده شد كه بدر، غلام معتضد عباسی، در سده‌ی سوم هجری ساخته بود. برخی گمان می‌كنند كه رازی ریاست بیمارستان عضدی را داشته است كه به دست عضدالدوله‌ی دیلمی به سال ۳۷۲ بازگشایی شد. اما رازی نزدیك نیم سده پیش از بازگشایی آن بیمارستان از دنیا رفت و به نظر می‌رسد بیمارستانی كه غلام معتضد ساخت، طی زمان با بیمارستان عضدی مشتبه شده باشد.
رازی به زودی به جایگاه نخست در پزشكی دست یافت و فرمان‌روایان گوناگون او را به نزد خود می‌خواندند و رازی كتاب‌هایی نیز به نام آن‌ها نوشته است. برای نمونه، زمانی به درخواست ابوصالح منصور بن اسحاق سامانی، به زادگاه خود بازگشت و ریاست بیمارستان ری را پذیرفت. در همین شهر بود كه كتاب طب المنصوری را به نام او نوشت كه یكی از شناخته شده‌ترین و پرآوازه ترین نوشته‌های او در غرب است. ترجمه‌ی این كتاب، نخستین كتاب پزشكی است كه با شیوه‌ی چاپ گوتنبرگی در اروپا چاپ شد.
رازی سال‌های پایانی زندیگ خود را در ری گذراند و دانشجویان زیادی از او درس گرفتند و پزشكان چیره‌دستی شدند. در همان سال‌ها بود كه چشمان رازی آب آورد و یكی از شاگردانش از طبرستان برای درمان او آمد و از استاد خود خواست اجازه دهد به درمان او بپردازد. رازی گفت كه این كار بر رنج و درد من می‌افزاید، چرا كه مرگ من نزدیك به نظر می‌رسد و روا نیست برای بازیافتن بینایی، خود را دچار رنج و سختی سازم. دیری نگذشت كه او در پنجم شعبان سال ۳۱۳ قمری در ری از دنیا رفت. او در آن هنگام، اندكی بیش از ۶۰ سال داشت.
● شیوه‌ی رازی در پزشكی
رازی در پزشكی بسیار نوآور بود و پیروی كوركورانه از پزشكان پیش از خود را روا نمی‌دانست. او كتابی به نام شكوك نوشته و نظریه‌ها و روش‌های درمانی نادرست جالینوس را بر شمرده است. او بر این باور بود كه "تجربه بهتر از علم طب است" و منظور او از علم طب، نوشته‌های پیشینیان است. یادداشت‌ها او كه در آن‌ها به دقت فراوان چگونگی وضعیت بیماران و بهبودی آن‌ها را توصیف كرده است، او را یكی از برجسته‌ترین پزشكان بالینی همه‌ی دوران‌ها ساخته است. یكی از آن یاداشت‌ها این گونه است:
"عبدالله بن سواده دچار تب‌های نامنظمی بود كه گاه هر روز به وی عارض می‌گشت و زمانی یك روز در میان و گاهی هر چهار روز و شش روز. و پیش از عارض شدن تب، لرز مختصری به او دست می‌داد و به دفعات بسیار بول می‌كرد. من این نظر را ابراز داشتم كه این تب‌ها می‌خواهد به تب ربع مبدل شود و یا این است كه بیمار زخمی در كلیه دارد. پس از اندكی در بول بیمار چرك ظاهر شد. من به او خبر دادم كه دیگر تب باز نخواهد گشت و چنین شد.
تنها چیزی كه مانع آن بود كه در نخستین بار نظر خود را درباره‌ی این كه بیمار زخم كلیه دارد، ابراز كنم این بود كه پیش از آن به تب غب و تب‌های دیگر مبتلا بود و گمان می‌رفت كه این تب‌های نامنظم از التهاباتی باشد كه چون نیرو گیرد به تب ربع مبدل خواهد شد. به علاوه، بیمار به من شكایت نكرده بود كه در ناحیه‌ی گرده‌اش سنگینی مانندی دارد كه چون بر می‌خیزد آن را احساس می‌كند و من نیز فراموش كرده بودم كه دراین باره چیزی از او بپرسم. در واقع می‌بایستی بسیاری بول گمان مرا در زخم كلیه‌ی وی قویتر كند، منتها نمی‌دانستم كه پدرش نیز سستی مثانه دارد و از چنین دردی شكایت می‌كند ..."
زمانی كه در بیمارستان ری پزشك مسوول بود، در حالی كه شاگردانش و شاگردان شاگردانش پیرامون او را گرفته بودند، به كار بیمارستان رسیدگی می‌كرد. هر بیماری كه به بیمارستان وارد می‌شد، نخست در نزد شاگردان شاگردان معاینه می شد و اگر مساله‌ای برای آن‌ها دشوار می‌آمد، با شاگردان اصلی رازی عرضه می‌شد و اگر آن‌ها نیز در تشخیص بیماری در می‌ماندند، به خود رازی مراجعه می‌كردند. این شیوه‌ی سازمان‌دهی پزشكان از یادگارهای رازی است كه هنوز هم در بیمارستان های آموزشی جهان رعایت می‌شود.
هنگامی كه می‌خواستند بیمارستان معتضدی بغداد را بسازند، با او برای جای مناسب بیمارستان مشورت كردند. رازی فرمان داد قطعه‌های مساوی از گوشت را در محله‌های گوناگون شهر بیاویزند و آن جایی را برگزینند كه قطعه‌ی گوشتن در آن‌جا دیرتر از جاهای دیگر فاسد شده است. رازی در آن بیمارستان بخش ویژه‌ی بیماران روانی بنیان‌ گذاشت و برای هر گروه از بیماران رژیم غذایی مناسب آن‌ها را تعیین كرد.
● نوشته‌های رازی
رازی پژوهشگر و نویسنده‌ی پركاری بوده و خود در این باره در كتاب السیره الفلسفیه چنین نوشته است:"كوشش و پشتكار من در فراگیری دانش به اندازه‌ای بود كه به خط تعویذ(خط ریز) بیش از ۲۰ هزار ورقه چیز نوشتم و پانزده سال از عمر خود را شب و روز در تالیف جامع كبیر(همان حاوی) صرف كردم و بر اثر همین كار در نیروی بینایی من سستی پدید آمده و عضله‌ی دستم گرفتار سستی شده و من را از نوشتن محروم ساخته است. با این همه، از جست و جوی دانش باز نمانده‌ام و پیوسته به یاری این و آن می‌خوانم و بر دست ایشان می‌نویسم."
نخستین فهرست از نوشته‌های رازی را خود او فراهم كرده كه ابن‌‌ندیم آن را در الفهرست آورده است. ابن قفطی نیز در كتاب خود با نام اخبار الحكماء، آن فهرست را به نقل از ابن‌ندیم آورده است. سپس، ابوریحان بیرونی كتابی پیرامون نوشته‌های رازی نوشت كه پول كراوس، خاورشناس فرانسوی، در سال ۱۹۳۶ آن را با عنوان "رساله ابی‌ریحان فی فهرست كتب محمد بن زكریای رازی" به چاپ رساند. البته، بیرونی فهرست كتاب‌های خود را تا سال ۴۲۷ قمری، كه در آن هنگام ۶۵ سال داشت، نیز در این رساله آورده است.بر پایه‌ی فهرست بیرونی، رازی ۱۸۴ كتاب در موضوع‌های گوناگون نوشته است:
▪ پزشكی، ۵۶ كتاب؛
▪ طبیعیات، ۳۳ كتاب؛
▪ منطق، ۷ كتاب؛
▪ ریاضیات و اخترشناسی، ۱۰ كتاب؛
▪ تفسیر و تخلیص كتاب‌های فلسفی و پزشكی دیگران، ۷ كتاب؛
▪ علوم فلسفی و تخمینی، ۱۷ كتاب؛
▪ ماوراءالطبیعه، ۶ كتاب؛
▪ الهیات، ۱۴ كتاب؛
▪ كیمیا، ۲۲ كتاب؛
▪ كفریات، ۲ كتاب
▪ فنون مختلفه، ۱۰ كتاب.
ابن‌ابی اصیبعه، از پزشكان سده‌ی هفتم هجری، در كتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ۲۳۸ كتاب برای رازی فهرست كرده است. محمود نجم‌آبادی، پژوهشگر تاریخ علم، با برابر نهادن فهرست بیرونی، ابن‌قفطی، ابن‌ابی اصیبعه و ابن‌ندیم، كتابی به نام مولفات و مصنفات ابوبكر محمد بن زكریای رازی، فراهم آورده است كه در سال ۱۳۳۹ از سوی انتشارات دانشگاه تهران منتشر شد. او دراین كتاب ۲۷۱ كتاب برای رازی برشمرده است. در این جا برخی از مهم‌ترین آثار رازی معرفی می‌شود.
● در پزشكی
۱) الحاوی یا الجامع الكبیر
الحاوی بزرگ‌ترین دانش‌نامه‌ی پزشكی است كه در آن نظریه‌های پزشكان پیش از رازی گردآوری شده است. او در این كتاب نظر پزشكان را بی آن كه در آن‌ها تغییری دهد، آورده و هر مطلبی را از هر كجا گرفته، منبع آن را نوشته است. همان گونه كه پیش از این گفته شد، رازی برای این كار بزرگ بیش از ۱۵ سال از عمر خود را صرف كرد تا این كه بینایی و توان نوشتن را از دست داد و از شاگردانش كمك گرفت. با این همه، سازمان‌دهی نهایی كتاب به دست شاگردان رازی و پس از مرگ استاد انجام شد.
كتاب حاوی در سال ۱۲۹۷ میلادی به درخواست شارل انجو، شاه سیسیل، به كوشش فرج بن سالم به لاتینی ترجمه شد. نخستین چاپ متن لاتین آن در سال ۱۴۸۶ در شهر برسكیا انجام شد و سپس در سال‌های ۱۵۰۵، ۱۵۰۶، ۱۵۰۹ و ۱۵۴۲ در شهر ونیز بار دیگر به چاپ رسید. حاوی یكی از ۹ كتابی بود كه كتابخانه‌ی دانشكده‌ی پزشكی پاریس در سال ۱۳۹۵ میلادی در خود داشت.
۲) الكناش المنصوری
این كتاب پس از الحاوی مهم‌ترین اثر پزشكی رازی به شمار می‌آید. رازی این كتاب را به نام ابوصالح منصور بن اسحاق بن احمد بن اسد، والی ری، نام نهاده است. او در این كتاب، كه به طب منصوری پرآوازه شده، مفاهیم پایه‌ی پزشكی را در ده مقاله آورده است. مقاله‌ی نهم این كتاب، با عنوان"درباره‌ی درمان همه‌ی بیماری‌ها از فرق سر تا نوك پا" بیش‌تر مورد توجه بوده و در اروپا به صورت جداگانه نیز به چاپ رسیده و شرح‌های گوناگونی بر آن نوشته شده است.
طب منصوری را جرارد كرمونیایی در سال ۱۴۸۱ به لاتین ترجمه كرد. ترجمه‌ی لاتینی آن نخست در سال ۱۴۸۴ به چاپ رسید و سپس تا سال ۱۵۱۹، شش بار دیگر در ونیز چاپ شد. چاپ‌های دیگری از آن نیز در سال‌های ۱۵۳۳، ۱۵۴۴ و ۱۵۵۱ در سوئیس و ۱۶۷۴ در اولم فراهم آمد. این كتاب تا پایان سده‌ی نوزدهم میلادی بخشی از برنامه‌ی درسی دانشگاه توبینگن آلمان بود و ریاست دانشگاه مون‌پولیه، در فرانسه، تا سال ۱۵۵۸ هنوز درس خود را از روی این كتاب می‌گفته است.
۳) كتاب الجدری و الحصبه
این كتاب كهن‌ترین و مهم‌ترین كتابی است كه پیرامون آبله و سرخك نوشته شده است. رازی نخستین پزشكی است كه این دو بیماری را دو بیماری جداگانه دانسته و شیوه‌ی نگارش آن به اندازه‌ی با اصول علمی امروزی هم‌خوانی دارد كه برخی از پژوهشگران تاریخ پزشكی، از جمله نوبرگر در كتاب تاریخ پزشكی خود، آن را برجسته‌ترین خدمت فرهنگ اسلامی به علم پزشكی دانسته‌اند.
ترجمه‌ی لاتین كتاب آبله و سرخك رازی در سال ۱۵۴۸ در پاریس منتشر شد و ترجمه‌های لاتینی دیگری از‌ آن در سال‌های ۱۴۹۸ و ۱۵۵۵ در ونیز، در سال‌های ۱۵۲۹ و ۱۵۴۴ در سوئیس، در سال ۱۵۴۹ در استراسبورگ، در سال ۱۷۴۹ در لندن و در ۱۷۸۱ در گوتینگن چاپ شد. ترجمه‌ی فرانسوی آن در سال ۱۷۶۲ در پاریس منتشر شد. ترجمه‌ی انگلیسی آن در سال ۱۷۴۷ در لندن انجام شد، اما در سال ۱۸۴۸ منتشر شد. محمود نجم‌آبادی آن را به فارسی ترجمه كرده است.
۴) تقاسیم العلل
كتاب تقسیم‌های بیماری‌ها، گونه‌ای فرهنگ پزشكی است كه بیماری‌ها و چگونگی درمان آن‌ها چكیده‌وار در آن آمده است. این كتاب را نیز جرالد كرمونیایی به لاتین ترجمه كرده است.
۵) من لایحضره الطبیب
چنان‌كه از نام این كتاب بر می‌آید، برای كسی نوشته شده است كه به پزشك دسترسی ندارد. شیخ صدوق كه عنوان این كتاب را پسندیده بود، كتابی با نام من لایحضره الفقیه در فقه شیعی نوشته است.
۶) دفع مضار الاغذیه
این كتاب درباره‌ی جلوگیری از زیان غذاهاست و عبدالعلی نائینی آن را به فارسی ترجمه و با عنوان بهداشت غذایی منتشر كرده است.
۷) فی محنه الطبیب و كیف ینبغی ان یكون
كتابی در چگونكی آزمایش كردن پزشكان و این كه یك پزشك چگونه باید باشد.
۸) المرشد
كتاب راهنما كه با نام الفصول نیز شناخته می‌شود، چكیده‌ی دانش پزشكی است.
۹) الادویه المسهله الموجود فی كل مكان
این كتاب پیرامون داروهای آسان‌یافتنی است كه در هر جایی وجود دارند.
۱۰) القرابازین
رازی دو كتاب با این نام دارد كه یكی كبیر(بزرگ) و دیگری صغیر(كوچك) نامیده می‌شود. این كتاب‌ها پیرامون داروهایی هستندكه پزشكان باید با آن‌ها آشنا باشند.
دیگر كتاب‌های برجسته‌ی رازی در پزشكی عبارتند از:
▪ اطمعه المرضی(غذای بیماران)،
▪ برء‌الساعه(فوریت‌های پزشكی)؛
▪ كتابه فی تولد الحصاه(كتاب او در پدید آمدن سنگ‌‌ریزه)،
▪ كتابه فی القولنج(كتاب او در درد رودكان)، كتابه فی النقرس و اوجاع المفاصل(كتاب او در درد پا و مفصل‌ها)،
▪ الطب الملوكی(پزشكی شاهانه)،
▪ فی العله التی صارالخریف ممرضا(در چرایی آن‌كه پاییز بیماری‌آور است)،
▪ فی العله التی تحدث الورم و الزكام فی رووس الناس وقت الورد(در علت آن كه ورم و زكام در سر مردم هنگام گل سرخ عارض می‌گردد)،
▪ تقدیم الفاكهه قبل الطعام و تاخیر منه(خوردن میوه پیش از غذا و پس از آن)،
▪ فی عله التی لها ینجح جهال الاطباء و العوام و انساء اكثر من العلماء(در علت آن كه طبیبان نادان و عامه‌ی مردم و زنان، بیش از طبیبان دانشمند توفیق می‌یابند) و ... .
● دستاوردهای علمی رازی
▪ بحث علمی پیرامون ایمنی اكتسابی
در سال ۱۷۹۷ میلادی، ادوارد جنر، پزشك انگلیسی، دریافت دخترانی كه شیرگاوهای مبتلا به آبله‌ی گاوی را می‌دوشند، نسبت به آبله انسانی(آبله مرغان) ایمن هستند. جنر بر پایه‌ی این مشاهده و چند آزمایشی كه انجام داد، مفهوم ایمنی اكتسابی(به دست آوردنی) را مطرح كرد. اما نزدیك ۹۰۰ سال پیش از جنر، محمد زكریای رازی، برای نخستین بار آبله مرغان را به صورت علمی توصیف كرد. او در كتاب الجدری و الحصبه خود نوشته است كه این بیماری از فردی به فرد دیگر منتقل می‌شود، اما اگر كسی از این بیماری جان سالم به در برد، بار دیگر به این بیماری دچار نمی‌شود.

منبع:
۱. مصاحب، غلامحسین. دایره‌المعارف فارسی(مقاله‌ی رازی). انتشارات فرانكلین، چاپ اول ۱۳۴۵
۲. محقق، مهدی. فیلسوف ری، محمد بن زكریای رازی. نشر نی، چاپ سوم، ۱۳۶۸
۳. بروان، ادوارد. تاریخ طب اسلامی. ترجمه‌ی مسعود رجب‌نیا. انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ ششم، ۱۳۸۳
۴. نصر، سید حسین. علم و تمدن در اسلام. ترجمه‌ی احمد آرام. چاپ دوم ترجمه‌ی فارسی ۱۳۵۹
۵. هونكه، زیگرید. فرهنگ اسلام در اروپا. ترجمه‌ی مرتضی رهبانی. دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم ۱۳۷۳
۶. سارتن. جرج. مقدمه‌ای بر تاریخ علم. ترجمه‌ی غلامحسین صدری افشار. انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۸۳
۷. Barquet Nicolau, Domingo Pere.Smallpox:The Triumph over the Most Terrible of the Ministers of Death. Annals of Internal Medicine,۱۵ Oct ۱۹۹۷

منبع : جزیره دانش