اصفهان ، استان اصفهان

از مراجعه به منابع موجود تاریخی چنین برمی‌آید كه كلمه «اسپاران» بطلمیوس، «سپاهان» پهلوی و «اصبهان» عرب و «اصفهان» امروز لفظی قدیمی است و به احتمال قریب به یقین كلمه‌ای پهلوی است و ریشه قدیمی‌‌تر از پهلوی آن مكشوف نیست.
در عهد اشكانیان، اصفهان مركز و پایتخت یكی از ایالت‌های وسیعی بود كه تحت فرمان ملوك اشكانی قرار داشت.
در دوره ساسانیان، اصفهان محل سكونت و قلمرو و نفوذ «اسپوهران» یا اعضای هفت خانواده بزرگ ایرانی كه مشاغل عمده و مناصب سلطنتی در اختیار داشتند، بود. هم‌چنین در این دوره اصفهان به عنوان مركز تجمع سپاه و به منزله دژ مستحكمی به شمار می‌رفت. شاید به همین علت بود كه یزدگرد سوم پس از شكست از اعراب مدتی در اصفهان به سر برد.
شهر اصفهان پس از نبردی كه بین سردار ایرانی و سردار عرب درگرفت، با كشته شدن سردار ایرانی در محل رُستاق‌الشیخ به تصرف اعراب درآمد. مورخین بصره، فتح اصفهان را در سال 23 هجری ثبت كرده‌اند.
بعد از اسلام، اصفهان مانند دیگر شهرهای ایران تا اوایل قرن چهارم تحت سلطه اعراب بود و در زمان منصور خلیفه عباسی، مورد توجه قرار گرفت و به حاكم این شهر دستور داده شد كه در عمران و آبادانی آن بكوشد. به همین منظور در دهكده خشینان (احمدآباد فعلی) قصری عالی بنا گردید و بارویی به دور شهر كشیده شد و خشینان به یهودیه متصل گشت. شهر اصفهان در قرون اولیه اسلامی از دو قسمت جِی و یهودیه تشكیل می‌شد. جِی در قسمت شرق اصفهان و جوباره (یهودیه) در قسمت دیگر شهر قرار داشت.
در سال 319 هـ.ق مردآویج زیاری اصفهان را متصرف شد و آن را به پایتختی برگزید و جشن سده را هر چه باشكوه‌تر در این شهر برپا كرد.
در سال 327 هـ.ق این شهر به تصرف ركن‌الدوله دیلمی درآمد و آن را به پایتختی انتخاب كرد. بعد از آن شهر اصفهان رونق خود را بازیافت و مركز تجمع علما و شعرا شد.
در سال 443 هـ.ق اصفهان به دست طغرل پادشاه سلجوقی فتح شد. در این زمان عمارات مساجد و كوشك‌های متعددی در شهر بنا گردید.
در زمان ملكشاه سلجوقی، اصفهان بار دیگر به پایتختی انتخاب شد و دوران طلایی دیگری را آغاز نمود. در این دوره اصفهان از آبادترین و مهم‌‌ترین شهرهای دنیا به شمار می‌‌آمد.
بعد از ملكشاه سلجوقی، جانشینان او در اصفهان مستقر شدند. این شهر تا سال 633 هـ.ق در امان بود. در زمان حمله مغول‌ها سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه اصفهان را مركز تجمع سپاه خویش قرار داد. فتح اصفهان به علت حصار مستحكم آن، مدت‌ها طول كشید و سرانجام با خیانت شافعیان كه در اختلاف با حنفیان دروازه‌های شهر را بر روی سپاهیان مغول گشوده بودند، شهر سقوط كرد و مغول‌ها به قتل‌عام ساكنین شهر پرداختند. این شهر در سال 639 هـ.ق تحت سلطه مغول‌ها قرار گرفت.
پس از بازگشت سپاه مغول، شهر اصفهان مجدداً رونق یافت و قسمتی از آبادی و عمران گذشته‌ خود را به دست آورد، تا این كه مورد تاخت و تاز سپاهیان تیمور قرار گرفت. حملات تیمورلنگ ضررهای جبران‌ناپذیری بر اصفهان وارد كرد. معروف است كه پس از آن كه عده‌ای از اهالی شهر سر به شورش برداشتند، تیمور برای سركوبی آن‌ها فرمان قتل‌عام صادر كرد.
بعد از حملات مغول و تیمور، اصفهان به علت موقعیت جغرافیایی مناسب، دوباره رونق یافت؛ در زمان حكومت صفویان توسعه فراوانی پیدا كرد و بر جمعیت آن نیز افزوده شد. شاه‌‌عباس صفوی این شهر را تصرف و یك سال در‌ آن سكونت كرد.
دوران شكوفایی دوباره اصفهان با انتخاب این شهر به عنوان پایتخت در زمان شاه‌عباس در سال 1000 هـ.ق آغاز شد. علت انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت را باید در دوری از قلمروهای دولت عثمانی در دوره جنگ‌های ایران و عثمانی پی‌جویی كرد. این انتقالِ اندیشیده، به دلیل موقعیت ممتاز جغرافیایی و ژئوپولیتیكی اصفهان و قرار گرفتن آن در قلب ایران و دوری از مرزهای سیاسیِ خطرآفرین بود. در این دوره، قسمت مركزی شهر كشش و توانایی برآوردن نیازهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جدید را نداشت. در جنوب میدان قدیم و در محل باغ بزرگ نقش جهان كه یادگار سلاجقه بود، مركز جدیدی ایجاد گردید. فعالیت اقتصادی شهر (بازار) با یك شبكه به مركز قدیمی شهر ارتباط یافت تا ضمن حفظ فعالیت نسبی بخش قدیمی شهر، اهم فعالیت‌‌ها را به سوی خود جذب نماید. علاوه بر این، میدان شاه‌عباس و دو محله دیگر به نام‌‌های عباس‌آباد یا تبریزی‌ها (جهت اسكان تجار تبریزیِ همراه شاه‌عباس) و جلفا (برای اقامت ارامنه جلفای ارس كه به منظور توسعه‌ تجارت خارجی ایران،‌ به اصفهان كوچانده شده بودند) ایجاد شد. این دو محله به وسیله چهارباغ و پل اللّه‌وردی‌خان (سی و سه پل)‌ به دیگر قسمت‌های شهر متصل گردید.
پس از شاه‌عباس، جانشینان او نیز به توسعه شهر ادامه دادند. علاوه بر توسعه قسمت‌‌های شمالی شهر، دو واحد مهم مسكونی در جنوب رودخانه به وجود آوردند: یكی كاخ و باغ‌های سعادت‌آباد كه در زمان شاه‌عباس ثانی احداث شد، و دیگری شهرك فرح‌آباد كه در جنوب غربی شهر و در زمان شاه سلطان حسین ایجاد گردید، و به وسیله پل مارنان به شهر اصلی وصل شد.
سقوط شهر اصفهان و انقراض سلسله صفویه كه پس از 6 ماه محاصره به دست محمود افغان انجام گرفت، بر روند توسعه شهر اصفهان در عصر صفوی نقطه پایانی گذاشت و شهر اصفهان دچار یك دوره‌ انحطاط شد.
افاغنه برای تقویت بنیان‌های حكومت خود، مركز شهر را كه قسمت اعظم بازار و كلیه كاخ‌های صفویه و مساجد بزرگ را در بر داشت، با ایجاد بارو محصور كردند. شهر اصفهان در آن عصر دو حصار تودرتو داشت كه حصار داخلی به نام باروی اشرفی یا افاغنه معروف بود.
در دوران زندیه و قاجاریه پایتخت كشور به شیراز و تهران انتقال یافت.
در دوره‌ افشاریه، شهر اصفهان رونقی دوباره یافت؛ ولی در عهد قاجاریه به علت انتقال پایتخت به تهران و حاكم شدن ظل‌السلطان پسر ناصرالدین‌شاه بر اصفهان (1271 هـ.ق) انحطاط دوباره شهر اصفهان آغاز شد. معروف است كه ظل‌السلطان پسر ناصرالدین‌شاه زمین و مصالح آثار تاریخی شهر را به مردم می‌فروخت و می‌خواست به هر ترتیبی كه شده، مخارج قشون خود را كه از واحدهای بسیار قوی و منظم كشور بود، تأمین كند.
از ویژگی‌های اقتصادی شهر اصفهان در دوره قاجار، درآمد ناچیز زمین و عدم امنیت ملاكین بود.
در دوره‌ پهلوی با توجه به شرایط تاریخی و جغرافیایی، شهر اصفهان مورد توجه قرار گرفت؛ در بازسازی آثار تاریخی آن كوشش‌هایی به عمل آمد و توسعه صنعتی شهر و منطقه اصفهان آغاز شد.
در طی دو دهه اخیر شهر اصفهان توسعه فراوانی یافته و نوسازی‌های جالب توجهی در آن صورت گرفته است. اصفهان امروز یكی از شهرهای بزرگ و سیاحتی ایران و جهان است.