عملکرد حساب ذخیره ارزی در برنامه سوم توسعه

در سال ۱۳۷۹ به منظور ایجاد ثبات در میزان درآمدهای ارزی حاصل از صدور نفت خام در برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و تبدیل دارایی‌های حاصل از فروش نفت خام به دیگر انواع ذخایر و سرمایه‌گذاری و فراهم کردن امکان تحقق فعالیت‌های پیش‌بینی شده در برنامه "حساب ذخیره ارزی" تشکیل شد. به موجب ماده ۶۰ اصلاحی قانون برنامه سوم توسعه، حساب ذخیره ارزی با سه هدف زیر تشکیل شده است:
الف) ‌ایجاد ثبات در میزان درآمدهای حاصل از صدور نفت خام در برنامه سوم
ب) تبدیل دارایی‌های حاصل از فروش نفت خام به دیگر انواع ذخایر
ج) سرمایه‌گذاری و فراهم کردن امکان تحقق فعالیت‌های پیش‌بینی شده در برنامه سوم
به موجب ماده ۸ آئین‌نامه اجرایی ماده (۶۰) اصلاحی قانون برنامه سوم توسعه، هیاتی مرکب از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، وزیر اقتصاد و دارایی، رئیس کل بانک مرکزی و ۴ نماینده به انتخاب رئیس‌جمهوری (حداقل دو نفر از بین وزیران) به عنوان هیات امنای حساب ذخیره ارزی برای حسن اجرای قانون و اتخاذ تصمیم در موارد تعیین شده در این آئین‌نامه انتخاب شدند. طبق ماده ۶۰ اصلاحی قانون برنامه سوم، دولت مکلف شد با ایجاد حساب ذخیره ارزی حاصل از صادرات نفت خام اقدام‌های زیر را معمول دارد:
الف) از سال ۱۳۷۹ مازاد درآمدهای ارزی حاصل از صادرات نفت خام نسبت به ارقام پیش‌بینی شده در قانون برنامه را در حساب سپرده دولت نزد بانک مرکزی جمهوری اسلامی تحت عنوان "حساب ذخیره ارزی حاصل از صادرات نفت خام" نگهداری شود.
ب) در سال‌های برنامه سوم توسعه، در صورتی که درآمد ارزی حاصل از صدور نفت خام، کمتر از ارقام مندرج در این قانون باشد، دولت می‌تواند در فواصل سه ماهه از موجودی حساب ذخیره ارزی برداشت کند. معادل ریالی این وجوه در حساب درآمد عمومی دولت منظور می‌شود.
ج) به دولت اجازه داده می‌شود حداکثر معادل ۵۰ درصد حساب ذخیره ارزی برای سرمایه‌گذاری و تامین بخشی از اعتبارات موردنیاز طرح‌های تولیدی و کارآفرینی صنعتی، معدنی، کشاورزی، حمل و نقل و خدمات فنی مهندسی بخش غیردولتی که توجیه فنی و اقتصادی آنها به تایید وزارتخانه‌های تخصصی ذی‌ربط رسیده است، از طریق شبکه بانکی داخلی و بانک‌های ایرانی خارج از کشور به صورت تسهیلات یا تضمین کافی استفاده کند.
د) استفاده از وجوه "حساب ذخیره ریالی" برای تامین هزینه‌های عمومی دولت صرفا در صورت کاهش درآمد ارزی حاصل از صادرات نفت خام نسبت به رقم مصوب و نداشتن امکان تامین اعتبارات مصوب از مالیات و سایر منابع، مجاز خواهد بود و استفاده از آن برای تامین کسری ناشی از درآمدهای غیرنفتی بودجه عمومی دولت ممنوع است. علاوه بر این، اشخاص مجاز برای استفاده از این حساب را اشخاص حقیقی و شرکت‌هایی که اکثریت سرمایه سهامی آنها متعلق به بخش خصوصی و یا تعاونی هستند، تشکیل می‌دهند و بخش‌های مجاز نیز شامل بخش صنعت، معدن، کشاورزی، حمل و نقل و خدمات فنی و مهندسی و خدمات هستند.
●فعالیت‌های قابل قبول
▪فعالیت‌های قابل قبول این حساب عبارتند از:
۱ – کلیه فعالیت‌های سرمایه‌گذاری در طرح‌های تولیدی و کارآفرینی صنعتی، معدنی، کشاورزی، حمل و نقل، خدمات و خدمات فنی – مهندسی بخش‌های خصوصی و یا تعاونی
۲ – سرمایه‌گذاری برای ایجاد ظرفیت‌های جدید ازجمله خرید تجهیزات و ماشین‌آلات، دانش فنی و پرداخت هزینه‌های نصب و راه‌اندازی مربوط به طرح‌های تولیدی و کارآفرینی صنعتی، معدنی، کشاورزی، حمل و نقل، خدمات و خدمات فنی – مهندسی
۳ – خرید مواد اولیه وارداتی برای بهره‌برداری آزمایشی، راه‌اندازی تجارت و قطعات یدکی به عنوان سرمایه در گردش طرح‌های تولیدی و کارآفرینی صنعتی، معدنی، کشاورزی، حمل و نقل، خدمات و خدمات فنی – مهندسی
۴ – سرمایه‌گذاری برای توسعه و بازسازی ظرفیت‌های تولیدی موجود ازجمله ساختمان، ماشین‌آلات و تاسیسات
۵ – طرح‌های سرمایه‌گذاری ارزآور و درآمدزا در بخش خدمات (هتل‌سازی) و حمل و نقل (توسعه و تغییر و نوسازی ناوگان حمل و نقل هوایی و دریایی)
توضیح اینکه در کلیه موارد فوق، سرمایه‌گذاری در طرح‌های بهینه‌سازی انرژی در صنایع، فناوری اطلاعات (IT)، فناوری زیستی (BT) صنایع تبدیلی کشاورزی و دامی و صنایع تولید ابزارهای مکانیزاسیون کشاورزی از اولویت برخوردار خواهند بود.
نرخ سود تسهیلات اعطایی حداکثر معادل ۲%LIBOR + در سال و با رعایت نکات ذیل است:
۱ – برای تسهیلات طرح‌های بازسازی صنایع که متضمن بازسازی حداقل ۵۰ درصد ماشین‌آلات و تجهیزات موجود باشد. نرخ تسهیلات ۲۵ درصد کمتر از نرخ معمول خواهد بود.
۲ – برای تسهیلات طرح‌های سرمایه‌گذاری در استان‌های اردبیل، کردستان، کرمانشاه، ایلام، سیستان و بلوچستان، بوشهر، هرمزگان، چهار محال و بختیاری و کهکیلویه و بویراحمد، نرخ تسهیلات فوق معادل ۳ درصد در سال است.
۳ – در صورت تاخیر در تادیه اصل بدهی از طرف مشتری، نرخ جریمه تاخیر به میزان ۱ درصد در سال به اضافه نرخ قرارداد خواهد بود.
۴ – تخفیف اعطایی از سود متعلقه برای تسریع در بهره‌برداری نسبت به موعد برنامه‌ریزی شده ۱۰ درصد نرخ سود برای ۶ ماه و ۱۵ درصد نرخ سود برای یکسال است.
●سقف تسهیلات اعطایی
▪سقف تسهیلات اعطایی این حساب عبارتند از:
۱ – تسهیلات تا سقف ۵ میلیون دلار برای هر شخص حقیقی یا حقوقی بدون اخذ مجوز بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
۲ – تسهیلات تا سقف ۲۵ میلیون دلار برای هر شخص حقیقی با حقوق با اخذ مجوز بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
۳ – تسهیلات بیش از مبلغ ۲۵ میلیون دلار در صورت مجوز توسط هیات امنای حساب ذخیره ارزی که هزینه‌های ریالی و ارزی طرح لازم است توسط مشتری تامین شود.
●مدت تسهیلات اعطایی
▪مدت تسهیلات اعطایی این حساب عبارتند از:
۱ – حداکثر مدت تامین مالی هر طرح، از ۸ سال تجاوز نخواهد کرد که تا ۳ سال آن دوره مشارکت مدنی (سرمایه‌گذاری و راه‌اندازی) و ۵ سال بقیه دوران بهره‌برداری (بازپرداخت) خواهد بود. مدت دقیق تامین مالی طرح‌ها با توجه به شرایط خاص هر طرح توسط اداره کل اعتبارات تعیین می‌شود.
تبصره ۱: مدت تامین مالی طرح‌های صنعت سیمان حداکثر ۱۷ سال به صورتی که برای دوره سرمایه‌گذاری و راه‌اندازی حداکثر ۵ سال، دوره تنفس حداکثر ۲ سال و دوره بازپرداخت حداکثر ۱۰ سال است.
تبصره ۲: مدت تامین مالی طرح‌های صنعت کشتی‌سازی جمعا دوازده سال است.تبصره ۳: مدت تامین مالی در استان‌های کم توسعه یافته (اردبیل، کردستان، کرمانشاه، هرمزگان، ایلام، سیستان و بلوچستان، بوشهر، لرستان، چهارمحال و بختیاری و کهکیلویه و بویراحمد) و همچنین ایجاد واحدهای تولیدی قند از چغندر در استان‌های کم‌توسعه یافته غرب کشور ده سال است.
۲ – مهلت گشایش اعتبار اسنادی حداکثر یکسال از تاریخ انعقاد قرارداد مشارکت مدنی با مشتری است و شروع دوره استفاده از تسهیلات تاریخ گشایش اولین اعتبار اسنادی مربوطه خواهد بود.
●دوران بازپرداخت تسهیلات
▪دوران بازپرداخت تسهیلات این حساب عبارت است از:
۱ – بازپرداخت تسهیلات استفاده شده به اقساط شش ماهه که سررسید اولین قسط پس از پایان مدت قرارداد مشارکت مدنی ارزی خواهد بود. ضمنا چنانچه حسب مفاد مصوبه صادره مهلت پرداخت برای مشتری تعیین شده باشد، بازپرداخت اقساط پس از پایان دوره مهلت شروع خواهد شد.
۲ – پس از سه ماه از تاریخ انعقاد قرارداد مشارکت مدنی نسبت به مانده استفاده نشده تسهیلات ارزی هزینه تعهد به میزان ۱۲۵/۰ درصد در سال تعلق خواهد گرفت.
۳ – سود تسهیلات اعطایی در پایان هر شش ماه نسبت به مانده استفاده شده از تسهیلات محاسبه و در پایان دوره مشارکت مدنی سود مذکور به همراه اصل تسهیلات به فروش اقساطی تبدیل خواهد شد.
اهم اقدامات پیش‌بینی شده در ماده ۱ قانون برنامه چهارم توسعه در زمینه استفاده از حساب ذخیره ارزی
- استفاده از وجوه حساب ذخیره ارزی برای تامین مصارف بودجه عمومی دولت صرفا در صورت کاهش عواید ارزی حاصل از نفت نسبت به ارقام پیش‌بینی شده در قانون برنامه چهارم توسعه و نداشتن امکان تامین اعتبارات مصوب از محل سایر منابع درآمدهای عمومی و واگذاری دارایی‌های مالی مجاز خواهد بود. در چنین صورتی، دولت می‌تواند در فواصل زمانی سه ماهه از موجودی حساب ذخیره ارزی پرداخت کند. معادل ریالی این وجوه به حساب درآمد عمومی دولت واریز می‌شود . استفاده از حساب ذخیره ارزی برای تامین کسری ناشی از عواید غیرنفتی بودجه عمومی ممنوع است و استفاده از وجوه حساب ذخیره ارزی موضوع این ماده صرفا در قالب بودجه‌های سنواتی مجاز خواهد بود.
- حداقل ۱۰ درصد از منابع قابل تخصیص حساب ذخیره ارزی به بخش غیردولتی در اختیار بانک کشاورزی قرار می‌گیرد تا به صورت ارزی، ریالی جهت سرمایه‌گذاری در طرح‌های موجه بخش کشاورزی و سرمایه در گردش طرح‌هایی که با هدف توسعه صادرات انجام می‌شود، توسط بانک کشاورزی در اختیار بخش غیردولتی قرار گیرد.
●عملکرد حساب ذخیره ارزی
از زمان تاسیس حساب تا پایان مهرماه سال ۱۳۸۳، مبلغ ۲۲ میلیارد و ۹۱۲ میلیون و ۳۰۰ هزار دلار به این حساب واریز شده و در همین مدت ۱۷ میلیارد و ۳۶۴ میلیون و ۹۰۰ هزار دلار از این حساب برداشت شده است. حساب ذخیره ارزی از تاریخ ۱۹ دی ماه سال ۱۳۷۹، با تخصیص اولین سهمیه ارزی به بانک‌های عامل عملیاتی شده است و اهم شاخص‌های عملکردی این حساب در این مدت به شرح زیر است:
- تعداد طرح‌های مصوب حساب ذخیره ارزی تا پایان شهریور ماه سال ۱۳۸۳ ، ۱۲۰۷ طرح به مبلغ ۹۲۶۴ میلیون دلار بوده است.
- در این مدت، قراردادهای منعقد شده با مشتریان ۸۸۸ فقره به مبلغ ۴/۵۴۲۹ میلیون دلار، میزان اعتبارات اسنادی گشایش شده ۸/۴۷۱۴ میلیون دلار، مقدار استفاده از تسهیلات ۳/۲۲۲۴ میلیون دلار و تعداد طرح‌های تحت بررسی بانک‌ها ۴۹۵ طرح به مبلغ ۴/۸۳۰۸ میلیون دلار بوده است.
- استفاده از تسهیلات صرفا از طریق گشایش اعتبار و در قبال ارائه اسناد حمل کالای خریداری شده صورت می‌گیرد.
میزان و سهم منابع ارزی تخصیص یافته به بخش‌های مختلف اقتصادی کشور را از حساب ذخیره ارزی از آغاز کار تا پایان شهریور سال ۱۳۸۳ نشان می‌دهد. از این رقم، ۲/۱۴ درصد تخصیص به بخش غیردولتی بوده است.
●مشکلات اجرایی حساب ذخیره ارزی
۱ – نداشتن تناسب حساب ذخیره ارزی با تسهیلات اعطایی
۲ – مشکلات آئین‌نامه‌ای و بوروکراسی در راستای استفاده از حساب ذخیره ارزی
۳ – تاخیر زمانی در ارائه تسهیلات به طرح‌های بزرگ و افزایش لایه‌های تصمیم‌گیری
۴ – نوسانات نرخ ارز و غیرقابل پیش‌بینی بودن زمان بازپرداخت
۵ – کمبود وثائق قابل قبول بانک‌های عامل از نظر تعدد
●جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
کسب درآمد ارزی مقدمه توزیع آن برای دستیابی به اهداف کلان اقتصادی کشور است . با استفاده از تسهیلات ارزی ارائه شده توسط بانک‌ها، بسیاری از پروژه‌های زیربنایی ملی و استانی کشور در زمینه‌هایی از قبیل سدسازی، راه‌سازی، ساخت نیروگاه، طرح‌های متنوع پتروشیمی و ... در جهت تحقق اهداف دولت جمهوری اسلامی در بخش‌های صنعت و معدن، مسکن، کشاورزی، خدمات اجتماعی و ... به بار نشسته است. تنها نمونه‌ای از فعالیت ارزی یکی از بانک‌های کشور در سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۲ است.
ماخذ: گزارش عملکرد نظام بانکی کشور در سال ۱۳۸۲
علاوه بر این، در ارتباط با کارایی وجوه اعطایی ارزی به بخش خصوصی، انتظار می‌رود جذب سرمایه‌ها توانسته باشد در جهت بالا بردن مطلوبیت شاخص‌های اقتصادی و افزایش تولید ناخالص ملی نیز تاثیر بسزایی داشته باشد. این موردی است که در ارقام عملکرد اقتصادی سال‌های آینده فرصت بروز خواهد داشت، چرا که غالبا طرح‌های مصوب شده در سیستم بانکی در مرحله استفاده از تسهیلات اعطایی قرار دارند و از سال ۱۳۸۴ به مرور وارد مرحله تولید، درآمدزایی و صادرات خواهند شد.
محمد علی نصرالهی

منبع : مجله گسترش صنعت