شتر داری واصلاح مرتع

در این میان از جمله مباحث مطرح در عرصه اصلاح مرتع ، این مطلب است که آیا شترها در تخریب مراتع نقشی دارند ؟ وبرخی از کارشناسان مرتع بر این باور هستند که در کشور ما شتران عامل تخریب مرتع می باشند واز این راستا جهت حفظ مراتع باید اقدام به کشتار شتر وکاهش ندریجی شتران نمود ومادر این مقاله به بررسی مسأله فوق الذکر پرداخته ایم وتمامی سعی ما بر این است که بدون هیچ گونه یکسونگری ومداهنه این موضوع را از همه جوانب مورد بحث وگفت وگو قرار دهیم .بنابر آمار دامی سال ۱۳۷۷ تعداد کل شتران کشور رقمی بیش از ۱۴۳ هزار نفر می باشد که این شتران به صورت بومی وبا نظام نیمه وحشی در مناطق خشک ونیمه خشک کشور به ویژه استان های سیستان وبلوچستان ، خراسان ، یزد ، کرمان وسمنان پراکنده اند . بنابر همین آمار تعداد کل گوسفندان کشور ۵۲۷۴۳۰۰۰ رأس گوسفند وتعداد کل بزهای کشور ۲۵۷۵۷۰۰۰ رأس بز بوده است که اگر هر گوسفند را یک واحد دامی وهر بز را ۸/۰ واحد دامی وهر شتر را ۷ واحد دامی محاسبه کنیم . در این صورت ۵۲۷۴۳۰۰۰ واحد دامی گوسفند و ۲۰۶۰۵۰۰۰ واحد دامی بز و ۱۰۰۱۰۰۰ واحد دامی شتر خواهیم داشت . در اغلب استان های کشور گوسفند وبز وحتی گاوها وگوساله ها علاوه برتعلیف دستی جهت تغذیه تکمیلی به مراتع فرستاده می شوند . اما شتران معمولاً تغذیه دستی نمی شوند واغلب جهت تغذیه متکی بر مراتع می باشند ، هرچند که در برخی از پرواربندی ها شتران نیز تغذیه دستی می شوند اما به علت کمی موارد ذکر آن ها حائز اهمیت نیست . حال با یک بررسی ساده می توان به این نتیجه رسید که بیش از ۷۳ میلیون واحد دامی گوسفند وبز ویک میلیون واحد دامی شتر ، جهت تغذیه از مراتع کشور استفاده می کنند ودر حقیقت فشاری که از طرف گوسفند وبز برمراتع وارد می گردد به مراتب بیشتر از فشاری است که از طرف شترها بر مراتع وارد می شود . البته نباید فراموش کرد که اکولوژی گیاهی کویر به گونه ای است که معدود حیواناتی قادر به ادامه حیات وتغذیه از آن می باشند .مهم ترین این حیوانات بز وشتر هستند که هردو در زمره مصرف کنندگان گیاه در کویر می باشند . در این میان ، بز به عنوان آفت مراتع شناخته شده وچگونگی استفاده از گیاهان مرتعی توسط بز خود گواه صحت این مدعا است .بز به دلیل عادت ونوع حرکت سر وفک ها در موقع تغذیه به کمک آرواره های قوی خود گیاهان مرتعی را گرفته وبا ضربه آن را همراه با ریشه از خاک خارج می کند وبدین علت به عنوان موجودی مخرب در مراتع شناخته می شود وچون رشد وامکان ادامه حیات بز در مراتع به گونه ای چشمگیر می باشد وبا توجه به دوبار زایش بز در سال ، بدون در نظر گرفتن رشد مرتع مرتباً بر جمعیت بز افزوده واز تراکم علوفه های مرتع کاسته می شود . اما شتر با راندمان تولید مثل کمتر ، هر سه سال دوبار زایش می کند وبرخلاف بز ، شتر موجودی است آرام با لب های فوق العاده عضلانی وحساس که قادر به استفاده از علوفه خار دار وخشبی می باشد .شتر از مراتع با تأنی ووقار خاص استفاده می کند ودر موقع گرفتن علوفه به گیاه ضربه وارد نکرده وبا کمک لب های قوی ودندان ها گیاه را قطع نموده ودر طی این عمل به هیچ عنوان ریشه گیاه را ازخاک خارج نمی کند ولذا حداقل ترکیب دائمی مراتع را به هم نمی ریزد وتخریبی در مراتع به وجود نمی آورد ، از سویی شتر می تواند به عنوان یک کنترل کننده پوشش های گیاهی در مراتع در نظر گرفته شود . او با استفاده از علف های هرز با عمر کوتاه وخارهای کویری امکان رشد واریته های مفید ودانه دار وعلوفه ای مرتع را فراهم می آورد ودر ضمن تماس وتغذیه از گیاهان بذری موجب ریزش وپراکندگی وبارور کردن بذرها به شکل کاملاً متراکم در سطح می شود . علاوه بر آن شتر حیوانی است که قادر به خوردن طیف وسیعی از انواع گیاهان خوشخوراک وبدخوراک ودرختان و درختچه های کویری است ، به همین علت در هنگام چرای شتر در مراتع بر خوردن گونه معینی اصرار نمی نماید ، بلکه از همه گیاهان مرتعی به صورت موزون ویکنواخت استفاده می نماید . در حالی که بزها فقط سراغ گیاهان خوشخوراک مرتع رفته وتا از ریشه خارج کردن گیاه دست از تغذیه آن برنمی دارند . هم چنین شترها به علت ساختار تشریحی بدن وداشتن گردن دراز وپاهای بلند وکشیده در هنگام تغذیه بر درختان ودرختچه های کویری اقدام به خوردن سرشاخه ها نموده ودر حقیقت گیاه را با این کار هرس می نمایند .شترها بدون توجه به خوبی یا بدی مراتع روزانه تا شعاع ۱۰ کیلومتری محل سکونت خود در مراتع راهپیمایی می کنند واز هرگیاه مقدار کمی می خورند ، این عادت حیوان باعث می گردد تا مراتعی که تعداد شتر ، متناسب با میزان نباتات مرتعی است ، تحت ضوابط وشرایط خاص وبا پرورش مناسب این حیوان به نابودی کشیده نشود .از جمله مسایلی که می تواند در کاهش تخریب مراتع تاحدودی موثر باشد ، مسأله احداث آبشخورهای مخصوص شتر ویا سایر دام های اهلی است .که این آبشخورها باید در فاصله های معینی در مناطق مختلف کویر ومراتع احداث شوند ، وجود این آبشخورها به ویژه در فصل گرما دارای اهمیت زیادی است چه این که تعداد کم این آبشخورها باعث می شود که شترها وسایر حیوانات اهلی در اطراف آن متراکم شوند واین تراکم باعث تخریب مراتع اطراف آبشخورها می گردد ، در حالی که با افزایش تعداد آبشخورها به اندازه کافی ، دام ها در محدوده گسترده تری از مراتع پراکنده می شوند واین باعث کاهش فشار بر روی مرتع می گردد ودر پایان منجر به تعادل دام ومرتع می شود . تمامی کارشناسان مراتع بر این باور هستند که عوامل بسیاری در فرسایش وتشدید فرسایش مراتع دخیل هستند که از جمله این عوامل می توان ، بهره برداری خارج از فصل مراتع (دیر رس وزدورس بودن چرا ) ، تبدیل مراتع به زمین زراعتی ، بهره برداری ممتد وغیر اصولی از مراتع ، طولانی بودن مدت بهره برداری در طول سال ،کمبود فرصت های شغلی در سایر بخش های اقتصادی جامعه ، فقدان سیاست های روشن ومشخص ودر نهایت کمبود اعتبارات را می توان نام برد .کارشناسان اضافه می کنند که اگر مشکل کمبود اعتبارات نیز رفع شود ، بازهم به دلیل وجود مشکلات اساسی وزیر بنایی یاد شده ، برنامه به درستی به سامان نخواهد رسید .آمار رسمی ارائه شده در شماره ۳۹ مجله تخصصی جنگل ومراتع ایران در مورد سیر نزولی کیفیت مراتع در مقایسه با میزان احیا واصلاح آن حاکی است که سالیانه ۸۰۰ هزار تا یک میلیون هکتار از مراتع کشور به سمت کویری وبیابانی شدن پیش می رود . در صورتی که برنامه اصلاح واحیای مراتع تنها در سطح ۳۰۰ هزار هکتار انجام می گیرد . در واقع ، عملیات اصلاح واحیا ۳۰ درصد از میزان تخریب مراتع را ترمیم می کند .بنابر این با توجه به مطالب فوق الذکر نتیجه گیری می شود که دلیل تخریب مراتع کشور یک سری مشکلات زنجیروار است که در این میان نقش شتران وچرای آن ها در مراتع کویری ونیمه کویری کشور نقش ملموس وتعیین کننده ای نیست . ولی به هرحال برای جلوگیری از هرگونه خطر احتمالی برای مراتع وبهبود روش های سنتی شتر داری ، موارد ذیل پیشنهاد می گردد :
۱ – نظام سنتی شترداری که شتران به صورت وحشی وبدون ساربان در بیابان وکویر رها می شوند نظام مطلوبی نیست وباید اصلاح گردد . بدین گونه که تمامی شترداران بزرگ موظف به استخدام یک ساربان ویا بیشتر گردند وپس از دریافت پروانه شترداری ، در تنسیق وهماهنگی با اداره کل جنگل ها ومراتع اقدام به اخذ پروانه چرا در مراتع منطقه نموده وتعهد نمایند که در اصلاح تخصیص یافته با نهاد ذیربط همکاری نمایند ونحوه کار آن ها تحت نظارت اداره کل جنگل ها ومراتع باشد .
۲ – معاونت امور دام باید با احداث آبشخورها در مناطق مختلف کشور ، از تخریب مراتع اطراف آبشخورهای فعلی به علت تراکم بیش از ظرفیت مرتع در آن ها جلوگیری نماید .
۳ – باید از چرای دام در مراتع فقیر درجه ۵ جلوگیری کرد .
۴ – شتر داری در کشور باید با پتانشیل تولید علوفه واصلاح مراتع همراه وهمگام باشد تا آسیبی به منابع طبیعی کشور وارد نشود .
۵ - سیاست ترویج وتوسعه کمی شتر داری باید متناسب با توسعه کمی وکیفی مراتع باشد ، در غیر این صورت ، این کار ، کاری غیر منطقی بوده وبه ضرر کشور خواهد بود .
ملاحظه : این مقاله اولین بار درمجله سنبله شماره ۱۱۴ ، ص ۵۸ چاپ ومنتشر گردید .
تألیف :دکتر احسان مقدس

منبع : پایگاه اطلاع رسانی سازمان دامپزشکی کشور