روایت باورها

رشد کمی و کیفی تئاتر مذهبی در سال‌های اخیر چشمگیرتر بوده است. پیش از انقلاب اسلامی،‌ تئاتر مذهبی به طور خودجوش و کمرنگ از سوی برخی از هنرمندان کشورمان پیگیری می‌شد ‌و این حرکت خودجوش پس از انقلاب از طریق مساجد، کانون‌های فرهنگی مذهبی،‌ مدارس و بسیج و سپاه و حوزه هنری تبلیغات اسلامی به حد اعتلای کمی خود رسید. در این دوره مطرح شدن مسائل مذهبی ملاک بود و باید احکام و فرامین دینی از طریق تئاتر به عموم آموزش داده می‌شد. بنابراین تئاتر مذهبی آغازین کاملا ساده و آموزشی بود و گاهی نیز این جریان متصل بر جریان تبلیغی می‌شد، تا در فضای مذهبی باز هر آن‌چه پیش از انقلاب ممنوع شده بود به عنوان شعایر مذهبی در اختیار عموم قرار گیرد. در زمان جنگ، باورهای مذهبی مانند ایثار،‌ جهاد و ‌شهادت جزء مضامین تئاترهای مذهبی شدند، تا از این طریق آدم‌ها برای حضور در جنگ آمادگی ذهنی و روانی بیشتری پیدا کنند. هدف، اعزام نیروهای معتقد به جبهه‌های جنگ بود. آنها باید آگاهانه در راهی پا پیش می‌گذاشتند که جز شهادت هیچ آینده دیگری برای آن قابل پیش بینی نبود. تعداد این آثار زیاد بود و در هر مدرسه و مسجد و جبهه‌ای می‌شد این نوع کارها را با حضور رزمندگان،‌ دانش‌آموزان،‌ دانشجویان و غیره دید. این نوع تئاتر ساده مردمی شده بود و در بین توده‌ها به دنبال اهداف انقلابی و تبلیغی بود،‌ و رفته رفته با پایان گرفتن جنگ از رونق افتاد. هر چند هنوز هم رگه‌هایی از آن را در تئاتر دفاع مقدس می‌بینیم، که شاید این بار سادگی و آموزشی بودن و تبلیغی‌شدنش جزء آسیب‌های آن به شمار آید. اما روزگاری جزء لاینفک آن تئاترها به شمار می‌آمد. از دهه هفتاد کم کم شاهد رشد نوعی تئاتر مذهبی - دینی بودیم که صرفا به جنبه‌های تبلیغی و تهییجی توجه نداشت بلکه هدف رسیدن به معیارهای زیبایی شناسانه برای بیان توجیه پذیرانه آثار بود، هر چند در این بین تئاتر ساده و عمومی نیز مسیر خود را با همان فرامین و اصول از پیش جا افتاده پیش می‌برد. شاید این جریان دوم کاملا متاثر از فضاهای مذهبی و هنر مذهبی مانند تعزیه بود. در فضای مذهبی، سادگی یک رکن غیرقابل تغییر است. تمامی پیامبران برای عامه مردم، ‌با زبانی ساده و محاوره‌ای فرامین و دستورات دینی - مذهبی را ابلاغ کرده‌اند و تمامی پیروان و مبلغان جریان‌های مذهبی نیز باید با همین سادگی به تبلیغ بپردازند. هدف، پیچاندن و سردرگمی مردم نیست، بلکه در ساده‌ترین شکل ممکن باید مفاهیم و دستورات، القاء پذیر شوند. به همین مناسبت نیز تئاتر مذهبی از جریان روشنفکری بسیار ابا دارد ‌و به راحتی تن به چنین شرایطی نمی‌دهد. با این تحلیل ساده که مخاطب این گونه آثار همیشه سادگی را یک رکن ارتباطی در نظر می‌گیرند. مگر آنکه هدف تجربه کردن و ارتباط با اقشار تحصیلکرده باشد. در آن صورت زیبایی‌شناسی و هر گونه فرم و دفرم و پیچیدگی مضمونی و موضوعی توجیه ‌پذیر خواهد بود. شاید در این دگرگونی تجربه‌ها بتوان شکل‌های نوین‌تری را به تئاتر مذهبی هر کشوری اضافه کرد، تا از راه‌های دیگر نیز بتوان مفاهیم مذهبی را برای دیگران القاء کرد.
محمد چرمشیر در همکاری با دو کارگردان نامی - آتیلا پسیانی و سیروس کهوری نژاد - نوعی تئاتر آیینی را تجربه کرد که این حرکت چند صباحی طول نکشید و آن چه باید نتیجه آن باشد و از سوی دیگران ادامه یابد، ‌تداوم پیدا نکرد. “اسب در باد”، “ماری که آب می‌خورد، زهر می‌شود و گاوی که آب می‌خورد، شیر می‌شود”،‌ نمونه‌ای از این حرکت بود که در همان سال‌ها بحث‌های کوچکی را به دنبال داشت. حتی این نمونه‌ها داشت با واژه و سبک و سیاق پست مدرنیسم هم آغشته می‌شد ‌و یا با چنین اصطلاحی همنام و همسو می‌شد، با این وجود نتوانست به عنوان یک ژانر - حداقل از سوی کارگردان‌های بومی و شهرستانی - در مطالعه آیین‌های سنتی - مذهبی خود به عنوان یک الگو مطرح شود. همچنین محمد چرمشیر در همکاری با کارگردان‌هایی مانند فرهاد مهندس ‌پور، دکتر علی رفیعی و رضا حداد، نمونه‌های قابل ملاحظه‌ای از تئاتر دینی را مطرح ساختند. خود این نمونه‌ها می‌تواند برای تئاتر دینی اسلامی هم به عنوان یک الگوی موثر و مفید به کار گرفته شود. “دیر ‌راهبان “و “روز رستاخیز” هر دو به کارگردانی فرهاد مهندس ‌پور، مسائلی را دربرمی‌گیرد که کاملا دینی است،‌ اما با وجود اشتراکات بسیار با دین اسلام، در ظاهر به مسیحیت، بیشتر گرایش دارد. در “در مصر برف نمی‌بارد”، مسئله عشق و هجران یوسف و عاشقی‌های زلیخا مطرح می‌شود که نوعی عرفان تلقی می‌گردد.
تئاتر مذهبی شیعی با راه‌ اندازی جشنواره تئاتر رضوی از سال ۸۲ به طور جدی‌تر محور بحث‌ها شد که این جشنواره از دوره چهارم (سال ۸۵) با حمایت مرکز هنرهای نمایشی و سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران برگزار شد‌ و در این دوره نمونه‌های قابل بحث‌ تری برای پیشبرد اهداف این جشنواره ایجاد شد. در این دوره تعدادی متن با این مضمون مشخص تولید شد تا در سال‌های دیگر از سوی افراد علاقه‌مند برای کار کردن استفاده شود. این جشنواره امسال نیز دوره پنجم خود را با دنباله روی از این اهداف در بجنورد برگزار کرد. همچنین همایش آیین‌های عاشورایی که از سال ۸۳ به همت مرکز هنرهای نمایشی برگزار شده است، یکی دیگر از جشنواره‌هایی است که در ماه محرم با هدف اعتلای تئاتر مذهبی برگزار می‌شود. در این جشنواره هم امام حسین(ع) و مصائب خاندان او در کربلای خونین مورد توجه هنرمندان قرار می‌گیرد. این جشنواره‌ها باید از حالت سفارشی شده بیرون بیایند و هنرمندان بر پایه باورهای خود و بنابر کشف و شهود شخصی اقدام به نوشتن و اجرا کنند. این گونه نتیجه مطلوب‌ تر خواهد بود،‌ در غیر این صورت همه چیز رنگ و لعاب تصنعی به خود خواهد گرفت و از یک ارتباط دوجانبه محروم خواهند شد.
محمد رحمانیان و گروه فدک در سال‌های اخیر تجربه‌های زیادی را در زمینه تئاتر مذهبی به صحنه آوردند. محمد رحمانیان از سال ۸۲ با نمایش‌های پل، اسب‌ها و عشقه هم به لحاظ جذب مخاطب و هم رعایت اصول زیبایی‌شناسانه و هم دربرگیرنده محتوای مذهبی - دینی سرآمد بوده است. این سه نمونه کاملا حرفه‌ای بوده و همین‌ها نیز برای همه می‌تواند به عنوان الگو مطرح شود. مهدی متوسلی در گروه فدک تهیه ‌کننده نمایش‌هایی مانند “خورشید کاروان”، “اذان صبح” و “نخل‌های سوخته مدینه” بوده است،‌ که این نمایش‌ها نیز با هدف جذب مخاطب معتقد تولید و تاکنون موفق به جذب تعداد زیادی از علاقه‌مندان در تالارهای گوناگون شده‌اند. همین نمونه‌ها و نمونه‌هایی از این دست، فراوان است که خود می‌تواند بیانگر یک تئاتر مذهبی فعال باشد که به صورت خودجوش در کنار دیگر تولیدات تئاتری کشور از جایگاه معتبری برخوردار است. مشروط بر اینکه بتوان زمینه حرفه‌ای شدن، مستقل بودن و پرهیز از سفارشی شدن را برای رشد و تعالی آن فراهم کرد. علاوه بر موارد فوق می‌توانیم به نمونه‌های درخشانی از تئاتر دینی نیز اشاره کنیم که هر یک به نوعی می‌تواند راهگشا برای هنرمندان دیگر باشد. بهرام بیضایی (مجلس ضربت خوردن،‌ سیاوش‌ خوانی،‌ مرگ یزدگرد)، نغمه ثمینی (رازها و دروغ‌ها،‌ افسون معبد سوخته)، حمید امجد (نیلوفر آبی، مهر و آیینه‌ها) و چیستا یثربی (سرخ سوزان) صاحب این نمونه‌های برجسته هستند که این آثار در یک فرصت مفصل باید مورد کنکاش کارشناسان قرار گیرد و با ریز شدن ویژگی‌های این آثار، هنرمندان دیگر نیز از روند شکل گرفتن آگاه شوند.
یکی از بهترین راه‌ها برای آموزش فنون نوشتاری دیگران، تجزیه و تحلیل درست و موشکافانه آثار آنان است و اگر قرار باشد که تئاتر مذهبی هم همیشه با شکل‌های قابل استناد تری روبرو شود،‌ باید آثار ارزشمند قبلی به دقت مورد نقد و تحلیل قرار گیرند.

منبع : روزنامه رسالت