صندوق‌های خانوادگی بدون کاغذبازی

«هیجان بسیاری دارد، همهء خانواده‌های نسبی و سببی كه با صندوق همراه شده‌اند، ماهی یك بار دور هم جمع می‌شوند. هر بار خانهء یكی، اما برای این‌كه به میزبان به لحاظ مالی فشار نیاید، هر خانواده شام خود را هم می‌آورد. اسمش را گذاشته‌اند: جشن قابلمه! ورود بدون قابلمه ممنوع! سفره‌ای می‌شود رنگین. پس از صرف غذا و گفت‌وگو‌های دوستانه، اسامی همهء ‌اعضا را می‌نویسند تا قرعه‌كشی كنند. یكی‌یكی قرعه می‌كشند و طالع‌نیك بر شانهء‌ كسی می‌نشیند كه آخرین قرعه باشد; او برندهء وام است.»
این را مسوول صندوق جشن قابلمه‌ها می‌گوید كه صندوقی است خانوادگی و ثبت نشده. هر عضو مقدار مشخصی پول به صندوق داده و از امتیاز وام گرفتن برخوردار شده است.
«همین قرعه‌كشی پر از هیجان و خنده است. اعضای فامیل برای ساعاتی دور هم جمع می‌شوند و نه فقط توان مالی بلكه هیجان‌ها و خنده‌های‌شان را با یكدیگر قسمت می‌كنند. ابتدا كه صندوق كوچك‌تر بود و خانواده‌های كم‌تری عضو بودند، كار راحت‌تر انجام می‌شد تا این‌كه اندوختهء صندوق با آمدن خانواده‌های جدید بیش‌تر شد و میزان وام هم از ۲۰۰ هزار به ۳۰۰ هزار و اكنون به ۵۰۰ هزار تومان رسیده، حالا دیگر ماجرا از خنده و هیجان گذشته و به برنامه‌ریزی برای اعطای وام رسیده است.»
در یكی، دو دههء اخیر سنتی در خانواده‌های ایرانی شكل گرفت كه افراد خانواده با همت چند نفر صندوق قرض‌الحسنه‌ای را تشكیل داده‌اند كه دیگر نه كاغذبازی صندوق‌های دیگر را دارد و نه نیازی به معرف و چك و سفتهء ضمانت. كارمزدی هم گرفته نمی‌شود. این‌كه این ایده از كی و چگونه و توسط چه كسی شكل گرفت مشخص نیست. شاید هم خیلی مهم نباشد. آن‌چه اهمیت دارد هدفی است كه در پس این ایده نهفته است; رفع مشكلات اقتصادی اعضا در حد توان، تقویت پیوندهای خانوادگی، افزایش همیاری و همكاری، آگاهی از مشكلات یكدیگر و احساس مسوولیت نسبت به هم و تقویت صلهء ارحام.
«دیدیم مشكلات اقتصادی زیاد است و خانواده‌ها به تنهایی نمی‌توانند مشكلات خود را حل كنند. گرفتن وام از بانك‌ها و صندوق‌های قرض‌الحسنه هم دشوار. گفتیم اگر صندوقی داشته باشیم می‌توانیم بخشی از مشكلات‌مان را خودمان حل كنیم. صندوق را به راه انداختیم و هر عضو ماهی پنج هزار تومان پرداخت می‌كند. این پنج هزار تومان برای او پس‌انداز می‌شود. در این پنج، شش سال پس‌انداز اعضا از _۴۰۰ هزار تومان هم گذشته است. اولویت پرداخت وام هم با قرعه‌كشی معلوم می‌شود. یك بار همان اول قرعه‌كشی شد و وقتی اسامی به پایان رسید بار دیگر، البته گاهی پیش می‌آید كسی وامش را به دیگری می‌دهد. الان یك میلیون تومان وام می‌دهیم كه در ۲۵ ماه قسط‌بندی می‌كنیم. همین پول برخی از مشكلات را رفع می‌كند.» این را یكی از اعضای صندوقی دیگر می‌گوید.
همه چیز به اعتماد باز می‌گردد، در این صندوق‌ها هر چند دفتر ثبت دریافتی‌ها و پرداختی‌ها وجود دارد و همه چیز مشخص است، ولی برای هر دریافت و پرداختی رسید ردوبدل نمی‌شود. دریافتی‌های ماهانه توسط حسابدار نوشته می‌شود و اعضای صندوق مطمئن هستند كه سهم آنان نوشته شده است. وقتی هم قسط را اگر به حساب نریزد و دستی پرداخت كند، رسیدی نمی‌گیرد. اعتماد بزرگ‌ترین رسید پذیرفته شده است.
صندوق قرض‌الحسنهء خانوادگی به دلیل این‌كه سیر اقتصاد در جامعهء ما آهنگ منظم و قابل پیش‌بینی ندارد و زندگی افراد همواره در تلاطم امواج سنگینی است می‌تواند نقش قابل توجهی در زندگی خانواده‌ها ایفا كند، این‌گونه صندوق‌ها را به ندرت می‌توان در طبقات بالا یا پایین جامعه یافت. آن‌ها خلق طبقهء متوسط هستند; واحدهایی هستند كه با هدفی اقتصادی - رفع هر چند بخش اندكی از مشكلات اقتصادی اعضا - مشاركت جمعی را در معنایی ملموس‌تر برای اعضای خانواده رقم می‌زنند.
این‌جا عرصه‌ای است كه همه به اختیار و ذوق و شوق نه ضرورتا وام گرفتن، بلكه حضور در یك اجتماع و داشتن نقش و سهمی موثر برای رفع مشكلات یكدیگر دور هم جمع می‌شوند. همین امر نیز موجب می‌شود تا رضایت خاطر وام دادن و وام گرفتن افزایش یابد و كم‌تر پیش می‌آید افراد اقساط ماهانهء خود را - چه قسط وام و چه قسط افزایش سهم و پس‌انداز - به موقع پرداخت نكنند، اگر چنین اتفاقی نیز بیفتد جریمه نمی‌شوند و ضامنی هم ندارد كه مورد مواخذه قرار گیرند. در بیش‌تر مواقع آن‌ها خود تلاش می‌كنند تا تاخیر را جبران كنند. با این حال این صندوق‌ها هم از آسیب به دور نیستند، بدقولی برخی و تاخیر در پرداخت اقساط، شكل‌گیری حس رقابت به جای همیاری و كمك و گذشت گاه دامن این‌گونه صندوق‌ها را می‌آلاید. مهم این است كه تلاش اصلی بر این تكیه دارد تا مشكلات را در چارچوب هنجارهای مقبول و روابط چهره به چهره و عاطفی حل و فصل كنند.

سامان عابری

منبع : روزنامه سرمایه