تعریف جنگل و انواع آن

جنگل منطقه وسیعی پوشیده از درختان ، درختچه ها و گونه های علفی است كه همراه با جانوران وحشی نوعی اشتراك حیاتی گیاهی و جانوری را تشكیل داده و تحت تاثیر عوامل اقلیمی و خاكی قادر است تعادل طبیعی خود را حفظ كند.
حداقل سطحی كه برای تشكیل جنگل از نظر علمی لازم است بسته به نوع گونه درختی ، شرایط محیطی و غیره تغییر می كند. این مساحت در شرایط معمولی حداقل ۳/۰ هكتار ( ۳ هزار متر مربع ) است. واژه « جنگل » از زبان سنسكریت است و به اكثر زبانهای اروپایی نیز وارده شده است و معنای جنگل طبیعی و بكر را می دهد. جنگل بسته به نوع پیدایش آن و خصوصیات ساختاری به جنگل بكر ، جنگل طبیعی ، جنگل مصنوعی یا جنگل دست كاشت طبقه بندی می شود.
جنگل بكر یا جنگل دست نخورده ، جنگلی است كه بدون دخالت انسان بوجود آمده است و تركیب گونه های درختی و درختچه ای و علفی آن طوری است كه وضعیت كاملاً طبیعی را نشان می دهد .چوب و سایر فرآورده های تولید شده در جنگل بكر در همان سیستم طبیعی تجزیه شده و به خود جنگل بر می گردد. بعبارت دیگر از جنگل بكر هیچ گونه موادی ( زنده یا غیر زنده ) به خارج از آن حمل نمی شود.
رویش چوبی جنگلهای بكر كه به حالت تعادل رسیده باشند عملاً صفر است ، یعنی همان قدر كه چوب و سایر مواد آلی تولید می شود همان قدر هم تجزیه می شود و یا می پوسد. بعبارت دیگر چرخه رفت و بازگشت مواد در یك جنگل بكر چرخه ای بسته است.
در جنگل بكر بین تولید كنندگان ( گیاهان ) ، مصرف كنندگان ( جانوران ) و تجزیه كنندگان ( جانوران ریز ) یك اشتراك حیاتی متقابل و پایدار برقرار است . جنگل های بكر از تنوع زیستی بالایی برخوردارند و دارای اطلاعات ژنتیكی ارزشمندی هستند كه تا به امروز بسیاری از این اطلاعات كشف نشده است . امروزه ارزش جنگلهای بكر بسیار زیاد است هر چند كه متاسفانه روند تخریب كمی و كیفی آنها در دنیا روبه افزایش است.
امروزه سعی بر این است كه جنگلهای بكر باقی مانده بر روی كره زمین را حفظ و از آنها بعنوان ذخیره گاههای اطلاعات ژنتیكی و تنوع زیستی استفاده شود. امروزه تبدیل جنگلهای بكر به جنگلهای صنعتی قابل توجیه نیست و نگهداری آنها حتی از نظر اقتصادی نیز قابل توجیه است.
جنگل طبیعی ، جنگلی است كه بدون دخالت انسان به وجود آمده است ولی انسان به طور مستقیم یا غیر مستقیم در آن دخالت ( بهره برداری ) كرده است .
جنگلهای بكر دست خورده و بهره برداری شده تبدیل به جنگلهای طبیعی می شوند. بعبارت دیگر جنگلهای طبیعی جنگلهای بكر دست خورده هستند. تركیب درختان و سن آنها و تنوع گونه های گیاهی و جانوری در یك جنگل طبیعی با جنگل بكر متفاوت است و عموماً جنگل طبیعی از نظر زیست محیطی فقیرتر از جنگل بكر است.با وجود این جنگلهای طبیعی قادرند چشم اندازهای طبیعی هر منطقه را حفظ كرده و در اكثر موارد از جنگلهای مصنوعی یا دست كاشت غنی تر و پایدارتر باشند.
جنگلهای مصنوعی یا دست كاشت یا جنگل انسان ساخت جنگلی است كه به دست انسان و با هدف مشخصی ایجاد شده است و هدف از ایجاد آن تولید چوب، ایجاد مناظر طبیعی ، ‌حفظ آب و خاك ، ایجاد مناطق تفریحی و تفرجی و غیره است.
جنگل مصنوعی معمولاً به صورت نهالكاری (درختكاری) به وجود می آید، هر چند این جنگلها را می توان با كاشت بذر نیز به وجود آورد. تجربه نشان داده است جنگلهای مصنوعی كه با این روش به وجود آمده اند پایدار و نزدیك تر به جنگلهای طبیعی هستند. جنگل مصنوعی كه با قلمه ایجاد شده ، قلمستان نامیده می شود ( مثل قلمستان های صنوبر در بسیاری از نقاط كشور ) البته باید متذكر شد كه قلمستان ها در اكثر نقاط دنیا از نظر حقوقی جزو جنگلها محسوب نمی شوند. امروزه ایجاد جنگلهای مصنوعی در دنیا از اهمیت بالایی برخودار است چرا كه به افزایش نیاز چوبی در جهان پاسخ می دهد.
چنانچه جنگلهایی در زمین های زراعی و بایر با هدف تولید چوب با استفاده از روشهای پیشرفته زراعی از قبیل شخم زدن ، كود دادن و غیره ایجاد شده باشد به آن زراعت چوب اطلاق می شود. حجم زراعت چوب در زمینهای غیر جنگلی در تمام دنیا در حال افزایش است.
علاوه بر سه نوع جنگلی كه تعاریف آن ذكر شد در كشور ما از اصطلاح « بیشه » هم استفاده می شود. ما بیشه را معمولاً برای پوشش های گیاهی به كار می بریم كه اطراف رودخانه و شیار دره ها در مناطق خشك ظاهر می شوند. این واژه به تجمع درختچه ها در نیزارها نیز اطلاق می شود.
● پیدایش جنگل و طبقه بندی آن
جنگلهای دنیا از حدود ۱۴۰-۶۰ میلیون سال پیش به وجود آمده اند. بسته به نوع درختان تشكیل دهنده ، جنگلهای دنیا را به دو نوع سوزنی برگ و پهن برگ تقسیم می كنند.
جنگلهای سوزنی برگ دنیا قدیمی تر از جنگلهای پهن برگ هستند و پیدایش اولیه این جنگلها در دوران دوم زمین شناسی در دوره كرتاسه یعنی حدود ۱۴۰ میلیون سال قبل رخ داده است. جنگلهای پهن برگ در مقابل جنگلهای سوزنی برگ تكامل یافته تر در عین حال جدیدتر هستند. این جنگلها در دوران سوم زمین شناسی در حدود ۶۰ میلیون سال پیش به وجود آمده اند. از آن زمان تاكنون جنگلهای دنیا دائماً در حال تحول و تكامل بوده و اگر انسان در روند آن دخالتی نداشته باشد سیر تحول وتكامل آنها همچنان ادامه خواهد یافت.
در اواخر دوران سوم زمین شناسی اقلیم كره زمین روبه سردی گذاشت به طوری كه در اوایل دوران چهارم ( حدود یك میلیون سال پیش ) بارشهای آسمانی اكثراً به صورت برف درآمد و به خصوص در عرضهای جغرافیایی بالاتر از ۴۰درجه شمالی و یا ارتفاعات بالای ۳ تا ۴ هزار متری عرضهای پایین تر یخچال های طبیعی تشكیل شدند و به تدریج رشد كردند، به عبارت دیگردوران های یخبندان به وجود آمد.
یخچال های طبیعی اكثر جنگلهای مناطق مذكور ( بالاتر از ۴۰ درجه عرض شمالی ) را در زیر خود مدفون ساختند . با گرم شدن آب و هوای كره زمین یخچالها ذوب شدند یا به اصطلاح عقب نشینی كردند و پس از مدتی دوباره بر اثر سرد شدن اقلیم یخچال ها شروع به پیشروی كردند.
در طول یك میلیون سال كه از اوایل دوران چهارم می گذرد چهار دوره یخبندان به وجود آمد و در این زمان كلیه جنگلهایی كه بالاتر از عرضهای ۴۰ درجه بود از بین رفتند. آخرین دوره یخبندان در حدود ۱۸ هزار سال پیش به اتمام رسید و آب و هوای كره زمین روبه گرم شدن نهاد. لازم به توضیح است كه جنگلهای ایران مخصوصاً جنگلهای شمال كشور در این مدت از هجوم یخچال ها مصون ماندند و به توسعه و تكامل خود ادامه دادند.
اكثر جنگلهای كنونی اروپایی پس از پسروی آخرین یخچالها به وجود آمدند. به عبارت دیگر جنگلهای كنونی كشورهای اروپایی شمال آمریكا و آسیای شمالی جنگلهای « جوان » هستند و قدمت تكاملی آنها به ۱۰ هزار سال نمی رسد.
در صورتی كه جنگلهای شمالی ایران جنگلهای كهن هستند و قدمت آ‎نها بیش از یك میلیون سال است. این اطلاعات ارزشمند ، اهمیت ژنتیكی جنگلهای خزری را به خوبی نشان می دهد.
امروزه با مطالعات گرده شناسی ثابت شده است كه قدمت جنگلهای راش اروپا به ۶ هزار سال هم نمی رسد . از این رو است كه در مقایسه جنگلهای راش شمال ایران ،‌جنگلهای منطقه قفقاز و شمال تركیه نیز جزو جنگلهای كهن پهن برگ مناطق معتدله محسوب می شوند. با توجه به طول تحول و تكامل جنگلهای دنیا، جنبشهای قاره ای ، نوسانات اقلیمی در سطح كلان و عوامل دیگر ، امروزه ۵ نوع جنگل در دنیا قابل تفكیك است. این جنگلها از قطب شمال به طرف خط استوا به ترتیب عبارتند از :
۱) جنگلهای سوزنی برگ مناطق سرد نیمكره شمالی ( جنگلهای بوره آل )
۲) جنگلهای پهن برگ خزان كننده ( سبز تابستانه ) مناطق معتدله ( جنگلهای راش و بلوط )
۳) جنگلهای همیشه سبز مناطق مدیترانه ای ( جنگلهای زوبین و زیتون )
۴) جنگلهای پهن برگ مناطق نیمه استوایی ( همیشه سبز و سبز بارانی )
۵) جنگلهای پهن برگ مناطق استوایی ( همیشه سبز و سبز بارانی )
در كشور پهناور ما به دلیل پستی و بلندی فراوان و اقلیم متنوع سه نوع از جنگلهای پنج گانه دنیا وجود دارد. جنگلهای سبز تابستانه راش و بلوط در شمال ایران ، جنگلهای همیشه سبز مدیترانه ای ( جنگلهای زوبین و زیتون ) در شمال و جنوب غرب و همچنین جنگلهای پهن برگ گرمسیری مختص مناطق نیمه استوایی مثل جنگلهای كهور و كنار و جنگلهای ماندابی ( مانگرو ) در جنوب ایران .
به این ترتیب كشور ما حالتی استثنایی دارد. جنگل های راش در شمال و جنگلهای مانگرو در جنوب ایران كه به كشور ما جایگاهی ویژه و نادر می بخشد.
علل پدید آمدن جنگلهای پنجگانه دنیا عبارت است از شرایط كلی تحول و تكامل تاریخ از دوران سوم ، پدیده قاره زدایی در این دوران و همچنین شرایط كلی اقلیمی و خاكی حاكم بر نقاط مختلف كره زمین كه در این مورد نقش اساسی دارند. طبقه بندی ساده تر و گزیده تر ، طبقه بندی جنگلهای دنیا به سه نوع : جنگلهای سوزنی برگ ، جنگلهای پهن برگ و جنگلهای آمیخته سوزنی برگ و پهن برگ است.
البته تقسیم بندی های دقیق تر و تفصیلی تر هم برای جنگلهای دنیا وجود دارد كه براساس هر یك از آنها جنگلهای دنیا به ۱۰ و یا حتی ۶۰ نوع تقسیم می شوند.
● پراكنش جنگلها
پراكنش جنگلها در تمام نقاط كره زمین یكسان نیست . اصولاً برای ایجاد جنگل در یك منطقه ، شرایط زیست محیطی خاصی مورد نیاز است. این شرایط عبارتند از حرارت و رطوبت كافی منظور از حرارت و رطوبت كافی برای پیدایش جنگل در یك منطقه وجود حداقل ۲ ماه گرم در سال است. كه به مدت ۶۰ روز درجه حرارت روزانه به طور متوسط از ۱۰ درجه بالاتر باشد.
وجود رطوبت كافی یعنی بارندگی كه مقدار كافی نیز ضرورت دارد كه برای رشد جنگل خوب حداقل به ۶۰۰ میلی لیتر بارندگی در سال نیاز وجود دارد و از این مقدار حداقل نیمی از آن باید در دوره رشد گیاهی یعنی دوره گرم سال ( بهار و تابستان ) ریزش كند. به طور مثال مناطق شمالی كشور ما این شرایط را دارد و به همین دلیل ما از آستارا در غرب گیلان تا جنگل گلستان در شرق استان گلستان جنگلهای انبوه پهن برگ راش و بلوط داریم.
حال چنانچه میزان بارندگی سالانه بین ۳۰۰ تا ۶۰۰ میلی لیتر باشد جنگلهای به اصطلاح كم پشت یا تنك ظاهر می شوند. ( مثل اكثر جنگلهای منطقه زاگرس در غرب وجنوب غرب كشور ) جنگلهای كویری با گونه هایی مثل تاغ و گز قادرند حتی با بارندگی ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلی لیتر در سال ظاهر شوند. این جنگلها ، دیگر قدرت تولید زیاد چوب را نداشته و بیشتر از نظر حفاظت خاك وجلوگیری از فرسایش اهمیت دارند.
در مناطق استوایی حرارت كافی در تمام طول سال وجود دارد ومیزان بارندگی سالانه اكثراً بیش از ۲ هزار میلی لیتر است و این امتیاز سبب پیدایش جنگلهای انبوه و غنی از گونه های مختلف درختی می شود.
به طور كلی در كره زمین دو نوار جنگلی مهم وجودا دارد : نوار جنگلی استوایی كه بیشترین تمركز این جنگلها در آمریكای جنوبی (برزیل) ، آفریقای غربی و مركزی (كنگو) و آسیای جنوب شرقی ( اندونزی) است و نوار جنگلی دیگر كه جنگلهای سوزنی برگ مناطق سرد را در نیمكره شمالی در برمی گیرد و شامل كشورهای كانادا، اسكاندیناوی و روسیه (سیبری) است. این جنگلها از نظر تولید چوب های صنعتی و خمیر كاغذ و مقوا اهمیت دارند. در مقابل ، جنگلهای استوایی از نظر تنوع زیستی و ژنتیكی وگیاهان دارویی اهمیت دارند و نقش این جنگلها در اقلیم كره زمین (بادهای پاسات ) در حال افزایش است.
امروزه حفاظت از تنوع زیستی در جنگلها ، استفاده از اطلاعات ژنتیكی وخواص دارویی گیاهان جنگلی و حفظ تعادل زیستی بین گیاهان وجانوران وحشی جزو اهداف كلی كشورهای جهان است كه بعد از كنفرانس « ریودوژانیرو »‌ در سال ۱۹۹۲ كنوانسیون های مختلف را امضاء كرده اند و می كوشند با مدیریت صحیح از جنگلهای دنیا چه از طریق حفاظت و چه از طریق بهره برداری به روشهای همگام با طبیعت شرایط لازم و كافی را برای توسعه پایدار در اكوسیستم های طبیعی به وجود آورند.

دكتر محمدرضا مروی مهاجر- استاد دانشكده منابع طبیعی دانشگاه تهران

منبع : کشاورز تنها