سی. تی اسکن

این شیوه تصویر برداری در حقیقت به معنی تصویر گیری مقطعی و عرضی از اعضای بدن می‌باشد. اما دارای اسامی مختلفی است که از آن جمله می‌توان به CAT مخفف کلمات Computerized Axial Tomography به معنی توموگرافی کامپیوتری محوری می‌باشد. CTAT مخفف کلمات Computerized trans Axial Tomography به معنی توموگرافی کامپیوتری عرضی محوری می‌باشد. CTR مخفف کلمات computerized trans Recanstration ، CDT مخفف کلمات computerized Digital Tomography به معنی توموگرافی دیجیتالی کامپیوتری می‌باشد. اما نام ترجیحی آن که در کتابها و کاربردهای پزشکی بکار می‌رود کلمه CT اسکن مخفف کلمات computerized tomography scan می‌باشد که کلمه scan اسکن به معنی تقطیع کردن و واژه توموگرافی از Tomo به معنی برش یا قطعه و graphy به معنی شکل و ترسیم است، گرفته شده است. در اصل به معنی تصویرگیری از برشهای قطع شده از یک عضو به صورت کامپیوتری می‌باشد.
● تاریخچه
در سال ۱۹۱۷ میلادی یک ریاضیدان اتریشی به نام رادون (J.Radon) ثابت کرد که یک شیئی دو یا سه بعدی را می‌توان با گرفتن بی‌نهایت عکس از آن در جهات مختلف به تصویر کشید که پایه‌ای برای سی‌تی اسکن محسوب می‌شد. در سال ۱۹۵۶ دانشمندی به نام بارسول (Barcewell) نقشه خورشیدی از تصاویر شعاع‌ها درست کرد. در سال ۱۹۶۱ الدندرف (oldendorf) و در سال ۱۹۶۳ آلن کورمارک (Allencormarck) اندیشه‌هایی از سی‌تی اسکن را فهمیده و مدلهایی در حد آزمایشگاهی ساخته‌اند. در سال ۱۹۶۸ کول (kuhl) و ادواردز (Edwords) یک دستگاه اسکن مکانیکی برای تصویری از هسته ساخته‌اند که موفق بودند. اما نتوانستند کار خود را در حد رادیولوژی تشخیصی ، توسعه دهند. تا اینکه در سال ۷۲-۱۹۷۰ اصول ریاضی گفته ‌شده توسط ریاضیدان انگلیسی (God feryhaunsfield) بکار گرفته شد و توانست یک دستگاه سی‌تی اسکن را بسازد و جهت مصرف بالینی معرفی کند. در سال ۱۹۷۹ جایزه نوبل بطور مشترک به پروفسور آلن کورمارک و گاد فری هانسفیلد تعلق گرفت.
● سیر تحولی و رشد
مانند تمام رشته‌های تصویر گیری پزشکی (رادیولوژی) دستگاه‌های سی‌تی اسکن بطور مداوم تغییر کرده و بوسیله کارخانه‌ها و سازندگان مختلف پیش رفته است. دستگاه اولیه که بوسیله هانسفیلد و توسط شرکت EMI ساخته شده بود، فقط برای ارزیابی مغز طراحی شده بود، که دستگاه نسل اول یا EMI نام داشت. مدت‌ زمان کوتاهی نگذشت که نسل دوم دستگاه‌های سی‌تی اسکن با امکانات بیشتر به بازار آمد و نسل سوم این دستگاه‌ها با امکاناتی از جمله کم شدن زمان تصویر گیری معرفی شد. هم ‌اکنون نسل چهارم با سرعت خیلی بالا و امکانات بهینه و نتایج عالی موجود می‌باشد.
ساختمان یک دستگاه سی‌تی اسکن
یک دستگاه اسکن توموگرافی کامپیوتری از یک میز برای قرار گرفتن بدن بیمار ، یک گانتری که سر بیمار در آن قرار می‌گیرد، یک منبع تولید اشعه ایکس ، سیستمی برای آشکار کردن تشعشع خارج ‌شده از بدن ، یک ژنراتور اشعه ایکس ، یک کامپیوتر برای بازسازی تصویر و کنسول عملیاتی که تکنولوژیست رادیولوژی بر آن قرار می‌گیرد، تشکیل شده است.
● اصول کار دستگاه سی‌تی اسکن
پس از اینکه بدن بیمار بر روی میز و سر آن در گانتری قرار گرفت و شرایط دستگاه بر حسب ناحیه مورد تصویر برداری تنظیم شد، یک دسته پرتو ایکس توسط کولیماتور (محدودکننده دسته اشعه) به صورت یک باریکه در آمده و از بدن بیمار رد می‌شود (پالس می‌شود). مقداری از انرژی اشعه هنگام عبور از بدن جذب و باقیمانده اشعه با عنوان پرتو خروجی که از بدن بیمار عبور می‌کند توسط آشکار سازی که مقابل دسته پرتو ایکس قرار دارد، اندازه ‌گیری شده و بعد از تبدیل به زبان کامپیوتری در حافظه کامپیوتر ذخیره می‌شود. بلافاصله پس از اینکه اولین پالس اشعه بطرف بیمار فرستاده و اندازه‌گیری شد و لامپ اشعه ایکس یک حرکت چرخشی بسیار کم انجام داد، دسته پرتو ایکس دوباره پالس شده ، مجددا اندازه‌گیری می‌شود و در حافظه کامپیوتر ذخیره می‌گردد.
این مرحله چند صد یا چند هزار بار بسته به نوع دستگاه تکرار می‌شود تا تمام اطلاعات مربوط به عضو مورد نظر در حافظه کامپیوتر ذخیره شود. کامپیوتر میزان اشعه‌ای را که هر حجم معینی از بافت جذب می‌کند، اندازه ‌گیری می‌کند. این حجم بافتی را واکسل (Voxel) می‌نامند که مشابه چند میلیمتر مکعب از بافت بدن می‌باشد. در سی ‌تی ‌اسکن یک لایه مقطعی از بدن به این واکسلهای ریز تقسیم می‌شود، که با توجه به مقدار جذب اشعه‌ای که توسط هر کدام از این واکسلها صورت می‌گیرد، یک شماره نسبت داده می‌شود. این شماره‌ها نیز بر روی تصویر که بر صفحه تلویزیون مانند کامپیوتر می‌افتد، یک چگالی با معیار خاکستری (از سفید تاسیاه) اختصاص داده می‌‌شود.
نمایش هر کدام از واکسلها را بر روی مونیتور یک پیکسل (Pixl) می‌گویند. یعنی واکسلها حجم سه بعدی و پیکسلها دو بعدی می‌باشند و هر چه تعداد پیکسلها بر روی مونیتور بیشتر باشد تصویر واضح‌تر و قابل تفکیک‌تر است. اعدادی که با توجه به مقدار جذب اشعه به هر بافت اختصاص داده می‌شود، را اعداد سی ‌تی یا اعداد هانسفیلد می‌نامند. بطور مثال بافت چربی کمتر از بافت عضلانی و بافت عضلانی کمتر از بافت استخوانی اشعه را جذب می‌کند. بنابراین بطور مثال استخوان ۴۰۰+ ، آب صفر و چربی ۵۰ و هوا ۵۰۰ می‌باشد که هر چه مقدار این اعداد کمتر باشد، بر روی فیلم سی‌تی اسکن آن قسمت طبق معیار خاکستری بیشتر به سمت سیاهی تمایل دارد و برعکس هرچه عدد سی‌ تی مثل استخوان بالا باشد تصویر به سمت سفیدی تمایل دارد. گاهی برای مشخص ‌تر شدن اعضایی که دارای چگالی شبیه به هم هستند از مواد کنتراست‌ زا استفاده می‌شود که تفاوت را به خوبی مشخص کند.
● کاربرد
▪ تشخیص بیماریهای مغز و اعصاب
چون سی ‌تی اسکن می‌تواند تفاوت بین خون تازه و کهنه را به تصویر بکشد، به همین دلیل برای نشان دادن موارد اورژانس بیماریهای مغزی بهترین کاربرد را دارد.
بیمارهای مادر زادی مانند بزرگی یا کوچکی جمجمه .
تشخیص تومورهای داخل جمجمه‌ای و خارج مغزی .
خونریزی در قسمت‌های مختلف مغز و سکته‌های مغزی .
تشخیص بیماری اعضای داخل شکمی مانند کبد ، لوزالمعده ، غدد فوق کلیوی.
▪ بررسی بیماریهای ریه.
برش‌نگاری محوری رایانه‌ای یا سی‌تی اسکن نوعی ویژه از پرتونگاری اشعه مجهول ”ایکس“ می‌باشد که قادر است تصاویر سطح مقطع بخشی از بدن را بنمایاند. این شیوه مستلزم برش‌نگاری ”توموگرافی“ است. ”تومو“ واژه‌ای یونانی به مفهوم برش یا مقطع و ”گرافی“ به معنای ترسیم می‌باشد. پس توموگرافی به معنای برش‌نگاری است سی‌تی‌اسکن در بسیاری از اقدامات تشخیصی، کاررد دارد که عبارتند از:
▪ اسکن سر
پرتونگاری متداول با اشعه ایکس، قادر به نمایاندن ساختمان مغز نیست ولی این عمل با سی‌تی‌اسکن، شدنی است.
با اسکن کردن سر می‌توان موارد زیر را تشخیص داد:
۱) غده‌های سرطانی
احتمال دارد غده‌های سرطانی درون مغز، طناب نخاعی یا هر جای دیگری در سر رشد کنند، سی‌تی‌اسکن با توانائی بسیار بالائی قادر به شناسائی غده‌ها است.
۲) لخته‌های خون
چنانچه یک رگ خونی در مغز پاره شود لخته‌های خونی ایجاد می‌شود، لخته‌های خون مانع جریان خون و ارتباط عصبی می‌شود.
۳) بزرگ شدن بطن‌ها
مایع مغزی - نخاعی (مایع روشنی که مغز و نخاع را دربرمی‌گیرد) مایعی است که در بطن‌های مغزی جاری می‌شود. گاهی آن مایع نمی‌تواند به طرز مناسبی تخلیه شود، در نتیجه بطن‌ها بزرگ می‌گردند.
۴) ناهنجاری‌های مربوط به اعصاب
سی‌تی‌اسکن قادر است ناهنجاری‌های مربوط به اعصاب یا عضلات چشم را بنمایاند. ضمناً از این طریق، برای تشخیص تفاوت ضایعات مغزی مربوط به انواع بیماری‌های روانی نیز استفاده می‌شود.
۵) اندام غیرطبیعی
سی‌تی‌اسکن می‌تواند استخوان، بافت نرم، چربی، گاز، مایع و ... را از هم تشخیص دهد. این دستگاه مشخص می‌سازد که آیا اندام ورم کرده یا بزرگ شده و اندازه و شکل یک عضو، طبیعی است یا نه؟
▪ گره‌های لنفاوی متورم
سی‌تی‌اسکن گاه برای تشخیص تغییرات گره‌های لنفاوی موجود در قسمت‌های متفاوت به‌کار می‌رود. این گره‌ها ممکن است به‌علت عفونت یا بروز بیماری‌های دیگر، بزرگ شده باشند.
۷) بیماری‌های لوزالمعده
قبلاً تشخیص این بیماری بدون جراحی تقریباً غیرممکن بود در حالی‌که با سی‌تی‌اسکن می‌توان ظرف مدت کمتر از یک ساعت آن را تشخیص داد.
۸) بیماری‌های ستون فقرات
سی‌تی‌اسکن قادر است دیسک‌ها (بالشتک‌هائی از بافت نرم در بین مهره‌ها) را نشان داده و مشخص سازد که آیا دیسک دچار پارگی شده و آیا بر یک عصب فشار می‌آورد یا نه؟
۹) سرطان ریه
سی‌تی‌اسکن می‌تواند نقاط ویژه‌ای را که توده‌های سرطانی رشد یافته است بنمایاند که این توده‌ها معمولاً با پرتونگاری اشعه ایکس دقیقاً معلوم نمی‌شود.
● طرز کار دستگاه‌های سی‌تی‌اسکن
۱) اشعه
یک لامپ اشعه ایکس، دستهٔ باریکی از اشعه را بر سطح مشخصی از بدن متمرکز می‌سازد. جذب اشعه ایکس در قسمت‌های مختلف بدن متفاوت است.
۲) گیرنده
گیرنده‌ها، شمار پرتوهای ایکس باقیمانده را بعد از عبور دسته اشعه ایکس از بدن نمایان می‌سازد. این اطلاعات به یک رایانه منتقل شده و در آنجا انباشته می‌شود.
۳) چرخش
لامپ اشعهٔ ایکس به دور بدن می‌گردد و آن را اسکن کرده و به گیرنده‌ها منتقل می‌کند، هزاران اندازه‌گیری توسط گیرنده‌ها دریافت شده و در رایانه ثبت می‌شود.
۴) رایانه
رایانه اطلاعات گیرنده‌ها را در نقاط گوناگون، تجزیه و تحلیل می‌کند. محاسبات به یک تصویر ویدیوئی تبدیل شده و بر روی فلاپی یا دیسکت نوری ذخیره می‌شود.
● آمادگی برای سی‌تی‌اسکن
این موارد، رهنمودهای عمومی هستند که اغلب پزشک یا فناور (تکنسین) بخش سی‌تی اسکن در اختیار شما می‌گذارند و معمولاً شامل این موارد هستند:
۱) از شما خواسته می‌شود که بین ۴ تا ۸ ساعت قبل از اسکن، از خوردن غذا و نوشیدن مایعات خودداری کنید. البته این در صورتی است که لازم باشند از یک مادهٔ حاجب (خوراکی یا تزریق) در حین انجام سی‌تی‌اسکن، استفاده شود. این ماده نمایش برخی اندام‌ها را آشکارتر کرده و مشاهدهٔ نتیجه آزمایش را آسان‌تر می‌گرداند.
۲) برای سی‌تی‌اسکن بهتر است که لباس راحت و گشاد بپوشید و زیورآلات، سنجاق سر، عینک، دندان مصنوعی و ... را درآورده و کنری بگذارید، اگر نسبت به داروی خاصی حساسیت دارید حتماً پزشک یا فناور را مطلع سازید.
● مراحل انجام سی‌تی‌اسکن سر
در مرحله اول، فناور (تکنسین) شما را روی میز معاینه قرار می‌دهد و مادهٔ مخصوصی را در سیاهرگ شما تزریق می‌کند. و یا ماده خوراکی را به شما می‌دهد. پس از آن شما ممکن است دچار برافروختگی، تهوع، سردرد یا شور شدن دهان گردید. احساس خارش یا تنگی نفس احتمالاً نشانهٔ حساسیت شما نسبت به این ماده است. در صورتی‌که دچار واکنش‌های شدید حساسیتی شدید پرتونگار را آگاه سازید.
مرحله دوم فناور سر شما را در جایگاه مخصوص قرار داده و توسط یک بند آن را می‌بندد تا تکان نخورد، زیرا حتی یک حرکت جزئی، نتایج پرتونگاری را تار می‌کند.
در مرحلهٔ سوم شما به درون دستگاه سی‌تی‌اسکن منتقل می‌شوید.
● اسکن کردن
وقتی دستگاه سر شما را اسکن می‌کند، یک صدای ویژ ویژ می‌شنوید، آرام باشید. سرتان را نجنبانید، بعد از هر اسکن ممکن است بدن شما قدری بلرزد، اما نباید نگران شوید چون این واکنش طبیعی بدن شما است.
تمام این عملیات ممکن است بین ۳۰ دقیقه الی ۲ ساعت طول بکشد و این بسته به آزمایش دقیقی است که باید صورت بگیرد، بعد از آزمایش، نتایج سی‌تی‌اسکن شما ارزیابی می‌‌گردد، احتمال دارد به آزمایش دیگری احتیاج داشته باشید، که در این صورت، اسکن‌های دیگری از شما گرفته می‌شود.
در مورد شیوه پرتونگاری با اشعه ایکس، باید دانست که تشعشع امری خطرناک است، ولی سی‌تی‌اسکن طوری طراحی شده است که با کمترین تماس با اشعه بیشترین اطلاعات را ارائه می‌دهد و در مقایسه با دیگر روش‌های تشخیص، کمترین خطر را دربردارد.

بابک نامی