پنجشنبه, ۲۳ اسفند, ۱۴۰۳ / 13 March, 2025
مجله ویستا
اقتصاد ایران از خاتمی تا احمدینژاد

رئیس جمهور ساختارگرا
برای پی بردن به چالشها و مشكلات رییسجمهور كنونی ایران و راهبردی كه او باید در پیش بگیرد، شناخت نسبت به رویكرد رییسجمهور قبلی در حوزه اقتصاد ملی ضرورت دارد.محمدخاتمی در طول هشت سال حضور در عرصه اجرایی كشور درصدد برآمد تا اقتصاد ایران به تعبیر وی «بیمار» را درمان كند. او براساس همین شناخت از اقتصاد تلاش كرد به اصلاح ساختارها بپردازد و پیش از هر اقدامی به فهم مشترك حاكمیت از مشكلات ریشهای اقتصاد برسد. دو سال اول را به «طرح ساماندهی اقتصاد» اختصاص داد تا نگرشها و دیدگاههای مختلف بر سر توسعه كشور به «فصل مشترك» بیانجامد كه از درون همین طرح، برنامه سوم توسعه بیرون آمد كه ماهیت آن اصلاح روشها، قوانین، مقررات و نهادینه كردن رفتارهای اقتصادی دولت و شهروندان متناسب با حقوق طرفین بود. یكسان سازی نرخ ارز، تصویب قوانین اقتصادی معطوف به آینده و ثبات بخش رضایت كنونی نظیر قانون جلب و حمایت از سرمایهگذاری خارجی، قانون مالیاتهای مستقیم، قانون تجمیع عوارض، ایجاد حساب ذخیره ارزی جهت مصون ماندن منابع درآمدی كشور ناشی از نوسانات قیمت نفت، استقلال بخشیدن نسبی به نظام بانكی و بازار پول و مالی كشور، نوسازی ساختار صنایع ایران، حدف تدریجی انحصارات دولتی و... همه با هدف نهادینه ساختن ساختار اقتصاد ایران و پویایی آن برای تقابل با تهدیدها و بهرهگیری از فرصتها صورت گرفت. محمدخاتمی تلاش داشت تا از روزمرگی و دادن پاسخ آنی و زودگذر به مطالبات شهروندان دوری كند و بیشتر فرآیند حركتی و جهتگیری كلی اقتصاد ایران را از ساختاری دولتی به غیردولتی سوق دهد.رییسجمهور سابق ایران برای حل معضلاتی چون فقر، فساد، تبعیض و رسیدن به حد مطلوب از عدالت اجتماعی درصدد طراحی و اجرایی الگوی توسعه براساس شاخصهای اقتصادی نظیر رشد اقتصادی، كنترل نرخ تورم و بیكاری، ایجاد اشغال مولد لغو قوانین فسادآفرین و رانتزا و... برآمد و بیش از آن كه به برخورد با مصادیق بپردازد، به مبارزه با ریشهها و عوامل موجده آن روی آورد. البته ناكامیهایی هم داشت، چه اینكه اصلاح ساختار دولت و حذف دیوان سالاری بدنه اجرایی كشور به كندی صورت گرفت، ساختار مدیریت دولتی با همه ضعفها و قوتها حاكمیت خود را در اقتصاد حفظ كرد، هدفمند كردن یارانهها ناتمام ماند، كسری بودجه تداوم یافت، هر چند ساختار بودجهریزی كشور تا حد زیادی با هدف شفافسازی منابع و مصارف بودجه عمومی كشور متحول شد، خصوصیسازی با كاستیهای جدی همراه شد و... اما نفس حركت و رویكرد كلی اقتصاد ایران در مسیری قرار گرفت كه قابل انعطاف جهت پاسخ به مطالبات شهروندان و دارای قدرت اولیه برای حضور در اقتصاد جهانی خواهد بود.در حوزه عدالت اجتماعی دولت قبلی تلاش كرد تا با اجرای دیرهنگام طرح جامع تامین اجتماعی، بهبود وضعیت معیشتی مردم، اشتغالآفرینی، حفظ قدرت خرید مردم و نظایر آن نمره قابل قبول بگیرد. اما ضعفهایی همچون عدم عزم جدی دولت به سیاستهای معطوف به توسعه توأم با عدالت اجتماعی، ضعف سیاستهای اجتماعی اقتصاد ایران در بخش مسكن، اصلاح وضعیت دستمزدها، واگذاری واقعی تصدیگری اقتصادی به شهروندان ملموس بود.از حیث مبنای فكری و نظری، اقتصاد ایران در دوران اصلاحات تا حد زیادی متاثر از دیدگاه اولویت توسعه سیاسی یا توسعه اقتصادی به گونهای شكل گرفت كه بتواند مطالبات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مردم را پاسخ دهد و این همه دشوار بود. تلاش برای ایجاد تحرك لازم در بخش سرمایهگذاری در امور زیربنایی صنعت حمل و نقل در همه ابعاد آن به رغم وجود تحریمهای آشكار و پنهان جهان غرب، شكست طلسم سرمایهگذاری در امور نفت، گاز و صنایع بهرغم ایراد پارهای ابهامها در نفس قراردادهای خارجی از سوی منتقدان را نمیتوان نادیده گرفت.هر چند اعضاء بازار داخلی در حوزه تجارت و صنعت، كسری تراز خارجی به نفع واردات با وجود سیاستهای جهش صادراتی، فقر رقابت در تقابل با رقبای خارجی هم مشهود بود.توفیق دیگر محمدخاتمی را میتوان در سیاستهای اقتصادی وی برای فائق آمدن بر بحران كاهش قیمت جهانی نفت در سالهای نخستین دولت اول وی، خشكسالیهای بحران آفرین و كمبود منابع لازم جهت رتق و فتق امور جاری و عمرانی كشور دانست كه نوعی ثبات و اطمینان در منابع درآمدی كشور در سطح منبع ارزی ناشی از صادرات نفت خام، درآمدهای مالیاتی و استفاده نسبی از منابع ناشی از واگذاریهای داراییهای مالی و سرمایهای آن هم بدون استقراض از بانك مركزی پدید آمد.در حوزه بدنه دولت در سطح كلان میتوان كابینهی اول خاتمی را تاثیرپذیر از تحولات داخلی و چالشهای سیاسی و فرهنگی دانست و كابینهی دوم وی را در جهت تغییر جهت به سمت عملگرایی بیشتر و دوری گزیدن از چالشهای خواسته و ناخواسته سیاسی، فرهنگی و پاسخ به انتقادهای اقتصادی منتقدان قلمداد كرد.
مطالبات مردم و نتایج ناملموس
بررسی وضعیت اقتصاد ایران در دوران هشت ساله ریاست جمهوری محمدخاتمی را با تامل در سطح مطالبات مردم و پاسخ دولت به آنها به پایان میبریم.مطالبات سیاسی، فرهنگی شهروندان در طول چهار سال اول دوره اصلاحات به سمت مطالبات اقتصادی و اجتماعی سوق پیدا كرد و مردم خسته از چالشهای سیاسی و نتیجه بخش نبودن رویارویی جریانهای سیاسی و عدم اتفاقنظر مجموعه اجرا حاكمیت در حوزه سیاسی و فرهنگی تلاش كردند تا از دولت به عنوان نماد عینی و اجرایی بدنه حاكم مطالبات اقتصادی خویش را بخواهند. این تغییر رویكرد در نیازهای شهروندان و افزایش سطح مطالبات آنها دولت اصلاحات در دوره دوم را ناچار به فعالیت جدیتر در حوزه اقتصادی كشاند. اما پرسش اصلی مردم این بود كه نتایج برنامههای توسعه و سیاستهای اقتصادی دولت بر زندگی معیشتی و بهبود وضعیت رفاهی آنها ملموس و محسوس نیست. چرا؟ عمق این پرسشها و فزونی گرفتن مطالبات اقتصادی مردم تا آنجا پیش رفت كه همه میپرسیدند؛ قیمت جهانی نفت به بالاترین سطح ممكن یعنی بیش از ٥٠ دلار در هر بشكه رسیده است، پس چرا وضعیت زندگی ما بهتر نمیشود.این فشارها و توقعات فزاینده كه گاه با انگیزههای سیاسی هم صورت میگرفت، به ناچار محمدخاتمی را به پاسخ گزنده واداشت كه استفاده بیرویه و تزریق درآمدهای نفتی از قلك حساب ذخیره ارزی برای حل مقطعی مشكلات معیشتی مردم را «سم مهلك» و خیانت بخواند. او حتی پیشنهادهای مردمانگیزانه برای جلب رضایت افكار عمومی را مهر باطل زد تا این فرهنگ اقتصادی صحیح پایهریزی شود؛ اما او نتوانست در مدت هشت سال فعالیت خویش نتایج ملموس و محسوس برای اقتصاد معیشتی مردم كسب نماید.این ضعف را میتوان ناشی از نوع برنامهریزی توسعهای ایران قلمداد كرد كه شهروندان جامعه به عنوان عامل انسانی توسعه خود را غریبه میبینند و موانع مشاركت آنها در سرنوشت اقتصادی خویش جدیتر از آن است كه حاكمیت میاندیشد. مردم ایران به لحاظ ساختار ضعیف معیشتی و نداشتن مشاركت جدی در فعالیتهای اقتصادی واقعگرایانه و تابع منطق اقتصادی در زمره شهروندان اقتصاد دولتی قرار میگیرند كه همه چیز را از دولت میخواهند و پایین بودن سطح دستمزدها، گران بودن بهای كالاها و خدمات، دسترسی دشوار به نیازهای اساسی نظیر مسكن، بهداشت، آموزش و... باعث میشود به رغم كنترل نرخ تورم طی هشت سال گذشته هنوز هم از وضعیت اقتصادی خویش احساس رضایت نداشته باشند. با این شرایط آشنا شدن مردم به حقوق اقتصادی خود و مطالبه آن از دولت و مجلس، نقد قدرت حاكم بر اقتصاد كشور از سوی افكار عمومی و ایراد پرسش در برابر برنامهها و سیاستهای اقتصادی دولت از دستاوردهای دوران خاتمی در حوزهی مطالبات شهروندان و نهادینه شدن آن محسوب میشود. هر چند در حوزههایی چون اشتغالآفرینی مولد توفیق چشمگیر حاصل نگردید.خصوصیسازی با شكست نسبی مواجه شد و شكاف درآمدی بین اقشار مردم به طور محسوس و روشن كاهش نیافت؛ اجزای حاكمیت و به ویژه قوای سهگانه در برخورد با مفاهیم، مؤلفهها و مظاهر فساد اقتصادی خیلی دیر به اجماع نظر نهایی رسید.توزیع ثروت و باز تولید آن الگوی مشخص نیافت، اصلاح ساختار اداری كشور و روانسازی و شفافسازی آن با تاخیر قابل ملاحظه روبرو شد. نگرشهای دوگانه در برخورد با گرانی، كنترل قیمتها، كاهش نرخ سود بانكی، اصلاح نظام دستمزدها و پرداخت حقوق كارگران، كارمندان دولتی و غیردولتی فرصت بسیاری از دولت گذشته گرفت.فرجام اقتصاد ایران در دوران خاتمی در سطح پاسخ به مطالبات ملموس اقتصادی مردم به ویژه در بعد بهبود وضعیت معیشتی، تقویت قدرت اقتصادی خانوارها، استحكام بخشیدن به امنیت اجتماعی لازم و... معطوف به همان نگرش ساختارگرایی اصلاحطلبانه شد تا نتیجهگرایی عمل گرایانه. چرا كه اولی اولویت را به آینده میان مدت میدهد و نتایج ثمربخش آن در آینده بلندمدت به عنوان ضامن جدی فرآیند توسعه كشور است. دومی معتقد است كه در كوتاهمدت هم شهروندان باید از مواهب توسعه و دستاوردهای آن بهرهمند باشند و نمیتوان همه چیز را به آینده موكول كرد.اكنون محمود احمدینژاد ششمین رییسجمهور نهمین دولت پس از انقلاب اسلامی وارد میدان عمل و اجرا شده است تا كاستیها را كاهش داده و طعم شیرین اقتصاد سالم را به مردم بچشاند و پیامدهای منفی توسعهیافتگی را تا حد امكان رفع نماید و این آسان نخواهد بود.
رضا كربلایی
منبع : خبرگزاری ایسنا
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست