حمد در قرآن

در قرآن كریم كلمه مباركه "الحمدللّه‏"، به تعداد سالهای نبوّت نبی‏اكرم(ص)، ۲۳ بار تكرار شده است. و از یكصد و چهارده سوره قرآن مجید ۵ سوره با الحمدللّه‏ آغاز می‏شود. حمد به عنوان عبادت برگزیده خداوند در قرآن كریم از ویژگی خاص و جایگاهی والا برخوردار است. از اینرو خداوند انسانهای شایسته را به انجام آن ترغیب كرده است. هر چند در قرآن كریم واژه‏های "الحمدللّه‏"، "له الحمد"، "بحمد ربك"، "بحمد ربهم" و "نسبّح بحمدك" به كار رفته است، اما كلمه مباركه "الحمدللّه‏" جایگاهی ویژه دارد. حضرت امام خمینی(ره) می‏فرماید:"الحمدللّه‏ یعنی، جمیع انواع ستایشها مختص به ذات مقدس الوهیت است. ... چون حمد در مقابل نعمت و انعام و احسان است و منعمی جز حق در دار تحقق نیست، [پس [جمیع محامد مختص او است ..."۱ بدان كه كلمه شریفه الحمدللّه‏ ...، از كلمات جامعه‏ای است كه اگر كسی به لطایف و حقایق آن، حق را به آن تحمید كند، حق حمد را آن قدر كه در خور طاقت بشریت است، بجا آورده ... از رسول خدا(ص) روایت شده كه "قول بنده كه می‏گوید الحمدللّه‏ سنگینتر است در میزانش از هفت آسمان و زمین."۲ و هم از آن حضرت منقول است كه اگر خداوند عطا كند جمیع دنیا را به بنده‏ای از بندگانش پس از آن بگوید آن بنده: الحمدللّه‏، آن كه او گفته، افضل است از آنچه به او عطا شده و هم از آن حضرت روایت شده كه "هیچ چیز محبوبتر پیش خدا نیست از قول قائل الحمدللّه‏، و از آن جهت خداوند بر آن، بر خود ثنا گفته"۳ در قرآن كریم كلمه مباركه "الحمدللّه‏"، به تعداد سالهای نبوّت نبی‏اكرم(ص)، ۲۳ بار تكرار شده است. و از یكصد و چهارده سوره قرآن مجید ۵ سوره با الحمدللّه‏ آغاز می‏شود. سوره‏هایی كه با حمد آغاز می‏شوند عبارتند از:
۱ ـ سوره اوّل قرآن كریم. "اَلْحَمْدُللّه‏ِ رَبِّ الْعالَمین" رسول اكرم(ص) فرمود: "قسم به كسی كه جانم در دست اوست، در تورات و انجیل و زبور و حتی در خود قرآن مانند این سوره نیست. این سوره امّ‏الكتاب و سبع مثانی است و این سوره بین خدا و بنده‏اش تقسیم شده است و برای بنده است، آنچه بخواهد".۴
۲ ـ سوره مباركه انعام؛ "اَلْحَمْدُللّه‏ِ الَّذی خَلَقَ السَّمواتِ وَ الاَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورِ ثُمَّ الَّذینَ كَفرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُون" ستایش خدای یكتاراست كه آسمان و زمین را آفرید و روشنی و تاریكی را مقرر داشت، باز كافران به خدای خود شرك می‏آورند. در این آیه، صفت خلاق بودن باری تعالی یادآوری شده است، صفتی كه شایسته حمد است. برای آگاهی از فضیلت این آیات به "فضایل و آثار سوره‏ها" نوشته آقای عباس عزیزی رجوع كنید.۵ الحمدللّه‏ یعنی، جمیع انواع ستایشها مختص به ذات مقدس الوهیت است. كلمه مباركه "الحمدللّه‏"، به تعداد سالهای نبوّت نبی‏اكرم(ص)، ۲۳ بار تكرار شده است.
۳ ـ سوره مباركه كهف؛ "اَلْحَمْدُللّه‏ِ الَّذی أَنْزَلْ عَلَی عَبْدِهِ الْكِتابَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَّهُ عِوَجَا" ستایش و سپاس مخصوص خداست كه بر بنده خود (حضرت محمد(ص)) این كتاب بزرگ قرآن را نازل كرد و در آن هیچ نقص و كجی ننهاد.
در این آیه خداوند به خاطر نزول قرآن حمد شده است.
۴ ـ سوره مباركه سباء؛ "اَلْحَمْدُللّه‏ِ الَّذی لَهُ ما فِی السَّمَواتِ وَ ما فِی الاَرْض و لَهُ الحمد فی الأَخِرَهٔ و هو الحكیم الخبیر" ستایش و سپاس مخصوص خداست كه هر آنچه در آسمانها و زمین است، همه ملك اوست و در عالم آخرت نیز سپاس مخصوص خداست و او به نظم آفرینش حكیم و به همه امور عالم آگاه است.
بنابراین حمد الهی عبادتی است كه در آخرت نیز بهشتیان آن را انجام می‏دهند. امام صادق(ع) فرمود: "دو سوره در قرآن مجید پشت سر هم قرار دارد: سوره سبأ ، سوره فاطر، كه با الحمدللّه‏ آغاز می‏شود، هر كس آنها را در شب بخواند، خداوند او را در كنف حمایت خود حفظ می‏كند و هر كس در روز بخواند، ناراحتی به او نمی‏رسد و آن‏قدر خدا خیر دنیا و آخرت به او می‏بخشد كه بر قلب كسی خطور نكرده و آرزوی كسی به آن نرسیده است."۶
۵ ـ سوره مباركه فاطر: "اَلْحَمْدُللّه‏ِ فاطِرِ السَّمَواتِ وَ الأَرْضِ جاعِلِ المَلائِكهِٔ رُسُلاً أُولِی اَجْنِحَهٍٔ مَّثْنَی وَ ثُلاثَ وَ رُباع یَزِیُد فِی الخَلْقِ ما یَشَآءُ اِنَّ اللّه‏َ عَلی كُلِّ شَی‏ءٍ قَدِیرٌ" سپاس خدایی را است كه آفریننده آسمانها و زمین است و فرشتگان را رسول پیمبران خود گردانید و دارای دو و سه و چهار بال و پر (قدرت) قرار داد و هر چه بخواهد در آفرینش می‏افزاید كه خدا بر هر چیز قادر است. جاهای دیگری كه الحمدللّه‏ در قرآن یادآوری شده است عبارتند از:
۱ ـ نابودی ظالمان "فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَومِ الَّذینَ ظَلَمُوا و الحمدللّه‏ِ رَبِّ العالمین" پس به كیفر ستمگری ریشه گروه ظالمان كنده شد و ستایش خدای را كه پروردگار جهانیان است(انعام / ۴۵)
۲ ـ در مقابل هدایت "الحمدُللّه‏ِ الَّذِی هَدَانا لِهذا و ما كُنّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلا أن هَدانا اللّه‏" (بهشتیان گویند): ستایش خدای را كه ما را بر این مقام رهنمایی كرد كه اگر هدایت و لطف الهی نبود، ما بخود در این مقام راه نمی‏یافتیم(اعراف / ۴۳)
۳ ـ آخرین سخن "وَ آخِرُ دَعْواهُمْ اَنِ الْحَمدُللّه‏ِ رَبِّ العالمین" [بهشتیان [آخرین سخنشان ذكر اوصاف پروردگار عالمیان است.(یونس / ۱۰)
۴ ـ شكر بر اجابت دعا "الحمدللّه‏ الَّذی وَهَبَ لِی عَلَی الِكبَرِ إسماعِیلَ و إسحَاقَ إنَّ رَبِّی لسمیع الدّعَآء" ستایش خدای راست كه به من در زمان پیری دو فرزندم، اسماعیل و اسحاق، را عطا فرمود كه پروردگار من البته دعای بندگان را خواهد شنید.(ابراهیم / ۳۹)
۵ ـ در مقابل نعمت "اَلْحمُدِللّه‏ِ، بَلْ اَكْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ" ستایش مخصوص خداست ولی اكثر مردم آگاه نیستند.
(نحل / ۷۵ )، (لقمان / ۲۵) و (زمر / ۲۹)
۶ ـ "وَ قَالُوا الحَمْدُللّه‏ِ الَّذی اَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ" (بهشتیان) گویند: حمد خدا را كه حزن و اندوه ما را بِبُرد ...(فاطر / ۳۴)
۷ ـ بر صدق وعده "و قالُوا الحَمْدُللّه‏ِ الَّذِی صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الأَرْضَ نَتَبَّوأُ مِنَ الجَنَّهِٔ حَیْثُ نَشَآءُ" (بهشتیان) گویند: ستایش خدای را كه وعده لطف و رحمتش را بر ما محقق فرمود و ما را وارث همه سرزمین بهشت گردانید تا هر جای آن بخواهیم منزل گزینیم.(زمر / ۷۴)
حمد الهی عبادتی است كه در آخرت نیز بهشتیان آن را انجام می‏دهند.
دو سوره در قرآن مجید پشت سر هم قرار دارد: سوره سبأ ، سوره فاطر، كه با الحمدللّه‏ آغاز می‏شود، هر كس آنها را در شب بخواند، خداوند او را در كنف حمایت خود حفظ می‏كند.
۸ ـ بعد از نجات "فإذا اسْتَوَیْتَ أَنْتَ و مَنْ مَّعَكَ عَلَی الفُلْكِ فَقُلِ الحَمْدُللّه‏ِ الَّذِی نَجَّانَا من القَوْمِ الظَّالِمینَ" پس چون تو (ای نوح) با همراهانت در كشتی نشستی بگو؛ ستایش خدای را كه ما را از ظلم ستمكاران عالم نجات داد.(مؤمنون / ۲۸)
۹ ـ شكرانه دانش "وَ لَقَدَْ ءَاتَیْنَا داوُدَ و سُلَیْمانَ عِلْما وَ قالا اَلْحَمْدُللّه‏ِ الَّذی فَضَّلَنَا عَلی كَثِیرٍ مِّنْ عِبادِهِ الْمُؤْمِنینَ" و همانا ما به داود و سلیمان مقام دانش عطا كردیم كه (به شكرانه آن) گفتند؛ ستایش و سپاس خدای را كه ما را بر بسیاری از بندگان با ایمانش فضیلت و برتری عطا فرمود.(نمل / ۱۵)

پاورقیها:
۱ ـ آداب الصلوهٔ (آداب نماز) امام خمینی، ص ۲۵۱، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۷۳.
۲ ـ همان، ص ۲۵۷ به نقل از مستدرك الوسائل، ج ۵، ص ۳۱۴، مؤسسه آل البیت(ع).
۳ ـ همان، ص ۲۵۷.
۴ ـ فضایل و آثار قرائت سوره‏ها، عباس عزیزی، ص ۱۸، انتشارات ارم، ۱۳۷۴ هـ .ش.
۵ ـ همان، ص ۲۸.
۶ ـ همان، ص ۵۳.
منبع:نشریه فرهنگ كوثر ، شماره ۱۳
نویسنده:اسماعیل محمدی كرمانشاهی

منبع : خبرگزاری فارس