زن، اسلام و سینما

اگر در یک اتاق به حالت معلق درآمده باشید، نمی‌توانید تعریف درستی از سقف و کف ارایه کنید. هنگام ارایهء تعریفی از یک شیء، نوع و زاویهء نگاه ما نیز به اندازهء ویژگی‌های آن شیء اهمیت پیدا می‌کند و در نهایت اگر از چشم‌انداز خود اقدام به پیشداوری کنیم، تحلیل ارایه شده توسط ما فاقد ارزش خواهد شد.
برای نوشتن یک کتاب دربارهء مفهوم‌های گسترده و بحث‌انگیزی مثل زن، اسلام و سینما باید منظر و دریافت استواری نسبت به این مفاهیم داشت. «گونول دونمز» در کتاب خود با نام «زن، اسلام و دموکراسی» (ترکیه/ نشر آگورا) به هر یک از مفاهیم مورد بررسی از زاویه‌ها و چشم‌اندازهای متفاوتی نگاه کرده و در آخر به نتیجه‌های زیر می‌رسد که:
۱) با پیشداوری، اسلام محکوم شده و حق دفاعی نیز برای این دین در نظر گرفته نشده.
۲) اگرچه سینما مناسب ترین فرصت برای ظهور عصیان زنان به شمار می‌رود، اما تاثیر چندانی روی زندگی زنان مسلمان نداشته است.
هرچند نویسنده یکی از فصل‌های کتاب ۱۲۲ صفحه‌ای خود را به بررسی مفهوم «زن» اختصاص داده، محتوای این فصل فقط پیرامون محور «چگونه نباید باشد»ها شکل گرفته است. در این فصل نویسنده و دو شخصیتی که با ایشان به گفت‌وگو پرداخته (کارگردان ترک: علی اوزگن تورک و منتقد قزاق: دیل یارا تاسبولوتوا) ابراز عقیده کرده‌اند که در سینما: «خلاف آنچه در بسیاری از فیلم‌ها به نمایش درمی‌آید، زن نباید نقش همسری خوب و فداکار را داشته باشد، نباید مادری باشد که به خاطر بچه‌هایش سختی‌ها را تحمل می‌کند، نباید مجبور به شنیدن حرف‌های پدر و برادرهای بزرگ‌ترش باشد، پوشیده نبودن نباید منجر به بهره‌گیری جنسی از زن شود و زن‌ها در نقش‌های خود نباید مجبور به انجام کارها و رفتارهای مردانه‌ای باشند که با طبیعت ایشان در تضاد است.» کتاب از «نباید»ها سخن می‌گوید، اما در برابر این پرسش که «زن در سینما چگونه باید باشد؟» پاسخی ارایه نمی‌دهد.نویسنده برای نوشتن کتابش از کشورهای اسلامی ‌نمونه‌هایی را برگزیده است: از خاورمیانه ترکیه و ایران، از آسیای میانه قزاقستان و ازبکستان و از آسیا پاکستان، بنگلادش، مالزی و اندونزی. اگرچه نویسنده هیچ توضیحی دربارهء چگونگی و دلیل گزینش این کشورها ارایه نمی‌دهد، بنا به نوشتهء خودش: «دنبال یافتن یک نقطهء مشترک احتمالی بین کشورهای متنوع برگزیده شده» بوده است. البته اگر کتاب را تا آخرین صفحه مورد مطالعه قرار دهید، کشف یا عدم کشف این نقطهء مشترک و در صورت کشف، ماهیت این نقطهء مشترک احتمالی را در ‌هاله‌ای از ابهام خواهید یافت.
عنوان فصل‌های کتاب به شرح زیر است: «به تصویر کشیدن زنان»، «سیاست تجاوز و خشونت علیه زنان»، «سینمای اسلامگرا به مثابهء ژانر»، «فیلم‌های زنان، فیلم‌هایی دربارهء زنان» و «قهرمانان زن سینمای نوین ایران». البته به نظر می‌رسد کل کتاب، محصول بسط یافتهء پژوهشی پیرامون نقش زن در سینمای ایران بوده باشد.
هرچند دربارهء فیلم ایرانی «باشو غریبهء کوچک» به کارگردانی «بهرام بیضایی» بحث‌های چندانی در ترکیه صورت نگرفته، نویسندهء کتاب «زن، اسلام و سینما» این فیلم را به عنوان یکی از برترین آثار سینمای ایران می‌شناسد. «باشو غریبهء کوچک» که به عقیدهء «گونول دونمز» به علت نگاه فیلم به مفهوم ارتباطات و سادگی اثر، شایستگی لازم برای قرار گرفتن در ردیف بهترین‌های سینمای جهان را به دست آورده، حکایت پسربچه‌ای است که در جریان جنگ ایران و عراق به شکلی غیرمنتظره سر از مناطق شمالی ایران درآورده و در خانهء زنی که همسرش به جبههء جنگ رفته نگهداری می‌شود. «نایی»، زنی که نگهداری از باشو را به عهده گرفته، در غیاب شوهرش از فرزندانش مراقبت می‌کند، به کشاورزی می‌پردازد و محصول به دست آمده را فروخته، خرج خانه را تامین می‌کند. باشو که اهل جنوب ایران است، زبان مناطق شمالی را نمی‌داند و بالعکس، اما «نایی» باوجود فشار دور و بری‌ها، باشو را در خانه‌اش جا می‌دهد و سرانجام به زبانی مشترک با کودک جنوبی می‌رسد. در این فیلم شخصیت زن نه ابژه‌ای جنسی است، نه رفتارهای مردانه دارد، نه تحقیر را می‌پذیرد و نه خرافی است.
تفسیرهای افراطی سبب می‌شود ما از هدف واقعی خود دور شویم. در کتاب «زن، اسلام و سینما» نویسنده گفت‌وگویی دارد با «جعفر پناهی»، کارگردان ایرانی فیلم «دایره». اگرچه پناهی در این گفت‌وگو تاکید دارد قصد داشته در فیلمش همهء لایه‌های اجتماعی را به تصویر بکشد اما مصاحبه‌کننده تلاش می‌کند به کارگردان بقبولاند که فیلم پناهی روی مسایل زنان متمرکز بوده است.
در بخشی از کتاب کارگردان سینمای ترکیه، «علی اوزگن تورک» دربارهء فیلم‌هایی در ترکیه که با اصطلاح «یشیل چام» یا «فیلم ترکی» از آن‌ها یاد می‌شود می‌گوید: «شیوه‌های زندگی ای که در فیلم‌های ترکی (معادل این سینما را در ایران با اصطلاح فیلمفارسی می‌شناسیم.م.) به نمایش درمی‌آمدند، با مایه‌های دینی نیز همراه بودند. در سنت فیلم‌های ترکی، زن جایگاه خاصی ندارد و فقط برای به دنیا آوردن بچه مناسب است.» منتقد قزاقستانی، «دیل یارا تاسبولوتوا» نیز با اشاره به فرهنگ حاکم بر جوامع اسلامی‌ در گفت‌وگو با نویسندهء کتاب می‌گوید: «مردان ما صاحب هر عقیده‌ای هم که باشند، باز انسان‌های متعصبی هستند. آن‌ها حتی می‌توانند ضد دین باشند یا طرفدار موسیقی راک، می‌توانند آکادمیسین باشند یا به سه زبان اروپایی حرف بزنند، اما همهء این‌ها تغییر چندانی در رفتارشان به ویژه با زنان ایجاد نمی‌کند.»

ترجمه: آیدین فرنگی
الف تونجا
منبع: www.kitapzamani.zaman.com.tr

منبع : روزنامه سرمایه