اصلاح نظام بازار محصولات کشاورزی ـ بخش اول

● مقدمه:
دولت‌ها در کشورهای مختلف با اهداف گوناگون در بازار محصولات کشاورزی دخالت می‌کنند و به تعبیری اقدام به تنظیم بازار می‌کنند. برقراری تعادل در بازار محصولات، حمایت از مصرف‌کنندگان و یا تولید ‌کنندگان و مواردی از این دست می‌تواند هدف این سیاست‌ها باشند.
براساس یکی از ارزیابی‌های انجام گرفته توسط بانک جهانی که حدود ۸۰ کشور را پوشش داده است، تنها دولت نیوزیلند به طور موثر در بازارهای محصولات کشاورزی خود دخالت نمی‌کند. کشورهایی نظیر آمریکا، اعضای اتحادیه اروپا و ژاپن هنوز به شدت از بخش کشاورزی حمایت می‌کنند و برای این کار بودجه نسبتا بالایی را منظور می‌کنند. میزان این حمایت در اروپا بیش از آمریکا، اما کمتر از ژاپن است.
در ایران نیز با توجه به گسترش شهرنشینی در دهه‌های اخیر و گذار کشاورزی از وضعیت سنتی به مرحله نوین و در نتیجه با افزایش سهم محصولات عرضه شده به بازار مصرف از کل محصولات تولیدی این موضوع اهمیت فزاینده‌ای یافته است. در حال حاضر شکوه اصلی کشاورزان درباره‌ی چگونگی عرضه محصولات تولیدی آنان در بازار مصرف، پایین بودن سهم دریافتی آن‌ها از قیمتی است که مصرف کننده پرداخت می‌کند، بیشتر کشاورزان و کارشناسان این امر را ناشی از نقایص موجود در ساختار بازار محصولات کشاورزی می‌دانند؛ برای نمونه، اندک بودن میزان محصول عرضه شده به بازار مصرف توسط هر کشاورز سبب گردیده تا بسیاری از کشاورزان محصول خود را در بازار سر مزرعه با قیمتی پائین در معرض فروش گذارند. علاوه بر این در زمان برداشت نیز حجم زیادی از محصول به سبب نبود انبار برای نگهداری، روانه بازار شده و موجب کاهش شدید قیمت‌ها شده است. از سویی تعداد زیاد واسطه‌ها نیز در مسیرهای بازاریابی سبب افزایش هزینه بازاریابی شده است.
● مفهوم بازار:
بازار به شبکه‌ای از روابط بین تولید کنندگان و مصرف کنندگان اطلاق می‌شود که در آن کالاها و خدمت مورد معامله قرار می‌گیرند. بنابراین هنگامی‌ که صبحت از بازار به میان می‌آید واژه‌هایی چون:
- توابع بازار: عرضه، تقاضا
- متغیرهای اصلی بازار: مقدار و قیمت محصول
- عاملین اصلی بازار: تولید کنندگان و مصرف کنندگان (و نیز دولت)
- عامل موثر بر توابع عرضه : (تکنولوژی، قیمت نهاده‌های تولید، قیمت سایر محصولات، مالیات، یارانه‌ها)
● مفهوم تنظیم بازار:
منظور از تنظیم بازار مجموعه مقررات، ابزارها و استراتژی‌هایی است که در جهت حمایت از عاملین اصلی بازار بین متغییرهای اصلی بازار به وجود می‌آید. به این منظور تغییراتی در عوامل موثر بر توابع عرضه و تقاضا ایجاد می‌شود. براین اساس دولت می‌تواند مثلا از طریق اعطای یارانه، عرضه محصول خاصی را تشویق کند و یا با اخذ مالیات عرضه آن را کنترل کند. بنابراین تنظیم بازار تعریف بسیار گسترده‌ای دارد و به شیوه‌های متعددی قابل انجام است اما در مجموع شامل ایجاد تعادل یا کنترل مقدارعرضه و تقاضا، قیمت‌گذاری، حفظ یا تثبیت درآمد کشاورزان، حمایت از مصرف‌کنندگان و نیز دخالت در تجارت محصولات می‌شود.
● حاشیه بازاریابی:
حاشیه بازاریابی به صورت « تفاوت قیمتی که مصرف کننده می پردازد با قیمتی که مصرف کننده می پردازد با قیمتی که زارع دریافت می کند» تعریف می شود . به عبارت دیگر حاشیه بازاریابی شامل قیمت همه فعالیت‌ها و عملیات انجام شده است که به وسیله بنگاه‌های بازاریابی و واسطه‌ها انجام می گیرد.
● عملیات بازاریابی:
عملیاتی هستند که برروی محصول در فاصله مزرعه و خانه انجام می‌گیرند این عملیات در رابطه با نوع محصول، شرایط موجود و نیاز مصرف کنندگان متفاوت هستند، مانند برنج که باید به مصرف نهایی تبدیل شود اما بعضی از محصولات مانند میوه و سبزی را می‌توان به صورت تازه نیز مصرف کرد.
▪ عملیات بازاریابی ۳ وظیفه بر عهده دارد:
۱) جمع‌آوری محصولات کشاورزی
۲) آماده ساختن محصولات برای مصرف
۳) توزیع محصول یا فرآورده‌های تولید شده.
جمع‌آوری مازاد تولید محصول کشاورزی و انتقال آن به محل‌های نگهداری از جمله عملیات مهمی هستند که باید در نظام بازاریابی مورد توجه قرارگیرند. زیرا همواره درهرمنطقه در دوره زمانی خاصی بیش از نیاز آن منطقه محصولات تولید می‌شوند که باید با وسایل گوناگونی حمل گردند که در این مرحله حمل محصول باید سریع، درست و با رعایت نکات ایمنی انجام گیرد و محصولات تولیدی باید توسط نظام بازاریابی توزیع شوند در همین مرحله است که مشکلات نظام بازاریابی نا هماهنگ بیش از پیش آشکار می‌گردد.
وجود کافی وسایل حمل ونقل، راه‌های ارتباطی، کوتاهی فاصله تولید کننده و ومصرف کننده و کمی واسطه‌ها می‌تواند به توزیع محصول کمک نماید. دراین این زمینه بازاریابی محصولات کشاورزی در ایران با مشکلات گوناگون روبه‌رو می‌باشد از جمله می‌توان گفت که زیادی واسطه‌ها سبب کاهش سود تولیدکنندگان و نبود راه های ارتباطی و وسایل حمل ونقل مناسب نیز موجب کاهش کیفیت محصول شده است.
● عوامل بازاریابی:
عوامل بازاریابی بسته به نوع محصول و در مناطق مختلف متفاوت است . در بازار محصولات کشاورزی ایران اصلی ترین عوامل به شرح زیر هستند.
الف) پیله وران با خریداران محلی
ب) عمده فروشان عمده
ج) موسسه های بسته بندی محصولات
د) حق العمل کاران
ه) دلالان
و) فروشندگان حراج
● ویژگی‌های محصولات کشاورزی :
۱) فصلی بودن:
یکی از ویژگی‌های محصولات کشاورزی آن است که در دوره کوتاه تولید شده، اما مصرف آنان در زمان طولانی انجام می‌گیرد. برای نمونه گندم که غذای اصلی در سبد خانوار مصرف کنندگان ایرانی است، در دوره کوتاهی تولید، ودر همه ایام سال مصرف می شود.
یکی از مسایل فصلی بودن محصول آن است که در فصل برداشت، تقاضا برای وسایل حمل ونقل افزایش یافته و موجب افزایش هزینه حمل می‌شود. علاوه براین اگر محصول سریعا به انبارها حمل نشود میزان ضایعات افزایش خواهد یافت. بنابراین اگر وضعیت جاده‌ها نامناسب بوده و وسایل حمل کافی وجود نداشته باشد، میزان ضایعات ودر نتیجه هزینه بازاررسانی به طور چشمگیری افزایش خواهد یافت.
افزون براین چون تولید یکباره، اما مصرف بتدریج انجام می گیرد. به منظور ایجاد تعادل میان تولید و مصرف مساله انبارداری، هزینه عمده‌ای را در بازاریابی محصولات کشاورزی ایجاد می‌کند چرا که نگهداری از محصول در انبار نیاز به اعمال روش‌های خاصی برای مبارزه با آفات انبارداری دارد.
۲) فساد پذیری:
محصولات کشاورزی برخلاف محصولات صنعتی باید خیلی سریع برداشت و به بازار عرضه می‌شوند، مثل شیر و گوشت که برای حمل آن‌ها نیاز به کامیون‌های سردخانه‌دار و برای نگهداری آنان نیاز به سردخانه بوده و یا باید به سرعت مصرف و یا تبدیل شوند، گروه دیگراز محصولات مانند میوه و سبزی نیزهر چند با سرعت کمتری فاسد می‌شوند. اما در صورت عدم عرضه به بازار باید در سردخانه نگهداری شده و یا در صنایع تبدیلی مورد استفاده قرار گیرند. بنابراین نبود امکاناتی همچون سردخانه و کارخانه های تبدیلی موجب افزایش ضایعات،هزینه های بازاریابی و قیمت مصرف کننده می شود.
۳) حجم زیاد:
یکی از ویژگی‌های محصولات کشاورزی حجم زیاد آن‌ها است، زیرا این موضوع باعث می‌شود که تقاضا برای وسایل حمل و نقل افزایش یابد. و سبب افزایش هزینه‌ حمل و همچنین افزایش هزینه بازاریابی می‌شود. از سوی دیگر حجم زیاد محصول بر هزینه‌ انبارداری نیز اثر گذاشته و موجب می‌شود که محصول فضای بیشتری را در انبار اشتغال کرده و هزینه‌ انبارداری آن افزایش یابد .
● خدمات بازاریابی محصولات کشاورزی:
۱) انبارداری؛
ایجاد تعادل میان عرضه و تقاضا محصولاتی که زمان تولید و مصرف آن‌ها همانگ نیست که دلایل زیر را می‌توان برا‌ی آن‌ها عنوان کرد.
الف) تامین نیاز تولید کنندگان محصولات کشاورزی
ب) ایجاد تعادل در عرضه محصول در زمان تولید و در فصل خاص و همچنین مصرف آن در سایر فصول
ج) ایجاد تعادل میان تولید و تامین نیاز در نقاط و مراکز مختلف
د) کاهش نوسانات قیمت
ه) افزایش قیمت و کسب سود بیشتر
۲) حمل و نقل؛
حمل ونقل نقش مهمی درعملیات بازاریابی محصولات کشاورزی دارد، چرا که ویژگی‌ این محصولات باعث می‌شود که برای حمل و نقل آنان وسایل خاصی به کار گرفته شود، برای نمونه برای حمل و نقل احشام نیاز به کامیون سرباز و برای حمل گل و سبزی نیاز به کامیون سردخانه‌دار داریم.
ازجمله ویژگی‌های حمل و نقل کالاهای کشاورزی، تمرکز یافتن فعالیت‌های مربوط به حمل محصولات دریک فصل معین است این امرباعث تقاضای شدید برای وسایل شده و مخارج حمل و نقل افزایش یابد. لذا سازماندهی مناسب وسایل حمل ونقل درفصل برداشت ضروری بوده و می‌تواند مانع از گسترش دامنه بازاریابی شود به همین علت کشاورزان اغلب سعی در فروش محصولات در بازارهای نزدیک به خود کرده و از انتقال آن به بازارهای دورتر خوداری می کنند.
۳) تبدیلات؛
این روش به دلیل متفاوت بودن شکل تولید آن نسبت به شکل مصرف آن می‌باشد مانند برنج یا برای نگهداری طولانی مدت و در مواردی محصول مورد نظر را مطابق سلیقه مصرف کننده کردن چرا که برخی از محصولات با اقدام‌هایی چون خشک کردن- کنسرو، ترشی، که در واقع افزایش استفاده از این گروه محصولات رابطه مستقیمی با میزان درآمد افراد دارد.
۴) درجه بندی محصول؛
۵) بسته‌بندی؛
۶) استاندارد کردن؛
عبارت است از یکنواخت کردن محصول براساس ویژگی‌های کمی و کیفی محصولات است. استاندارد کردن بسته به نوع محصول متفاوت بوده و بر اساس معبارهای گوناگونی صورت می گیرد.
۷) اعتبارات؛
این موضوع دارای اهمیت فراوانی است چرا که عوامل بازار (تولید کننده، واسطه‌ها، عمده فروشان، خرده فروشان) برای بهبود وضعیت خود نیاز به سرمایه‌ و منابع مالی و اعتبار دارند.
درحال حاضر کشاورزان به علت ضعف بنیه مالی مجبورند محصولات خود را قبل یا در زمان برداشت با قیمت‌های نازلی به فروش برسانند و علاوه براین به سبب توان مالی اندک برای خرید نهاده‌هایی همچون ماشین آلات و تسهیلات با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو‌اند.
● ضرورت نظام بازاریابی کارا:
به موازات گسترش پدیده شهرنشینی، افزایش فاصله مزرعه و خانه و همچنین پیدایش تقاضای جدید برای خدمات بازاریابی، وجود یک نظام بازاریابی کارا نیزبه عنوان یک ضرورت مطرح می گردید. در این ارتباط چند دلیل عمده قابل ذکر است:
۱) نظام بازاریابی موجبات انتقال محصول را از مناطق دارای مازاد به نواحی که با کمبود آن محصول مواجه باشند را فراهم می‌سازد. برای انجام چنین کاری وجود جاده، انبارهای مناسب برای نگهداری محصول، وسایل حمل و نقل و داشتن اطلاعات بازار بسیار ضروری است. چرا که نبود این امکانات در حالت افراطی می‌تواند سبب قحطی و در حالت معمولی‌تر نیز سبب اختلاف شدید میان مناطق دارای مازاد و کمبود و اتلاف و فساد محصول در مناطق مازاد شود.
در برخی از مواقع کشت منطقه‌ای به منظور تشویق کشاورزان، مناطق مختلف به کشت محصول و یا محصولاتی که در آن مزیت نسبی برخوردارند به عنوان سیاستی نام برده می‌شود. اما باید به این نکته توجه داشت که لازمه موفقیت در کشت منطقه‌ای و تفحص در تولید محصولات، ایجاد نظام بازاریابی کار است.
۲) دومین ضرورت برای ایجاد یک نظام بازاریابی کارا، بهبود تغذیه جهت جمعیت فزاینده است با توجه به این که تامین امنیت غذایی از جمله وظایف اصلی دولت‌ها محسوب می‌شود و با توجه به تعریف امنیت غذایی که بر دسترسی همه افراد جامعه به غذای سالم تاکید خاصی دارد، لازمه تحقیق چنین هدفی نظام بازاریابی کارا است. برای نمونه به موازات افزایش میزان درآمد، تقاضا برای فرآورده‌های دامی(شیرو گوشت)،میوه و سبزی نیز افزایش یابد. برای رساندن این محصولات از مزرعه به مراکز شهری به وسایل حمل ویژه این محصولات نیاز است. لذا به دنبال همه عواملی که ذکر آن رفت، گسترش شهرنشینی و افزایش فاصله میان تولیدکننده و مصرف کننده نیز به عنوان یک ضرورت مهم برای ایجاد نظام بازاریابی کارا مطرح گردید.
● نقش اطلاعات در نظام بازار یابی:
اطلاعات به عنوان عامل مهم تسهیل کننده نظام بازاریابی بوده و گفته‌ می‌شود که اطلاعات چرخ‌های نظام بازاریابی را روغن کاری می‌کند.اطلاعات و تحقیقات بازار، نیروی حیاتی بازار بوده ونقش موثری در افزایش کارایی نظام بازاریابی دارد.
به طورکلی نظام اطلاعات بازار می‌توان به شکل‌های زیر مورد استفاده کشاورزان و عوامل بازاریابی و برنامه‌ریزان قرار گیرد:
۱) در تصمیم‌گیری‌های تجاری آنی کشاورزان و عوامل بازار
۲) در تصمیم‌گیری‌های بلند مدت کشاورزان و بازرگانان
۳) در برنامه‌ریزی‌ و ارایه خدمات دولتی در جهت بهبود و تنظیم بازار
اطلاعات بازار را می توان بر مبنای تهیه آن به دو گروه اطلاعات عمومی و اطلاعات خصوصی تقسیم بندی نمود. اطلاعات عمومی به منظور بهبود عملکرد وکارایی نظام بازاریابی از طریق دولت جمع آوری و دراختیار تولیدکنندگان و عوامل بازاریابی قرار می گیرد. بسیاری از تحقیقاتی که توسط بخش عمومی انجام می گیرد و نتایج آن دراختیارعموم قرار گرفته برای بالا بردن عملکرد آن نظام بازاریابی می باشد. اطلاعات خصوصی نیز به منظور موفقیت بیشتر در بازار و بهبود موفقیت عوامل و بنگاه‌های بازاریابی توسط آنان جمع آوری می شود.
● مشکلات اطلاعاتی موجود در نظام بازاریابی:
با توجه به نقش اطلاعات در تصمیم‌گیری‌ کشاورزان و دولت و سایر عوامل بازار، امروزه در اغلب کشورها نظام اطلاعات بازار محصولات کشاورزی راه‌اندازی و مورد توجه قرارگرفته است. به طوری که این نظام اطلاعاتی به کشاورزان کمک می کند که برنامه ریزی تولید را در جهت تقاضای بازار انجام دهند. با توجه به موارد مطرح شده، اطلاعات بازار دارای مشکلاتی به شرح زیر است:
۱) اطلاعات ممکن است فقط در مورد قیمت‌ها باشد که محدود بودن اطلاعات یکی از مشکلات عمده نظام بازاریابی محصولات کشاورزی است.
۲) برخی اطلاعات با هزینه‌ بالا قابل دسترسی هستند و این امر مشکلات فراوانی را در نظام بازاریابی ایجاد می کند.
۳) امکان بدست آوردن پاره‌ای اطلاعات وجود ندارد، درحالی که ممکن است این اطلاعات بسیارضروری باشند.
● توسعه نظام اطلاعات بازار:
بیشتر کشاورزان در کشورهای توسعه یافته برای بدست آوردن اطلاعات بازار از شبکه اینترنت استفاده می کنند، به گونه‌ای که وضعیت عرضه و قیمت در بازارهای مختلف را با مراجعه به سایت های خاص و یا از طریق پست الکترونیکی دریافت می نمایند. کاربرد مشابهی از تکنیک‌های جدید در کشورهای جهان به شرح زیر گزارش شده است:
۱) انتشار اطلاعات بازار به صورتم پیام متنی SMS از طریق موبایل
۲) توزیع موبایل در روستاها به صورت اعتباری
۳) راه‌اندازی رایانه‌ به همراه دسترسی به اینترنت در اداره پست روستا
۴) اطلاعات بازار به صورت تل تکست تلویزیون
۵) دسترسی به اطلاعات بازار از طریق تلفن با پرداخت مبلغ معین.

تدوین: زهرا شعبان‌زاده
خبرنگار اقتصاد کشاورزی سرویس مسائل راهبردی خبرگزاری دانشجویان ایران

منبع : خبرگزاری ایسنا