حاضر نشد از تبعیدگاه بیرون بیاید

بیست وپنجمین شماره از ماهنامه فرهنگی ـ تاریخی «شاهد یاران» به بازشناسی سلوک فکری و عملی شهید آیت الله سید حسن مدرس اختصاص یافته است .آنچه در پی می آید یکی از گفت و شنودهای این یادمان است که درآن نوه شهید مدرس به بازگویی ناگفته هایی از کارنامه عملی آن شهید والا مقام می پردازد.
در میان نوادگان مدرس، خاطرات مهندس محسن مدرسی که بسیاری از آنها برای مدرس پژوهان تازگی دارد؛ به سبب انس و الفت دیرپای پدر با آن شهید بزرگوار از اعتبار و ارزش ویژه ای برخوردار است. وی بر بسیاری از برداشت ها و تحلیل هایی که در سال های اخیر از تفکر و سلوک مدرس مبنی بر عمل فرادینی او عنوان شده اند، نقد جدی دارد که در این گفت و شنود اشارت هایی به آنها رفته است . با سپاس از ایشان که پذیرای گفت و گو با ما شدند .
□□□
▪ از نخستین خاطراتی که از شهید مدرس چه در قامت یک پدربزرگ و چه در قامت یک سیاستمدار شاخص دارید، برایمان تعریف کنید.
ابتدا دلم می خواهد مطالبم را با این شعر شروع کنم:
قسمت نگر که کشته شمشیر عشق یافت مرگی که زندگان به دعا آرزو کنند
من نوه پسری شهید مدرس، متولد ۱۳۰۳ هستم.به طور کلی من آقا را درک نکردم، چون در مقطعی به دنیا آمدم که ایشان در تبعید بودند و امکان دیدار هم نبود، ولی از روزی که خود را شناختم و توانستم خوب و بد را تشخیص بدهم، مرحوم پدرم با احترام و اکرام فوق العاده از آقا نام می بردند و عملاً به ما این طور تفهیم می کردند که چون شما فرزندان و نوه های ایشان هستید باید یاد بگیرید که سلوکتان مثل ایشان باشد.هنوز به سنین تکلیف نرسیده بودیم، ولی مرحوم پدر هر روز صبح ما را بیدار می کردند و به ما یاد می دادند که چگونه وضو بگیریم، چگونه نماز بخوانیم.ایشان هر روز صبح حتماً چند آیه از قرآن را برایمان تلاوت می کردند.ما بچه بودیم و معنی و مفهوم اینها را نمی توانستیم درک کنیم و دوست داشتیم از زیر بار این قضیه فرار کنیم، ولی ایشان با این جمله ما را قانع می کردند،« اگر با قرآن مأنوس باشید، زندگی پربرکتی خواهید داشت.» و به این طریق و به شیوه غیرمستقیم، ما را با زندگی آقا آشنا می کردند.
▪ در آن مقطع از ارتباط پدرتان با آقا چگونه با خبر می شدید
آقا که تشریف نداشتند و در تبعید بودند.این نکته را فراموش کردم بگویم که من در همان خانه ای متولد شده ام که قبلاً آقای مدرس سکونت داشتند.من و خواهرم هر دو در آنجا متولد شدیم، بقیه در جاهای دیگر به دنیا آمدند.مرحوم پدر آن منزل را در سال ۱۳۲۱ به دلیل اشکالی که در خانه پیدا شد، فروختند و از آنجا نقل مکان کردیم.چندی پیش شنیدم که می خواهند این خانه را تعمیر کنند، ولی به نظر من این خانه، دیگر قابلیت تعمیر ندارد.در دوران تبعید آقا که از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۶ یعنی نزدیک به ۹ سال طول کشید، پدرم با تمام تلاش هایی که کردند فقط یک بار توانستند بروند آقا را ببینند و آن یک بار هم زیاد طولانی نبود.اغلب اوقات برای آقا نامه می نوشتند و در عین حال سعی می کردند ما را از آثار این حرمان دور نگه دارند.بارها از پدرم سؤال می کردم که، «پدر! آقا جان بر نمی گردند نمی آیند » ایشان می گفتند، «ان شاءالله می آیند.» بعدها که عقل رس شدم، توانستم مفهوم مسائلی را که پدرم قبلاً برایم تعریف کرده بودند، تجزیه و تحلیل کنم و بفهمم و به دیگران هم منتقل کنم.ایشان از حرمان برایمان می گفتند و در سه چهار سالگی بود که من معنی کامل این حرمان را درک کردم.در آن زمان پدرم در کرمانشاه مأموریت داشتند.یک روز عصر بود که در منزل را زدند.در آن موقع برقی چیزی که نبود.من طبق روال همیشگی که به محض این که در را می زدند، می دویدم به طرف در، رفتم و دیدم دو تا مرد پشت در ایستاده اند و بقچه ای هم دستشان است.پرسیدند، «منزل آسید عبدالباقی » بدون عنوان و تیتر ایشان را نامیدند.من در را بستم و دویدم و موضوع را به پدرم گفتم.پدرم هیچ حرفی نزدند و رفتند دمِ در حیاط.من هم به تبع بچگی و کنجکاوی دنبال ایشان آمدم.پدرم بقچه را گرفتند و بدون این که با آنها خداحافظی کنند، در را محکم بستند.
▪ چه حرفهایی بین آنها رد و بدل شد
پدرم هیچ نگفتند.آنها فقط گفتند که، « آقای مدرس فوت شده اند و این هم وسایل ایشان است.» پدرم جوابی ندادند و در را بستند و آمدیم داخل.پدرم سعی داشتند به هر طریقی من را رد کنند، ولی من نرفتم و پشت سر هم سؤال می کردم که آیا آقا بزرگ می آیند یا نه از قضیه بویی برده بودید
بله.پدرم بقچه را که باز کردند، دو قطره اشک از چشم هایشان چکید، آهی کشیدند و زیرلب چیزی را زمزمه کردند.شاید هم فاتحه خواندند.من دوبار در زندگی، اشک پدرم را دیدم.پدرم بسیار مقاوم بودند.یک بار هم اشک ایشان را دیدم و آن هم در مقطعی بود که من حصبه گرفتم و رو به موت بودم.
▪ وقتی خبر رحلت آقا در خانواده و اقوام منتشر شد، چه واکنش هایی را برانگیخت
چون ما در کردستان تنها بودیم و بقیه در اصفهان بودند، چیزی یادم نمی آید.پدرم به اصفهان برای عمویم نامه نوشتند که آقا به رحمت خدا رفته اند و تصور من این است که در اصفهان هم ختمی به آن صورت برگزار نشد.چون من هم بچه بودم، در آن مقطع اطلاعات زیادی به من نرسید.در کردستان، دوستان و آشنایان نزدیک برای سرسلامتی به منزل پدرم آمدند، چون پدرم در آن مقطع رئیس بهداری کردستان بودند.خیلی آرام و بی سرو صدا هم آمدند.یادم هست که دو نفر واعظ هم آمدند و روضه ای خواندند و رفتند.همین.این هم یادم هست که حلوا پختند و به بیرون از خانه هم دادند، ولی مجلس خیلی آرام و بی سر و صدا بود.
▪ پدر شما در آن مقطع تا چه حد توانستند از کم و کیف آنچه که برای آقا پیش آمده بود، مطلع شوند
هیچ.در آن مقطع نتوانستیم بفهمیم دقیقاً چه اتفاقی روی داده است.
حتی در روزی که وسایل آقا را آوردند، پدرتان حدس نزدند که ایشان را شهید کرده باشند
چرا، پدرم می گفتند آقا را کشته اند.امکان ندارد آقا به اجل عادی از دنیا رفته باشند؛ چون اگر این طور بود دلیلی نداشت که ایشان را به کاشمر ببرند. این که چرا اصلاً آقا را از خواف حرکت دادند و بردند به مشهد و بعد به کاشمر، برمی گردد به مسائلی که در خواف اتفاق افتاده بودند.بعدها از گوشه و کنار اطلاع پیدا کردیم آقا با مردم ارتباط پیدا کردند و بالاخص شیعیان افغانستان وقتی متوجه شدند که آقای مدرس را به آنجا تبعید کرده اند، مصمم شدند که آقا را ببرند و به همین دلیل رضاخان مطلع می شود و آقای مدرس را از آنجا انتقال می دهند، مضافاً بر این که امان الله جهانبانی، پدر این جهانبانی که در زمان انقلاب تیرباران شد، مردی بود تحصیلکرده روسیه و جزو افسران تحصیلکرده آن زمان بود.رضاخان دوبار او را به دیدار آقای مدرس می فرستد.این را من از خود ایشان شنیدم.حالا ارتباط من با آقای جهانبانی چگونه پیش آمد من در جوانی اهل ورزش اسکی بودم و او هم رئیس فدراسیون اسکی و کوهنوردی بود.من در یکی از روزهای جمع های که برای اسکی رفته بودم، با ایشان آشنا شدم.سلام کردم و اسمم را گفتم.به چهره من نگاه کرد و پرسید، «شما با مرحوم آقای مدرس چه نسبتی دارید » گفتم، «نوه اش هستم.» زد پشت دستش و افسوس خورد و گفت، «من دوبار از جانب رضاشاه مأمور شدم که پیغام رضاشاه را به ایشان برسانم.» پرسیدم، «پیغام رضاشاه چه بود » گفت، «رضاشاه بار اول پیغام داده بود که شما بیایید نایب التولیه آستان قدس بشوید.دفعه دوم هم پیغام داده بود که از ایران خارج شوید و بروید عراق.آنجا برای شما محل هست.» آقای مدرس گفتند، « من اگر از این زندان خلاصی پیدا کنم، من حسن هستم و تو هم رضاخان.» حاضر نشدند از تبعیدگاه بیرون بیایند.
▪ آیا شما و خانواده، قبل از رفتن رضاشاه از کم و کیف شهادت آقا مطلع شدید یا بعد از شهریور ۲۰ موضوع را فهمیدید
نخیر، قبل از شهریور ۲۰ متوجه شدیم.دوستان آقای مدرس اطلاعاتی پیدا و عین آنها را به ما منتقل کردند.آنها گفتند جهانسوزی با دو نفر از مأمورین شهربانی، آقا را به شهادت رسانده اند. یک آقایی هم بود اهل کاشمر به نام آقای احمدی که بعدها در مورد زمینهایی که برای مقبره لازم بودند، کمکهای شایانی کرد.ایشان هم اطلاعاتی را به ما داد و گفت که همه در کاشمر این موضوع را می دانند.اهالی کاشمر قبر آقا را علامتگذاری کرده بودند، یعنی فردی که در آن منزل بود، شبانه که جنازه آقا را میبرند که دفن کنند، آنجا را علامتگذاری می کند که خدای نکرده گم نشود.مردم دهات اطراف می رفتند سر قبر آقا و فاتحه می خواندند و نذر هم می بردند. نذر آقا همیشه نان و ماست بود، چون تقریباً قوت غالب ایشان ماست بوده است.ایشان معمولاً وقتی از مجلس بر می گشتند منزل، از بقال سر کوچه شان ماستی می خریدند و ماوقع مجلس را هم برای او شرح می دادند.یک روز یکی از وکلای مجلس که همراه آقا بود، از آقا می پرسد که چرا این مطالب را برای یک بقال می گویند آقا می گویند، «اینها موکلین ما هستند و ما وکیل اینها هستیم.موکل نباید از کارهایی که برایش انجام می دهیم، اطلاع پیدا کند من این حرفها را به ایشان می گویم، ایشان هم به بقیه می گوید و مردم مطلع می شوند که مدرس در مجلس برایشان چه کرده است».
▪ بعد از شهریور ۲۰ و فرار رضاخان، نوعی خودآگاهی در میان مردم به وجود آمد و چهره های اصیل گذشته دوباره مطرح شدند.شهید مدرس از آن جمله بودند و دادگاهی هم برگزار شد.قطعاً از آن دوران خاطراتی دارید.
این دادگاه در سال ۱۳۲۲ برگزار شد.من شخصاً حضور نداشتم.در آن موقع هشت نه سال داشتم.ما تا سال ۱۳۲۰ و ۲۱ در همان خانه قدیم که آقا در آن سکونت داشتند، بودیم.بعد از ۲۱ تغییر منزل دادیم.قدر مسلم این که یک نوجوان نه ساله را به این جورجاها راه نمی دادند، اما پدرم رفتند و ایراداتی را که وارد بودند، گفتند.البته این آگاهی قبل از شهریور ۲۰ پدید آمده بود، ولی مردم موقعیتی پیدا نکرده بودند که این را بروز بدهند.شما اگر به بعد از زمان شهریور ۲۰ برگردید، می بینید که در شهرهای مختلف ایران، مردم به شدت با خارجی هایی که ایران را اشغال کرده بودند، مبارزه می کنند.من دقیقاً یادم هست که در شهریور ،۲۰ ما در همدان بودیم و آمریکایی ها وارد همدان شدند.اهالی همدان نه تنها از آنها استقبال نکردند که دو بار هم کمپ آنها را آتش زدند.آمریکایی ها به سربازانشان تأکید کرده بودند که در عصرها و شبها در خیابانهای شهر نمانند.آنها بسیار با مردم، بد رفتار می کردند و حرکات ناشایستی را انجام می دادند.
▪ پدرتان درباره برگزاری دادگاه و نتیجه آن چه می گفتند
می گفتند که دادگاه فرمایشی بود و حق مطلب را ادا نکردند و تمام مسائل را سرِهم بندی کردند و واقعیتش هم همین بود.این کار در زمان رضاشاه انجام شده بود و در زمان برگزاری دادگاه هم، پسر رضاخان، شاه بود. فقط در صدد این بودند که تا حدی جلب قلوب بکنند. در مقاطع دیگری هم سعی شد جلب قلوب بشود.حتی در زمان صدارت قوام السلطنه از مرحوم پدر خواسته شد که وزارت بهداری را قبول کنند و رابط کار هم آقای سید جلال الدین تهرانی بود که در دوران پیش از انقلاب، رئیس شورای سلطنت شد.ایشان در زمان قوام السلطنه، نایب التولیه آستان قدس و در عین حال وزیر مشاور هم بود.چون ایشان با پدرم دوست بود و از ایشان شناخت دقیق داشت، این پیشنهاد را عنوان کرد.جواب مرحوم پدر خیلی جالب بود.من حضور داشتم و این پاسخ را شنیدم.پدرگفتند، « شما که می دانید ما عادت نداریم دستمان را روی هم بگذاریم و بایستیم.از لطف شما متشکرم، ولی جواب من منفی است.» وزارت را نپذیرفتند و دکتر اقبال وزیر بهداری شد.
▪ از بازیابی قبر شهید مدرس چه خاطراتی دارید
حکومت وقت دلش می خواست این کار انجام شود.در زمان وکالت دکتر مصدق و جبهه ملی تلاش ها زیادتر شدند.در آن مقطع یک سالگرد در مدرسه عالی سپهسالار (مطهری فعلی) گرفته شد. دقیقاً یادم هست، چون به اتفاق پدرم در آن مجلس شرکت کردیم.از دربار هم آمده بودند.فکر می کنم شاپور غلامرضا آمده بود و وزیر دربار و چند نفر دیگر هم بودند.به هر حال در مورد قبر آقا، اهالی علامتگذاری کرده بودند و شبهای چهارشنبه سر قبر ایشان می رفتند.
▪ چرا شبهای چهارشنبه
سنتی شده بود.همان طور که گفتم، می رفتند و نان و ماست می بردند و فاتحه ای می خواندند و نان و ماست را تقسیم می کردند و می رفتند تا این که به تدریج برای قبر اولیه یک حائل ساختند که در عکسهای قدیمی مقبره هست.این عکس ها حدود ۲۰۰ تا هستند که در مقاطع مختلف از مقبره عکس گرفته شده است.من اخیراً آنها را به مرکز اسناد واگذار کرده ام.
▪ پدرتان از نخستین برخوردی که مردم کاشمر با ایشان به عنوان پسر شهید مدرس داشتند، چه خاطراتی را نقل می کردند
عرض می کردم که در دوره شاه و دوره جبهه ملی، ختمی در مسجد سپهسالار گرفتند که من و پدرم هم شرکت کردیم.سخنرانی که برای این ختم تعیین شده بود، شمس قنات آبادی بود.او هم معلم بود، هم سید، وکیل مجلس هم بود، جزو طرفداران آقای مصدق هم بود، ولی از نظر شخصیتی صلاحیت نداشت در چنین مجلسی سخنرانی کند، در نتیجه وقتی پدرم شمس قنات آبادی را دیدند، به من گفتند برگردیم و در مجلس شرکت نکردند و بعد هم از آقای حائری زاده گلایه کردند.آقای حائری زاده هم گفتند که قضیه از دست ما خارج بود، مضافاً بر این که او هم روحانی است و هم وکیل مجلس است و هم عضو جبهه ملی.
▪ ظاهراً آیت الله کاشانی و جبهه ملی برای برگزاری این مراسم اعلامیه داده بودند.
بله، ایشان هم برای انجام این مراسم اعلامیه داده بودند.حکومت به هر حال درصدد جلب قلوب ما بود و کمک کرد که مقبره ساخته شود.مردم محل هم بسیار کمک کردند.
▪ آیا از این کمک ها خاطراتی دارید
بله، افراد آمدند و زمین هایشان را هدیه کردند و پولی نگرفتند و یا بسیار نازل گرفتند.مرحوم عمویم به دلیل خوابی که از آقا دیده بودند، زندگیشان را در اصفهان رها کردند و رفتند و در کاشمر مستقر شدند و دوازده سال در آنجا ماندند و برنگشتند تا این کار را انجام دادند و یک اتاق مسقف روی قبر ساختند و برای قبر سنگی تهیه شد.سنگ بسیار مناسبی هم بود که در روی آن شجره نامه آقا حک شده بود.در اطراف مقبره هم اتاق هایی ساخته شدند و مردم می آمدند و در آن اتاق ها می ماندند و نذر و نیازی می کردند و می رفتند.همه مردم معتقد بودند و می گفتند ما هر چه از آقا خواستیم، گرفته ایم.
▪ تا اینجا خاطرات شخصی شما را شنیدیم.اینک کمی هم بپردازیم به خاطراتی که باواسطه از پدرتان شنیده اید.مشهور است که شهید مدرس به فرزندانشان توصیه کرده بودند که یا طبیب شوند یا معلم.این حرف تا چه حد صحت دارد
خیر.آقای مدرس علاقه شان این بود و مخصوصاً به پدرم تأکید داشتند که ایشان روحانی بشوند.چون پدرم دروس اولیه را نزد خود آقا خوانده و مخصوصاً اسفار ملاصدرا را نزد ایشان یاد گرفته و بسیار هم این درس را خوب آموخته بودند.مرحوم پدر در این باب استعداد بسیار خوبی داشتند و آقا مصر بودند که ایشان روحانی بشوند تا این که پدرم برای خواندن طب خدمت ایشان می روند و کسب اجازه می کنند.آقای مدرس به پدرم تأکید می کنند که، «سید عبدالباقی! طبابت درس نیست، علم نیست.علم، فقه و اصول و منطق است و شما بهتر است از این طریق به مردم کمک کنید.» پدرم در جواب آقا می گویند، «آقا! با طبابت هم می شود به مردم کمک کرد.» آقای مدرس در جواب می گویند، «به شرطی که مزد نخواهید. » پدر به آقای مدرس قول می دهند که از دست مردم مزدی نگیرند و من هرگز به یاد ندارم که ابوی از کسی بابت معالجه، چیزی گرفته باشند.
▪ زندگی شان چگونه اداره می شد
ایشان کارمند وزارت بهداری بودند و با همان حقوق امرار معاش می کردند.من بچه بودم و در کردستان بودیم که فردی آمد خدمت مرحوم پدر نسخه و دارو دادند.بیمار موقعی که می خواست برود، یادم هست که پنج تومان گذاشت روی میز و رفت.من این پول را برداشتم و رفتم و با بخشی از آن برای خودم چیزی خریدم.بعد پدرم مرا تنبیه کردند و گفتند، « حق نداری به پولی که می بینی دست بزنی.» بقیه پول را هم از من گرفتند و بعد هم پنج تومان دادند به مستخدم منزل و گفتند ببر بده دمِ در خانه فلانی. بارها از خانه ثروتمندان که بیمار پدرم بودند، برای ایشان هدیه می آوردند و ایشان آن را عیناً بر می گرداندند و ما هم فلسفه این کارشان را نمی دانستیم.هر موقع هم که می پرسیدیم، « چرا این کار را می کنید این طور که برای شما چیزی نمی ماند.» می گفتند، «خودتان بزرگ شوید، کار کنید و پول در بیاورید.» یک ساعت قبل از فوتشان به ما گفتند، « من وقتی می خواستم طب بخوانم، به آقا قول دادم از بابت معالجه مردم چیزی نگیرم.» تا آن زمان به ما چیزی نگفته بودند.ایشان در حال نزع بودند.من ایشان را بوسیدم و این حرف را از زبانشان شنیدم.از سیاسیون و پزشکان وقت چه کسانی به پدرتان نزدیک بودند و از آنها چه خاطراتی دارید
رابطه آقاجان با همکارانشان، هم دوستانه بود، هم جدی.یکی از همکاران بسیار نزدیک ایشان که بعد از پدرم فوت شدند، آقای دکتر احمد بهادران بودند.ایشان اصالتاً اهل اصفهان و دکتر جراح بودند و با پدرم همکار و دوست بودند و معاشرت خانوادگی داشتیم. بارها و بارها به ما تأکید می کردند که قدر پدرتان را بدانید. ایشان در قالب خودش، یک مدرس است.مرحوم پدر بسیار مرد شریف و والایی بودند و من جز حسن خلق و نصایح پندآموز در تمام سال های عمرم چیزی را از ایشان ندیدم. بعدها، ولی دیر فهمیدم که چه گوهری را در اختیار داشتم و چقدر می توانستم از وجود ایشان، بیشتر استفاده کنم.از ایشان یادگاری هایی دارم. یکی این که به من یاد دادند که چگونه زندگی کنم و دستورالعملی را به خط خودشان برایم نوشتند.ایشان از هیچ کس، حتی از ما هدیه نمی پذیرفتند.مثلاً یادم هست یک بار از سفر خارج برگشتم و برایشان سوغات آوردم، ولی نپذیرفتند.قبلاً هم این شعر را برایم خوانده بودند که:
کهن جامه خویش پیراستن
به از جامه عاریت خواستن
ایشان به عناوین مختلف مثل، «این را ببر بده به فلانی، به او بیشتر می آید» از زیر بار قبول هدیه سر باز می زدند.هرگز یاد ندارم که ایشان هدیه ای را پذیرفته باشند، مگر این که کسی از دهی، روستایی می آمد و مثلاً مقداری میوه می آورد که فی المجلس خورده می شد، و گرنه این که هدیه ای ماندنی را پذیرفته باشند، من به یاد ندارم.مرحوم پدر سعی می کردند اگر کسی گرفتاری دارد، حتماً گرفتاری او را رفع کنند.از دوستان شهید مدرس کسانی که با ما در ارتباط بودند، آقای حائری زاده بودند، آقای شیخ الاسلام ملایری بودند، آقای زعیم بودند که با پدر حشر و نشر داشتند.بقیه آقایان بعد از تبعید آقا به تدریج از اطراف ما پراکنده شدند و فاصله گرفتند، چون همه که مثل آقای مدرس حاضر نبودند همه چیزشان را در این وادی از دست بدهند.
▪ محمدتقی بهار چطور ارتباطتان محفوظ ماند
منزل آقای بهار به منزل ما نزدیک بود و ایشان به منزل ما می آمدند.آقای بهار آدم بسیار خوبی بودند.شاعر مسلک و معتدل بودند.بعدها هم در زمان محمدرضا شاه شغل گرفتند.گاهی می آمدند خانه ما.آدم بدی نبودند.اصولاً آدم بی آزاری بودند، ولی از نظر سیاسی توانایی زیادی نداشتند.
پدرتان از تقی زاده چیزی نمی گفتند
تقی زاده را همه فراماسون و ساخته و پرداخته دولت انگلیس می دانستند.البته خیلی سیّاس بود، یعنی می توانست در هر لباسی در بیاید؛ کما اینکه ابتدا در کسوت روحانیت بود و بعدها پاپیون زد و اسموکینگ پوشید.اندیشه و عمل او هم سیری شبیه به لباسش داشت.
▪ با توجه به اینکه پدر شما همواره همراه شهید مدرس بودند، چه خاطراتی از رفتارهای سیاسی ایشان نقل می کردند
بله، مرحوم پدر همیشه و همه جا همراه آقای مدرس بودند و همیشه هم افرادی که می آمدند مرحوم مدرس را ببینند، مرحوم پدر عمدتاً حضور داشتند. اتاقشان هم رو به روی اتاق آقای مدرس بود.یک وقت هم از آقای مدرس گلایه کرده بودند اینهایی که پیش شما می آیند، خیلی بلند صحبت می کنند و من نمی توانم درس بخوانم.آقا می گویند، «طلبه باید جوری درس بخواند که صدای کسی را نشنود.» آقای مدرس بسیار سیاستمدار جالبی بودند.به عکس های آقای مدرس نگاه کنید.در میان آنها یک عکس ویژه می بینید.ایشان وسط اتاق نشسته اند و کنار دستشان قوری و سماور هست.هیچ کس توجه نکرده که آقا چرا وسط اتاق نشسته اند. دلیلش این است افرادی که می آمدند، در اطراف اتاق می نشستند و طبیعتاً نمی توانستند نزدیک ایشان بنشینند که بعد که می روند بیرون، بگویند من پهلوی دست آقا نشستم و نتواند از این موضوع سوء استفاده کند.این روش آقا مطایبه آمیز هم هست.از جمله اینکه یکی از تجّار بازار، با اصرار، آقا را به منزلش دعوت می کند.آقای مدرس ابتدا قبول نمی کنند.آن تاجر به قدری اصرار می کند که آقا به ناچار قبول می کنند.موقعی که آقا حرکت می کنند، می بینند که او پسرش را به استقبال فرستاده که همراه آقا به منزلشان برود.آقا می گویند، «برو، من خودم می آیم.» پسر می گوید، «نه! به من گفته اند که باید همراه شما بیایم.» آقا می گویند، «به تو گفتم برو منزلتان.» پسرک اصرار می کند.بالاخره آقا می گویند، «پدر تو می خواهد یک ناهار به ما بدهد، تصمیم گرفته همه جا جار بزند که به مدرس ناهار دادیم.برو، نایست.» پسرک بر می گردد و به پدرش می گوید که آقای مدرس اجازه نداده که او همراهش بیاید.آن تاجر می گوید، «عجب آدم سیاستمداری است.دست انسان را پیشاپیش می خواند.» از این نکات در زندگی آقای مدرس فراوان است.
▪ در مورد سلوک فردی و سیاسی شهید مدرس از پدرتان چه خاطراتی را شنیده اید
شبی نشسته بودیم.پدرمان نقل کردند که در دوره دبیرستان بودم و رفتم و یک تخت چوبی و چندتا چوب رختی خریدم.آقا دیدند و گفتند، « تختی که خریدی، خوب است، چون روی زمین نمی خوابی که مرطوب است و مریض می شوی.چوب رختی ها را برای چه خریده ای »گفتم، «می خواهم لباس هایم را به آنها آویزان کنم که چروک نشوند.» آقا می گویند، «لباست را بگذار زیر تشک، صاف می ماند و چوب رختی و میخ هم لازم نیست.» من هم دیگر چیزی نگفتم و چوب رخت ها را هم گذاشتم کنار.»
گمانم دوره چهاردهم مجلس بود که آقای حائری زاده و آقای مکی آمدند و به مرحوم پدر پیشنهاد کردند که جایی را به نام «کلوپ مدرس» باز کنیم.قرار بود بخش های ادبی و شعرخوانی و امثال اینها را راه بیندازند.سر خیابان شاه آباد یک ساختمان دو طبقه بود که گرفتند و میز و صندلی چیدند و شد کلوپ مدرس.بعد هم کلاس درس شد.آقای دکتر علی مدرسی هم آنجا بودند.دیگران هم بودند.برای مردم جلسات نطق و سخنرانی می گذاشتند تا یک روز جمع شدند که خط مشی آتی کلوپ را مشخص کنند.وقتی قرار شد وارد جریانات انتخاب وکیل و این جور کارها بشوند، مرحوم پدر بلند شدند و گفتند، « شما اینجا هر کاری دلتان می خواهد می توانید بکنید، ولی باید اسم مدرس را بردارید.» در نتیجه، این کلوپ بسته شد تا سوءاستفاده سیاسی از نام مدرس نشود.
▪ از قول پدر شما، در مورد اظهار«درسلامت بودن »شهید مدرس حتی در دوره تبعید، نکاتی را ذکر می کنند.در این مورد چه خاطراتی دارید
آقا در نامه هایی که برای مرحوم پدر می نوشتند، چیزی نمی گفتند که دیگران نگران شوند، ولی چون مرحوم پدر رفتند و از نزدیک ایشان را دیدند، این مطالب قاعدتاً باید صحیح باشند. یکی از نامه هایی که به مرکز اسناد داده شد، نامه ای است که مرحوم پدر به آقا و ایشان هم در کنار نامه جواب نوشته بودند.این نکته دقیقی است که آقا در دوران تبعید جواب نامه ها را در حاشیه نامه ها می نوشتند.دلیلش این بود که نمی خواستند خط نزدیکانشان نزد ایشان بماند که احیاناً در عزم و تصمیمات ایشان فتوری به وجود نیاید.در نامه ها هم هرگز از وضع خودشان شکایت نمی کردند و بسیار قرص و محکم بودند.در آن نامه هم هست که، « ناراحتی های سینه من الحمدلله برطرف شده.» آقا یک مقداری ناراحتی سینه داشتند، چون قبلاً گاهی قلیان می کشیدند.سپس ادامه می دهند، «طبیبم خدا و دوایم آفتاب است و الحمدلله کاملاً خوب و سرحال هستم.» در بقیه نامه ها هم کمترین شکایت و گلایه ای نیست.این مسأله هم چندین دلیل دارد.اول اینکه قدر مسلم تمام نامه ها خوانده می شدند.آقا با این استحکام نامه می نویسند تا نشان بدهند که تزلزلی در ایشان نیست؛ مضافاً بر اینکه آقا نمی خواستند نزدیکان و آشنایان ایشان نگران شوند.ببینید چه بی انصافی از این بیشتر که فردی را ۹ سال در اتاقی نگه دارند و به نزدیکانش فقط یک بار اجازه ملاقات بدهند.یک بار مرحوم پدر به ملاقات ایشان رفتند و یک بار هم آقای دکتر حسین مدرسی.
▪ شهید مدرس به زیرکی و مطایبه بسیار معروف هستند.از این ویژگی خاطراتی را از قول مرحوم پدرتان نقل کنید.
یک روز رضاخان در مجلس آقا را می بیند و با شوخی دست به جیب آقا می زند و می گوید، « جیب شما خیلی بزرگ است.» آقا می گویند، «بله.جیب من خیلی بزرگ است، اما ته دارد.این جیب شماست که ته ندارد.»؛ یعنی هر چه در آن بریزند، پُر نمی شود.از این نوع مطایبات فراوان دارند.یک بار از اصفهان با عده ای به شهرضا می رفتند.آن روزها با استر و قاطر و اسب به سفر می رفتند.در بین اصفهان و شهرضا گردنه ای است به نام لا شتر.در زبان محلّی، «لا» یعنی پس زدن.این گردنه به قدری بد بود که شتر که آن قدر راحت راه می رود و بسیار صبور است، در آن جا پس می زد.در بین راه دزدها می آیند و قافله را لخت می کنند و به آقای مدرس که روحانی هستند، کاری ندارند و به ایشان احترام می گذارند.آقای مدرس رو می کنند به اینها و می گویند، «شغلتان دزدی است، اشکالی ندارد، ولی چرا نمازتان را نمی خوانید آفتاب دارد غروب می کند.» دزدها در می مانند که به این آقای روحانی چه بگویند.مجبور می شوند بروند نمازشان را بخوانند.بارها را هم بار الاغ ها کرده و آماده نگه داشته بودند.آنها که می روند نماز بخوانند؛ اینها الاغ ها را بر می دارند و می روند.دزدها وقتی بر می گردند، می بینند که نه از کالاها خبری هست و نه از اسب های خودشان و نمی توانند پای پیاده خودشان را به اینها برسانند.خلاصه مرحوم مدرس به این ترتیب، مال التجاره را نجات می دهند.از این موارد در زندگی ایشان زیاد است.پدرم موضوعی را که خیلی هم معروف است، بارها تعریف می کردند و آن هم اینکه در مجلس لایحه ای مطرح می شود و تعداد مخالفین و موافقین مساوی بوده است.آقای مدرس سعی می کنند جریان طولانی شود تا رأی گیری به وقت اذان ظهر بیفتد.آقای مدرس در این موقع تدبیری به خرج می دهند.کسی که کنار دست آقای مدرس نشسته بود، جزو موافقین بود.آن فرد خیلی هم مدّعی دینداری بود.آقا به او می گویند، «مؤمن! اذان داده اند.برویم با هم نماز بخوانیم.من در خدمت شما هستم.» با هم می آیند از مجلس بیرون.طرف می بیند آقای مدرس که همراهش باشند، در وضع رأی ها تغییری ایجاد نمی شود.مجلس سابق حوضخانه ای داشت.می روند به حوضخانه.وضو می گیرند و وقتی به نماز می ایستند، آقای مدرس بیرون می آیندو چفت در را می اندازند و بر می گردند به مجلس.رأی گیری انجام می شود.آقا می روند در را باز می کنند و به آن فرد می گویند،
« مؤمن! حالا چه وقت نماز خواندن بود » این یکی از شاهکارهای خاص آقای مدرس بود.این را که می خواهم بگویم، شخصاً از آقای حائری زاده یزدی شنیده ام.آقای مدرس ضمن اینکه در مدرسه سپهسالار تدریس می کردند؛ متولی آنجا هم بودند.ایشان سعی می کنند مدرسه را تعمیر و مغازه ها و موقوفاتش را احیا کنند و از اصفهان چند کاشیکار درجه یک می آورند.استاد کاشیکار به آقای مدرس می گوید، « اجازه بدهید وقتی کاشیکاری تمام شد، ما در کنارش بنویسیم این کار در زمان تولیت آقای مدرس انجام شد.» آقای مدرس به استاد تشر می زنند و می گویند ، « من کاری نکرده ام.اینجا با پول سپهسالار ساخته شده و موقوفاتش مال اوست و باید به اسم او باشد.» و این شعر را هم می خوانند:
نام نیک رفتگان ضایع مکن
تا بماند نام نیکت برقرار
و اجازه نمی دهند که او این کار را بکند.
مردم ما قبل از امام، مرحوم مدرس را به عنوان نماد تلفیق دین و سیاست می شنا ختند؛ اما در سال های اخیر عده ای سعی می کنند این شبهه را به وجود بیاورند که او درمقام سیاست ورزی فرادینی عمل می کرد .در این مورد از مرحوم پدرتان چه چیزهایی شنیده اید و اساساً تحلیل خودتان از این موضوع چیست
اگر مردم سرگذشت کابینه مهاجرت را دقیقاً مطالعه کنند، مشاهده خواهند کرد که در رفتار مدرس دین از سیاست جدا نشده است، وگرنه ایشان اساساً عضو کابینه مهاجرت نمی شدند؛ در حالی که عضو کابینه مهاجرت و وزیر عدلیه و فوائد عامه آن می شوند و از آنجا به ترکیه مهاجرت می کنند.صحبت هایی که ایشان با نخست وزیر، با وزیر جنگ و با خلیفه آنها می کنند؛ همه نشان می دهد که دین و سیاست در نگاه ایشان قرین هستند.هنگامی که خلیفه می گوید، «بهتر است لباس ارتش ما و شما یکی شوند.»، آقای مدرس می گویند، «لباس مسأله ای نیست.ما همه مسلمانیم و باید قلب و اعتقادمان یکی شود.» و یا وقتی که آقای مدرس می گویند، « هر کس به سر حدّات ما حمله کند، او را می زنیم، اگر مسلمان بود، دفنش می کنیم، نبود، نمی کنیم.» همین نشان می دهد که در نظر ایشان دین از سیاست جدا نیست.مگر ایشان روحانی نبودند به چه دلیل پذیرفتند به مجلس بیایند و اینگونه در باره مسائل کلان کشور اظهار نظر کنند نفس حضور ایشان به عنوان روحانی طراز اول برای این بوده که قوانین مصوبه مجلس با قوانین اسلام تطبیق کند.مرحوم آقا سیاست را منطبق بر دیانت می دانستند نه دیانت را منطبق بر سیاست.ایشان تابع موازنه عدمی بودند، یعنی اعتقاد داشتند که باید همه به حفظ موجودیت و رشد هم کمک کنند.
▪ شما به عنوان نوه مدرس از معاریفی که از مرحوم مدرس نزد شما مطالبی را عنوان کرده اند، از جمله امام، چه خاطراتی دارید
نخستین باری که در قم خدمت امام رسیدم، داخل اتاق بودم که امام وارد شدند.سال ۵۸ بود.من با ایشان دست دادم.ایشان روی مرا بوسیدند.من نتوانستم دست ایشان را رها کنم و این کارم، کار جالبی نبود.امام بسیار آرام دستشان را کشیدند و گذاشتند روی شانه من.از مرحوم پدر سؤال کردند و گفتند، «خدا مدرس را بیامرزد که آمرزیده است و به ما هم توفیق بدهد که بتوانیم راه ایشان را ادامه بدهیم.بسیار نکته ها در سلوک ایشان هست که باید موشکافی شوند» .
▪ ظاهراً پدرتان هم با امام روابطی داشتند.
پدر آقای رسولی محلاتی با امام بسیار نزدیک و دوست بودند.ایشان امام جماعت مسجد امامزاده قاسم بودند.گمانم امام در سال ۴۲ آمدند و در آنجا اقامت کردند.منزل ایشان در کنار منزل ما بود.در آن کوچه پنج تا خانه بود.یکی متعلق به آقای بهادر بود که ما هم زمین منزل را از ایشان خریده بودیم.در کنار منزل آقای بهادر، منزل ابوی آقای رسولی بود.رو به روی منزل ما، منزل آقای رسولی و در کنار آن، منزل دامادشان بود.درکنار منزل ما هم خانه کوچکی بود که به برادر مرحوم تختی تعلق داشت.آقایان هر کدام که کسالتی داشتند، در منزل ما باز بود و می آمدند.مرحوم پدر با ابوی آقای رسولی بسیار نزدیک بودند.ایشان مرد بسیار شریفی بودند.امام موقعی که به امامزاده قاسم تشریف آوردند، آقاجان به دیدارشان رفتند. یک بار هم آقای رسولی کسی را فرستادند که آقا کسالت دارند و آقاجان رفتند به دیدنشان.
▪ نوه مدرس بودن و زندگی کردن با این عنوان چه حال و هوایی دارد
تکلیف آدم را سنگین تر می کند.ما سعی می کنیم وارد احساسات مردم نشویم.این دستور پدرمان است.تمام مدت در کوران ها بودیم.یک راه داریم و آن هم راه مستقیم است و خط سیاسی مشخصی نداریم . از میان مردم، کسانی که آقا را می شناسند، اظهار محبت و با ما روبوسی می کنند و می پرسند که چرا شما در فلان جا نیستید می گوییم هر جا باشیم در خدمت شما هستیم.چیزی که بیش از همه برای ما لذت بخش بوده و هست، محبت مردم به مدرس است که گاهی اوقات شامل حال ما هم می شود.

محمد رضا کائینی ‎

منبع : روزنامه ایران