حسن احمدی گیوی

●حسن احمدی گیوی
▪متولد اول بهمن۱۳۰۶ در گیوی خلخال
▪تحصیل در مدرسه ناصری خلخال
▪ فوق لیسانس فلسفه و علوم تربیتی
▪دكترای ادبیات فارسی از دانشگاه تهران
▪مؤلف بیش از پنجاه جلد كتاب در زمینه ادبیات فارسی
▪آغاز به كار تألیف كتاب «دستور تاریخی فعل» در سال۱۳۴۲ به پیشنهاد «دكتر محمدمعین»
▪ نگارش «دستور زبان تركی»
▪انتخاب به عنوان نویسنده كتاب برتر سال ازسوی وزارت فرهنگ و ارشاد برای «دستور تاریخی فعل»
▪بیش از چهاردهه فعالیت پژوهشی درمؤسسه لغت نامه دهخدا
▪ تدریس در دانشگاه های متعدد زبان و ادبیات فارسی
▪نگارش ۲۴ جلد از ۲۲۲ جلد مجموعه لغت نامه دهخدا
▪برخی از آثار او عبارتند از: «آیین پژوهش و مرجع شناسی»،«از فن نگارش تا هنر نویسندگی»،«دستور تطبیقی زبان تركی به فارسی» ،«دستور تاریخی فعل» ، «شوریده و بی قرار»، « ادب و نگارش»، «گزیده اشعار و مقالات دهخدا» و ...
●جعفر مجرد قمی: مرحوم ناصر دفتر روائی به راستی كه حقی به گردن بخشی از فرهنگ آذربایجان دارد.اما شاید او نیز چندان آگاهی از آینده بذری كه كاشته بود،نداشت.با این حال صد سال پیش وقتی مدرسه ناصری خلخال را به عنوان نخستین مركز دانش و آموزش منطقه بنا نهاد،دور از انتظار نبود كه جوانه های پربار و بسیاراز استعدادهای پنهان آن دیار بروید.حسن احمدی گیوی دانش آموخته مدرسه ناصری خلخال در هفتاد سال پیش،اكنون استاد بلند مرتبه ادبیات و چهره شناخته شده نزد ادیبان و مؤلفان و محققان زبان فارسی امروز است.
گرچه مدارج دانشگاهی اش را تا اخذ مدرك فوق لیسانس فلسفه و علوم تربیتی پی می گیرد،اما قریحه ادبی و ذوق شعر و شاعری كه از عنفوان جوانی در او متبلور بوده است،حسن احمدی گیوی را ترغیب به تحصیل در زبان و ادب فارسی می كند،آنچنان كه دكترای خویش را با موضوع «دستور تاریخی فعل» و با راهنمایی دكتر محمد معین و بعد دكتر محمد مقدم به نگارش در می آورد و در سال ۱۳۴۴ از رساله دكترای خود دفاع می كند.اما موضوع «فعل» بعد از آن احمدی گیوی را رها نكرد و به مهمترین دغدغه پژوهشی او بدل شد: «تمام مباحث فعل را از دوران رودكی و بلعمی و بیهقی مرور كردم و تا آثار جلال آل احمد و اسلامی ندوشن و دكتر ناتل خانلری و آثار دیگر نویسندگان معاصر را فیش كردم. حدود ۷۵۰۰۰ فیش تهیه كردم. منابع تحقیق من متون نثر بودند، از متون نظم فقط سه كتاب موردنظر من قرار گرفت كه فردوسی و سعدی و ملك الشعرای بهار بودند. حداقل چند نكته جدید كه درهیچ یك از كتاب های دستور زبان مطرح نشده بود ، دراین تحقیق چهل ساله كشف و ضبط كردم. بنده در تبریز شاگرد دكتر خیام پور بودم و از آنجا كه سخت شیفته دستور نویسی ایشان بودم، علاقه ای خاص به دستور زبان پیدا كردم. وقتی به تهران آمدم و در دوره دكتری قبول شدم، آقای دكتر معین، من و آقای دكتر محمد استعلامی ودكتر نجفی اسداللهی را به لغت نامه دعوت كرد و از من پرسید كه برای رساله دكتری فكری كرده ای؟ گفتم می خواهم با شما مشورت كنم. گفت روی فعل كار نشده، شما درباره فعل رساله بگیرید. اقسام فعل به اعتبار زمان. خودایشان ۵ جلد كتاب درباره اسم نوشته بودند. بعد از دوسه سال كه با ایشان كار كردم دكتر معین سكته كردند و من با آقای مقدم ۴ سال دیگر كار كردم تا این كتاب تمام شد. این اثر به دلایلی چاپ نشد و من تصمیم گرفتم در همه مسائل فعل تحقیق كنم. اینگونه بود كه در مجموع ۴۰ سال طول كشید و این كتاب دوجلدی حاصل تلاش ۴ دهه من است. چهل سال تلاش و هفتاد و پنج هزار فیش.»
در خلال این سالها احمدی گیوی در مؤسسه دهخدا زیر نظر استاد محمد معین مشغول به كار بود و تحقیق و تفحص در زبان و ادب فارسی را به جد دنبال می كرد: «از سال چهل تا امروز یعنی حدود ۴۵ سال است كه من در مؤسسه لغت نامه دهخدا كارمی كنم و ۲۴ جلد از ۲۲۲ جلد مجموعه لغت نامه دهخدا را من نوشتم. یعنی بیش از دیگر همكاران این مؤسسه، مجلدات لغت نامه را تألیف كرده ام.» با این حال احمدی گیوی مهمترین اثر خویش را همان دستور تاریخی فعل می داند.این كتاب مشتمل بر ۱۹۶۴ صفحه است و برخی از فصول مهم آن به این شرح است: «تعریف فعل و كلیات»، «اقسام فعل به اعتبار زمان» (كه یكی از فصول اصلی كتاب است)، «اقسام فعل به اعتبار مفعول»، «اقسام فعل به اعتبار فاعل»، «اقسام فعل به اعتبار ساختار»، «اقسام فعل به اعتبار نقش»، «اقسام فعل به اعتبار صرف»، «اقسام فعل به اعتبار وجه»، «اقسام فعل از جهات گوناگون» «مفردات فعل »، «فعل و گفتنی های ناگفته». احمدی گیوی در پیشگفتار كتاب نوشته است: «...فعل، كار دستور نویسی و استخراج قواعد زبان را با دشواریهایی همراه می كند.و علت عمده آن این است كه مرز دقیقی میان زبان نوشتاری روز با زبان كهن، با همه وجوه افتراق آنها دیده نمی شود و كاربردهای نحوی و صرفی دیرین، چه در نثر و چه در شعر امروز فراوان به چشم می خورد...لازمه پژوهش جامع در دستور زبان فارسی این است كه برای هر واحد جغرافیایی ـ تاریخی دستور زبانی جداگانه نوشته شود و علاوه بر این، هر یك از مقولات دستوری از آغاز تا امروز جداگانه بررسی شود.» و به راستی كه حسن احمدی گیوی در نگارش این اثر ماندگار،چنین كرده است.از دیگر آثار مهم احمدی گیوی كتاب «آیین پژوهش و مرجع شناسی» است: «آیین پژوهش و مرجع شناسی را به عنوان یك كتاب درسی و دانشگاهی تألیف كرده ام. زمانی كه من در دانشگاه رشته ادبیات فارسی تدریس می كردم. شیوه تحقیق و مرجع شناسی را درچندین فصل برای دانشجویان تشریح كرده ام. شیوه مراجعه به منابع و مآخذ چیست؟ پیداكردن كتاب ها، آیین كتابداری، آیین نقطه گذاری، آیین تلخیص، یادداشت برداری ضمن مطالعه جزو مباحثی بودند كه دراین كتاب توضیح داده شده است.» حسن احمدی گیوی اثری با عنوان زبان و نگارش فارسی نیز نگاشته و هدف از تدوین این كتاب را فراهم آوردن امكانی برای علاقه مندان به زبان فارسی می داند كه با قواعد نگارش و خط فارسی و انواع نوشته ها از قبیل مقاله، داستان، رمان، گزارش، ترجمه و ...بیشتر آشنا شوند.احمدی گیوی در این كتاب از طرح بحث های طولانی و مطالب كاملاً تخصصی خودداری كرده و نمونه هایی از نوشته های ادبی، اجتماعی، اخلاقی و حكایات و داستان ها را نقل كرده است، به گونه ای كه مخاطبان كتاب، طیف گسترده ای از علاقه مندان غیر حرفه ای باشند.او درباره زبان فارسی دیدگاه های نو و تازه ای دارد.او معتقد است: «زبان فارسی یكی از زبان های مهم خانواده زبان های هند و اروپایی است، با وجود پژوهش های دامنه داری كه در زمینه تاریخ زبان فارسی و زبان های ایرانی میانه و باستان انجام گرفته است، هنوز به درستی نمی دانیم زبان فارسی دنباله مستقیم كدام یك از زبان های ایرانی میانه است.
از این زبان كه از نیمه سده سوم ،آثاری از آن در دست است و از آن تاریخ به بعد روز به روز گسترش یافته و آثار بی شماری در آن آفریده شده، در حیطه فرهنگ آسیایی و بلكه جهانی تبدیل به زبانی شده است كه شاهكارهای جهانی آفریده است، چنان كه كمتر زبانی از زبان های زنده موجود می توان سراغ داشت كه در این پهنه با زبان فارسی برابری كند.» احمدی گیوی درباره قواعد دستور زبان فارسی و تاریخ تدوین آن می گوید: «كهن ترین قواعد دستور زبان از شبه قاره هند است كه ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح برای زبان سانسكریت تدوین شده و پژوهش هایی ارزشمند از صرف و نحو به ویژه «پانینی» كه در قرن ۴ قبل از میلاد می زیسته، سخت مشهود است.اما دانشمندان و پژوهشگران ایرانی ، در زمینه زبان خود كوشش و اندیشه كمتری به كار بسته اند، به طوری كه بحث جنبی درباره مطالب دستوری زبان فارسی از سده هفتم بیشتر نیست و كهن ترین مأخذی كه در آن به برخی از صرف و اشتقاق فارسی اشارت رفته است، كتاب «المعجم فی معایبر اشعار العجم» شمس قیس رازی است كه حدود سال ۶۳۰ ه.ق تألیف شده است و نگارش كتاب مستقل دستوری برای زبان فارسی از سده ۱۳ به فراتر نمی رود.»
حسن احمدی گیوی به زبان و فرهنگ آذری نیز توجه ویژه دارد و در این زمینه نیز پژوهش های مهمی را به ثمر رسانده است.كتاب دستور تطبیقی زبان تركی و فارسی از آن جمله است.زبان تركی آذربایجانی، زبان بخش بزرگی از شمال غرب ایران، شامل استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان، و نیز بخشی از مناطق مركزی ایران از جمله قزوین، ساوه، همدان و شهرهای استان مركزی است.كتاب احمدی گیوی، یك دوره كامل دستور زبان تركی است كه جزء به جزء با دستور زبان فارسی سنجیده شده و در آخر نیز فصلی با عنوان «رهنمود آموزش زبان تركی به فارسی زبانان» به آن افزوده شده است. دستور زبان فارسی نیز عنوان اثر دیگری از حسن احمدی گیوی است كه به همراه دكترحسن انوری، در خرداد ۱۳۶۴ در دو جلد انتشار یافت و به سرعت به یكی از منابع مهم درسی و پژوهشی بدل گشت.این كتاب، مجموعه ای جامع و مفید از اصول و قواعد دستور زبان نوشتاری امروز است كه شاهدها و مثال های بسیار از این زبان را دربر دارد.در آخر هر بخش، تمرین ها و پرسش های مناسبی آورده شده و در آخر كتاب نیز جمله ها و عبارت های گوناگونی تجزیه و تركیب شده است.احمدی گیوی درباره نگارش دستور زبان های فارسی در صد سال گذشته اطلاعات جالبی را بازگو می كند.او می گوید: «دستور زبان فارسی برای نخستین بار یكصد و بیست سال پیش توسط حاج میرزا حبیب اصفهانی به نگارش در آمد. قبل از این تاریخ ما دستور تدوین شده ای نداشتیم. البته آنچه عالم بزرگوار حبیب اصفهانی نوشته بود، چندان كامل نبود و بعد بزرگانی با دانش و بینش خیره كننده ای در یك كارگروهی پنج استاد را نوشتند. البته نباید از حق گذشت كه استاد ارجمند دكتر پرویز ناتل خانلری كه خدایش رحمت كند در این وادی رنج بسیاری برد و گنج شایسته ای نیز برجا نهاد. اما كار ارزشمندی كه در این باب صورت گرفته اثر فناناپذیر دكتر خیام پور تبریزی است. ایشان دستور را به نحو حیرت آوری كامل كرد و به آنچه كه دیگران به آن بی توجه بودند، به درستی پرداخت. به عقیده من صحیح ترین، سازنده ترین و كارساز ترین قدمی كه در دستور زبان فارسی به صورت علمی و تحقیقی نوشته شده، اثر دكتر خیام پور است كه دستور زبان فارسی من و دكترحسن انوری هم ملهم از همین اثر است. با این تفاوت كه ما از كمك زبان شناسان استفاده كردیم. چون دستور بدون زبان شناسی امروز می لنگد. به همین دلیل دستور زبان فارسی كه ما نوشتیم، بین زبان شناسی و دستور سنتی است. به همین دلیل كتاب های ما در تیراژهای وسیع منتشر می شود. گذشته از دستور زبان فارسی كه برای آموزش و پرورش در تیراژ میلیونی چاپ می شود كتاب دستور زبانی به چاپ رسانده ایم كه در عرض ۱۰ سال ۲۳ بار تجدید چاپ شد. آن هم در تیراژ بالا. این به خاطر اعتدال ماست. هم به ساخت گرایی توجه داشتیم و هم به معنا وفادار ماندیم. همین است كه سخت مورد استقبال ادب دوستان قرار گرفته ایم.»
احمدی گیوی درباره نحوه تلقی و نگاه در نگارش این مجموعه می گوید: «دستور مجموعه قواعدی است كه از زبان استخراج می شود. ما حتی در مثالهایی كه آوردیم از زبان روز استفاده كردیم. از بزرگانی همچون صادق هدایت، جمال زاده، دكتر اسلامی ندوشن، استاد مطهری و نویسندگان برتر ایران نمونه آوردیم. اساتید بزرگواری كه پیش از ما به نگارش دستور زبان فارسی اهتمام ورزیده اند، تنها به شعر و نثر قدما می پرداختند. حال آنكه باید توجه داشت كه قواعد دستوری در شعر بسیار متفاوت است. ما به زبان ساده حرفمان را زدیم. هم شاگرد مدرسه راهنمایی آن را می فهمد و هم دانشجوی دوره كارشناسی ادبیات. ما نه تنها برای فروش همین كتابهای دستور وسیله تبلیغ نداشتیم، بلكه مدام از طرف منتقدان كوبیده می شدیم. علیه ما مقاله می نوشتند. ما را هو می كردند و ...اما ما خم به ابرو نیاوردیم. سرمان را انداختیم پایین و نوشتیم.» حسن احمدی گیوی شاعر نیز هست: «شعرهای من بیشتردر قالب كلاسیك سروده شده، البته شعر آزاد هم دارم اما شعر سپید اصلاً نگفتم و نمی توانم بگویم. اشعار من عموماً در قالب غزل نیست. درمجموعه دو - سه غزل دارم كه این غزل ها هم به یاد عزیزانم سروده شده است. شعرهای من بیشتر یا قطعه هستند و یا قصیده. عموماً شعرهایم ملی و میهنی، سیاسی و اجتماعی و انتقادی و مبارزاتی و انقلابی اند. چه قبل ازانقلاب و چه در جریان انقلاب و چه بعد ازانقلاب اشعاری كه سروده ام، همه را در یك جلد گردآوری كرده ام.» با این حال او به همه قالب ها ی شعری معتقد است و بر خلاف بسیاری از همنسلانش كه در عرصه پژوهش ادب فارسی، سخن از شعر نو گفتن را بر نمی تابند، او به محتوای سخن ایمان دارد تا قالبی كه با آن شعری سروده شده باشد. «از حضرت محمد(ص) پرسیدند عقیده شما درباره شعر چیست. ایشان فرمودند: «شعر سخن است و سخن، خوب و بد دارد». اگر در شعر سعدی یك سخن سست دیدید، نمی توانید بگویید چون این سخن را سعدی گفته پس خوب است. حتی گمنام ترین شاعر هم می تواند سخن تازه و دلنشینی را بگوید. من از معدود معلمان ایران هستم كه شعرهای سپید بسیاری را در حافظه ام دارم . من همانطور كه به فردوسی و مولانا و حافظ عشق می ورزم به نیما، شاملو، فروغ، سهراب، دكتر شفیعی كدكنی و... هم احترام می گذارم. برای من قالب ها و الفاظ به منزله لباس است. اینها شخصیت مستقلی ندارند.»
كتاب «از فن نگارش تا هنر نویسندگی» نیز یكی دیگر از تألیفات احمدی گیوی است.این كتاب بیشتر اثری درسی و دانشگاهی است و برای دانشجویانی كه در رشته های غیراز ادبیات تحصیل می كنند، نوشتن و شیوه نگارش را توضیح می دهد. احمدی گیوی به زبان فارسی امروز و خطر تحریف آن نگاه قابل توجهی دارد: «من خطری كه برای زبان فارسی احساس می كنم، خیلی مربوط به صدا و سیما و نهادهای مشابه نیست. اصل خطر به دلیل زبان های علمی دنیا است كه با اختراعات فراوانی كه صورت می گیرد و وارد مملكت می شود، این زبان علمی به سرعت با فارسی در آمیخته می شود. متأسفانه ما به دلیل كمبود بودجه تحقیقاتی برای اهل فرهنگ و تحقیق تاب مقاومت در برابر این هجوم گسترده نداریم. در نتیجه ما اینطور بی رحمانه تهدید می شویم. احمدی گیوی معتقد است كه ادبیات معاصر ما نیز نخبگان بسیاری پرورانده، اما در كوران آثار بی محتوا گم شده است. «مردم آنقدر كتاب بد خوانده اند كه طعم كتاب خوب را حس نمی كنند. در گذشته پدید آورندگان آثار جدی قوی تر بودند و با نویسندگان عامه پسند مبارزه می كردند. اما حالا كفه ترازو به نفع باری به هر جهت نویس ها سنگین شده است...
□□□
سه شنبه اول بهمن ماه دو سه سال پیش بود، مراسم بزرگداشتی به مناسبت هفتاد و پنجمین سالگرد تولد «دكتر حسن احمدی گیوی » استاد برجسته ادبیات فارسی در تالار بعثت باشگاه دانشگاه تهران برگزار شد. دوتن از برجسته ترین ادیبان ایرانی «دكتر محمدرضا شفیعی كدكنی» و «دكتر حسن انوری» بانی این بزرگداشت در روز تولد دوست و همكار خود بودند، حركتی زیبا و بدیع كه نشان از صافی و صفای باطن آن دو استاد و ارزش و اعتبار « حسن احمدی گیوی » داشت.

لیدا هادی
پی نوشت:
در نگارش این مطلب از گفت و گوی روزنامه ایران با استاد در تاریخ ‎/۳‎/۲۷ ۸۱ و ۱۶ ‎/۴‎/ ۸۴ نیز استفاده شده است.

منبع : روزنامه ایران