لزوم تدوین نقشه جامع علمی کشور

در دو دهه اخیر شاخه ای از علم رشد قابل توجهی پیدا کرده است که نگاه کلان و عمیقی به ساختار نظام دانش و فناوری دارد. وجه غالب این نگرش نقد ساختار موجود و هدفش طراحی یک نظام و ساختار بهینه و اقتصادی علم و فناوری برای آینده است. بخصوص در دهه اخیر بخشی از ادبیات موضوع بازنگری به فرایند دانش و فناوری در قالب آینده پژوهی و آینده نگاری نام پیدا کرده و سهمی از استعداد فکری چندرشته ای را به استخدام خود درآورده است. نتیجه این اقدام طراحی یک برنامه میان و بلندمدت برای تولید علم و فناوری و محصولات پژوهشی برای حال و آینده کشورهای خودشان است.
به رغم اهمیت موضوع پژوهش در ساختار و نظام دانش و پژوهش کشور، متأسفانه ادبیات این موضوع در کشور ما ضعیف و کم بنیه است و کمتر مقاله، رساله، طرح و کتابی در این زمینه مشاهده می شود. اما باید توجه نمود که پیش از هر اقدامی در زمینه طراحی نظام و فرایند علم و فناوری نخستین و ضروری ترین قدم طراحی نقشه جامع علمی کشور است. باید توجه نمود که فرایند برنامه ریزی یک فرایند چند مرحله ای است. مثلاً در تدوین برنامه پنج ساله قدم اول شناخت وضع موجود، تنگنا ها و مشکلات است. همین تدوین برنامه میان مدت مستلزم برخورداری از یک برنامه پایه در زمینه تنظیم رابطه سه جانبه فضا، فعالیت و جمعیت یعنی آمایش سرزمین است. بدون داشتن این برنامه پایه، طراحی های بعدی دچار سردرگمی خواهند شد.
به طور کلی نقشه جامع علمی کشور یک برنامه و محصولی پژوهشی درباره وضعیت موجود نظام علم و فناوری کشور، تنگنا ها و مشکلات، نقاط قوت و ضعف، استعداد ها و نیاز ها است. در این برنامه ارتباط بین اهداف و نیاز ها با کمبود ها و نبود ها برقرار می شود و ضرورت ها و الزامات چینش و تمهیدات لازم برای وصول به اهداف و نیاز ها با تعیین انواع نهاده های لازم برای پر کردن حفره های موجود و وصول به اهداف آینده دیده می شود. بخصوص در این برنامه بایستی ارتباط بین کلیه بخش های تخصصی و علمی برقرار شود. با این تعریف ساده مشخص می شود که نقشه جامع علمی کشور یک برنامه آمایش سرزمین با محتوای علم و فناوری و برنامه ای دانش بنیان است. این نقشه باید در دو بُعد تهیه شود. در واقع مظروفی است که در ظرف (مکانی) پهنه سرزمین و ظرف زمان ریخته می شود. در ظرف مکان باید از خصلت مکان یابی استعدادها، امکانات، حفره ها، کمبود ها و نیاز ها و.‎/‎/ برخوردار باشد. و ارتباط بین این ویژگی ها را نیز برقرار سازد. در بُعد زمان باید وضعیت مقوله های فوق الذکر را در جدول زمانی به درازای «از زمان حال تا افق معینی» ببیند، که پیش بینی می شود با حوادث و تغییرات مهم اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور نیاز به بازنگری مجدد دارد، تنظیم کند.
همینطور مشخص می شود که تهیه این برنامه مستلزم یک بسیج علمی در کشور در کلیه حوزه های آموزشی و پژوهشی است. تا بتوان این برنامه را بر مبنای کلیه حوزه های دانش و فناوری تهیه نمود. لذا گستره وسیع این ابعاد خود نیازمند توجه ویژه به هماهنگی بین آحاد شرکت کننده در تولید این محصول پژوهشی عظیم در کشور است. بنابراین برای ایجاد این هماهنگی باید به نکات ذیل توجه و عنایت شود:
▪ اول - تهیه این نقشه و برنامه آمایشی که خود پایه و پیش قراول حتی برنامه آمایش سرزمین (مرسوم) است نیازمند یک هسته مرکزی در دستگاه متولی و مسئول یعنی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است تا بتواند طراحی و تهیه اسکلت این برنامه کلیه اجزا و عوامل را هماهنگ کرده و یک برنامه واحدی را عمل نمایند. بدون وجود روش، سرخط و طراحی نقشه راه برای این برنامه در پایان نمی توان به نتیجه مشخص و هماهنگی دست یافت.
▪ دوم - تهیه این نقشه و برنامه آمایشی نیازمند تشکیل یک شبکه و شجره عملیاتی از نیروهای انسانی متخصص و نخبه در کلیه زمینه های علمی و تخصصی با مسئولیت مستقیم دستگاه های مدیر و متولی بخش مربوطه است. کار تلفیق اجزای نقشه بر عهده هسته مرکزی خواهد بود. بنابراین نباید تصور شود که این کار یک فعالیت ستادی محض و در فضای در بسته ای قابل انجام است.
▪ سوم - این برنامه یک برنامه مستمر و دائمی است. بنابراین شبکه ای که برای تهیه این برنامه آمایش علمی طراحی می شود باید از جایگاه رفیع و دائمی و منزلت علمی برخوردار باشد که بتواند اهداف درازمدت سند چشم انداز جنبش نرم افزاری را برعهده گیرد.
▪ چهارم - برای دستیابی به این برنامه عمیق وزارت علوم، تحقیقات و فناوری می باید تمهیدات پولی لازم را در بودجه فراهم و امکانات لازم نرم افزاری و سخت افزاری تهیه نماید.

منبع : روزنامه ایران