مهندسی ارزش در کتابداری و اطلاع‌رسانی با تأکید بر مدیریت اطلاعات

مهندسی ارزش، تلاشی است سازمان یافته که با هدف بررسی و تحلیل تمام فرایندهای یک فعالیت انجام می‌شود و به عنوان یکی از کارآمدترین و مهم­ترین روشهای اقتصادی در عرصه فعالیتهای بشر، شناخته شده است. مهندسی ارزش در چارچوب مدیریت پروژه، ضمن اینکه به تمام اجزای فعالیتها توجه می­‌کند، هیچ بخشی از کار را قطعی و مسلم نمی­داند. هدف مهندسی ارزش، صرف زمان کمتر برای رسیدن به مرحله بهره‌برداری بدون افزایش هزینه­ها یا کاهش کیفیت کار است. در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی، محور همه فعالیتها اطلاعات است که در حال حاضر با فراوانی تولید و عرضه آن مواجه هستیم. از سوی دیگر، با محدودیتهای منابع ـ اعم از مالی، انسانی و زمانی ـ مواجه‌ایم. لزوم بازنگری در فعالیتهای کتابداری و اطلاع‌رسانی با به کارگیری فنون مهندسی ارزش، علاوه بر اینکه کیفیت فرایندها و خدمات را در پی دارد، مدیریت منابع و صرفه­جویی در آنها را نیز مقدور می­سازد. با توجه به واقعیت انفجار اطلاعات، لازم است با بهره­گیری از مهندسی ارزش، به مهار بحران اطلاعات سرریزی (اضافه و ناخواسته) پرداخته شود. در این مقاله، ضمن معرفی و تشریح مهندسی ارزش، نقش و کارکردهای آن در فعالیتهای کتابداری و اطلاع‌رسانی با تأکید بر مدیریت اطلاعات، تبیین خواهد شد.
● مقدمه
امروزه به طور مداوم با گسترش فعالیتها و کاهش منابع ـ اعم از مالی، انسانی و زمانی ـ روبه‌رو هستیم. تلاش برای دستیابی به نتایج با کیفیت، با صرف هزینه و زمان کمتر، از آرزوهای دیرینه بشر بوده و در ادوار مختلف، بخشی از نیرو و اندیشه انسان را به خود اختصاص داده است. فعالیتهای کتابداری و اطلاع‌رسانی نیز از این قاعده مستثنا نیستند. حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی به دلیل درگیربودن با اطلاعات، ناخودآگاه دارای حوزه گسترده­ای شده است. دلیل این امر هم، تولید روزافزون اطلاعات در شکلها و قالبهای گوناگون و فراوان است، به گونه­ای که برای توصیف این موقعیت واژه «انفجار اطلاعات» ابداع و کاربرد یافته است. بنابراین، روشها و فنونی باید به کار گرفته شود که ضمن تضمین کیفیت فعالیتهای این حوزه مهم، صرفه­جوییهای لازم را نیز در پی داشته باشد. مهندسی ارزش به عنوان پاسخی عام به نیاز بشر برای دستیابی به نتایج مناسب با صرف منابع مناسب، رواج و کاربرد یافته است. در مقاله حاضر تلاش شده ضمن معرفی و تبیین مهندسی ارزش و روشن ساختن جنبه‌های مختلف آن، به برخی از مهمترین کاربردهای آن در حوزه فعالیتهای کتابداری و اطلاع‌رسانی اشاره شود. رویکرد این مقاله از منظر ورود به بحث است و پژوهش و گزارش مفصل­تر در این خصوص در آینده صورت خواهد گرفت.
● مهندسی ارزش چیست؟
مهندسی ارزش[۲]، تلاشی است سازمان‌یافته که با هدف بررسی و تحلیل تمام فعالیتهای یک طرح، ـ از زمان شکل‌گیری تفکر اولیه تا مرحله طراحی و اجرا و سپس راه‌اندازی و بهره‌برداری ـ انجام می­شود و به عنوان یکی از کارآمدترین و مهم­ترین روشهای اقتصادی در عرصه فعالیتهای بشر، شناخته شده است.
مهندسی ارزش در چارچوب مدیریت پروژه، ضمن اینکه به تمام اجزای فعالیتها توجه می­کند، هیچ بخشی از کار را قطعی و مسلم نمی­داند. هدف مهندسی ارزش، زمان کمتر برای رسیدن به مرحله بهره‌برداری، بدون افزایش هزینه‌ها یا کاهش کیفیت کار است.
افزایش پیوسته هزینه­های اجرایی و توسعه روز افزون فن­آوری، حذف آن بخش از هزینه­ها را که نقشی در ارتقای کیفیت ندارند و از لحاظ اجرایی نیز غیر ضروری می­باشند، الزامی ساخته است. به کارگیری مهندسی ارزش در طرحهای اجرایی، با توجه به پیچیدگی کارها بویژه در طرحهای بزرگ اجرایی، می‌تواند به ابزار بی‌چون و چرای مدیریت در کنترل هزینه­ها تبدیل شود. هدف این روش، از میان برداشتن یا اصلاح هر چیزی است که موجب تحمیل هزینه­های غیر ضروری می­شود، بدون آنکه آسیبی به کارکردهای اصلی و اساسی طرح وارد آید. مهندسی ارزش، مجموعه­ای متشکل از چندین روش فنی است که با بازنگری و تحلیل اجزای کار، قادر خواهد بود اجرای کامل طرح را با کمترین هزینه و زمان ممکن تحقق بخشد. هزینه طرح در این مقوله نه تنها هزینه­های طراحی و اجرا، بلکه هزینه­های مالکیت شامل بهره‌برداری، تعمیر و نگهداری و هزینه­های مصرف در سراسر دوره عمر مفید طرح را نیز شامل می­شود. روشهای مهندسی ارزش می­تواند موجب اصلاح و ارتقای کیفیت فرایندهای تولید صنعتی و انجام طراحی‌های جدید در هر مرحله از یک پروژه اجرایی گردد. برخلاف آنچه در صنایع تولیدی مرسوم است و می­توان یک روش اصلاحی را همواره در مراحل بعدی تولید یک محصول خاص نیز اجرا کرد، در طرحهای ساختمانی که هر سازه دارای شرایط ویژه­ای است، حدود به کارگیری یک روش اصلاحی مهندسی ارزش، محدود به همان پروژه است. گذشته از این، امکانات صرفه­جویی در هزینه­های یک پروژه اجرایی نیز در مراحل مختلف آن تفاوتهای بسیار پیدا می­کند. با آنکه روش مهندسی ارزش را می­توان در تمام مراحل یک پروژه اجرایی به کارگرفت، بیشترین مزایای آن زمانی حاصل می شود که در نخستین مراحل برنامه‌ریزی و طراحی، به کار گرفته شود. نوآوری و جنبه‌‌های کاربردی مهندسی ارزش، این روش را از روشهای سنتی و متعارف کاهش هزینه­ها، متمایز می‌گرداند. روشهای سنتی کاهش هزینه‌ها، عموماً از تجربیات گذشته، نگرشها و عادتهایی که جنبه تکرار به خود گرفته است، تبعیّت می‌کند و اثری از خلاقیت در آنها دیده نمی شود. مهندسی ارزش برعکس، اطلاعات، شناسایی عرصه‌های مشکل‌دار، پیشنهاد و تدوین روشها و طرحهای ابتکاری، پرورش اندیشه‌های نو و تلفیق همه جانبه دیدگاههایی را که قرار است توصیه شود، مطرح می سازد.
از سال ۱۹۶۱ که «لارنس مایلز» در کتاب «روش های فنی تحلیل و مهندسی ارزش»، تحلیل ارزش را همچون دیدگاهی خلاق و سازمان یافته در جهت شناسایی و حذف هزینه‌های غیرضروری ، تعریف کرد تا سال ۱۹۹۵ که ساکسنا و کریشنان کتاب «مهندسی ارزش در مدیریت پروژه» را منتشر نمودند، مهندسی ارزش به صورت یک روش فنی پذیرفته شده در فعالیتهای طراحی و اجرایی در بیشتر کشورها تثبیت گردید و رسمیت یافت ، به طوری که بسیاری از دست اندر‌کاران عرصه‌های اجرایی بویژه طراحان ، پیمانکاران و کارفرمایان با مفاهیم و روشهای فنی مهندسی ارزش آشنا شدند (مفهوم، تئوری و ...، ۱۳۸۴).
در طول این سالها، کشورهای مختلفی مانند آمریکا ، کانادا ، انگلستان، استرالیا، ژاپن ، فرانسه ،آلمان، هنگ‌کنگ، هند، کره ، کشورهای اسکاندیناوی و حتی برخی از کشورهای خاور میانه از جمله عربستان و ایران اقدام به تأسیس انجمنهای تخصصی مهندسی ارزش نموده‌اند و به طور سالانه به برگزاری کنفرانسهای مهندسی ارزش می‌پردازند و با به کارگیری مهندسی ارزش، صرفه‌جوییهای بسیارخوبی به دست آورده اند. نمودار زیر نشان دهندهٔ میزان صرفه‌جوییهای حاصل از مهندسی ارزش در برخی از کشورها در طول سالهای ۱۹۹۷ تا ۱۹۹۹ می باشد (اهمیت مهندسی ارزش، ۱۳۸۱).
● روند شکل­گیری و توسعه مهندسی ارزش
«تحلیل ارزش» به صورت یک روش فنی ویژه ، در سالهای پس از جنگ جهانی دوم صورت گرفت. کار طراحی و تدوین این روش به دستور هنری ارلیچر[۳] معاون فنی بخش خریدهای شرکت جنرال الکتریک آغاز شد. وی معتقد بود برخی از مواد و مصالح و طرحهای جایگزین که به طور ضروری و به علت کمبودهای زمان جنگ به کار گرفته می شدند، عملکرد بهتر و هزینهٔ کمتری دارند. به دستور او، در داخل شرکت و به منظور ارتقای کارایی تولید از طریق تأمین مواد، مصالح و روشهای جایگزین برای مواد و مصالح پرهزینه، کوششی همه‌ جانبه­ به عمل آمد. در سال ۱۹۴۷ این وظیفه برعهدهٔ لارنس مایلز[۴] مهندس ارشد شرکت جنرال‌الکتریک نهاده شد . مایلز در مورد روشها و فنون موجود به پژوهش پرداخت و از برخی روشهای مرسوم، به صورت تلفیقی با روش مرحله به مرحله خویش برای تحلیل ارزش بهره گرفت­. مایلز که مبتکر و بنیانگذار مهندسی ارزش به‌ شمار می­رود، یک روش رسمی را به اجرا درآورد که در جریان آن چندین گروه از کارکنان شرکت، عملکرد محصولات تولیدی شرکت جنرال الکتریک را بررسی می­کردند. آنان به اتکای روشهای خلاق گروهی و بدون افت کارایی محصول، تغییراتی در محصولات شرکت به وجو د آوردند و هزینه­های تولید را کاهش دادند. روش «تحلیل ارزش» به عنوان یک استاندارد در شرکت جنرال الکتریک پذیرفته شد و بتدریج شرکتهای دیگر و برخی سازمانهای دولتی نیز این روش جدید را به عنوان ابزاری برای کاهش هزینه‌های خود به کار بستند. نتیجه این شد که روش و تکنیک «مهندس ارزش» به وجود آمد (یاونکر[۵]، ۲۰۰۳، ص۴).
سال ۱۹۴۷ به طور رسمی برنامه تحلیل ارزش در شرکت جنرال موتور آمریکا به وجود آمد. مطالعه ابتدا یک برنامه یک نفره بود. سال ۱۹۵۲، میلز اولین سمینار تحلیل ارزش را برگزار نمود. در آن زمان نتایج کار یک موضوع سری برای شرکت بود. سال ۱۹۵۴ نیروی هوایی آمریکا این مفهوم را برای بهبود هزینه طراحی در سازمان خود با نام «مهندسی ارزش» به کارگرفت. سال ۱۹۵۶ واترویلت آرسینال» تحت نظارت نیروی نظامی آمریکا، برنامه مهندسی ارزش را در کار خود شروع کرد (مستوفی، ۱۳۸۳).
میلز در سال ۱۹۵۸ بزرگترین نشان افتخار نیروی دریایی را دریافت نمود (هدیه­ای که نیروی دریایی به افراد خدمتگزار می­دهد). سال ۱۹۵۹، گزارش مخصوص شماره ۴۷۵ درتارخ سیزدهم جولای که به داستان موفقیت شرکت جنرال موتور می‌پردازد، منتشر شد. جامعه مهندسین ارزش آمریکا Save در واشنگتن تأسیس شد. این سازمان برای اتحاد مهندسان و رشد این حرفه تأسیس گردید. سال ۱۹۶۱ بندهای آیین‌نامه قرارداد مهندسی ارزش در ارتش آمریکا تصویب شد. این آیین‌نامه در مورد ایجاد انگیزه‌های مشترک در قراردادهای مهندسی ارزش برای کاهش هزینه بود. سال ۱۹۶۲ وزارت دفاع آمریکا به کارگیری مهندسی ارزش را در قراردادهای بیش از صدهزار دلار اجباری کرد. شرکت مهندسی ارزش با مسئولیت محدود، در لندن تأسیس شد. سال ۱۶۶۳ شرکت کشتیرانی آمریکا استفاده از مهندسی ارزش را در قراردادهای خود مورد توجه قرار داد. سال ۱۹۶۴ نیروی زمینی ارتش آمریکا برنامه مهندسی ارزش را در کار خود شروع کرد. سال ۱۹۶۵ جامعه مهندسان ژاپن JVE یک کمیته داوطلبانه تشکیل داد. شرکت مهندسی با مسئولیت محدود در استرالیا تأسیس شد. سال ۱۹۶۶ پنجمین نشست سالانه JVE وابسته به جوامع خارج آمریکا و همچنین انجمن بین­المللی JVEتشکیل شد. وزیر دفاع وقت آمریکا آقای رودی کمپر[۶] اولین مهندس ارزش با تجربه را به رهبری یک گروه منصوب کرد. سال ۱۹۶۷، کمیته‌های کاری شروع به کارکردند.
درکانادا، جامعه مهندسان ارزش، در اسکاتلند، انجمن مهندسان ارزش اسکاتلند و کشورهای اسکاندیناوی، شامل نروژ، دانمارک و سوئد تشکیل شد.در جامعه اروپا و آمریکای جنوبی فعالیتهای مدیریت مهندسی ارزش آغاز گردید. دوازدهمین گردهمایی بین­المللی و هفتمین کنفرانس سالانه SJVE در شیکاگو برگزار شد.
سال ۱۹۶۹ اداره تسهیلات هوایی آمریکا (NASA ) برنامه آموزش مهندسان ارزش را شروع کرد. سال ۱۹۷۰ اداره خدمات عمومی آمریکا (GSA) برنامه مهندسی ارزش را شروع کرد. سال ۱۹۷۳ SAVE برنامه­ای برای تشخیص حقوق متخصصان ارزش یعنی آنهایی که دارای درجه خاصی از تخصص در زمینه مهندسی ارزش شده اند، ارایه کرد. حکومت مرکزی آمریکا بلافاصله این موضوع را شناسایی و آن را به عنوان معیار جدی برای خدمات مهندسی ارزش درآمریکا، قانونی کرد.
در اکتبر سال ۱۹۷۷ جامعه مهندسی ارزش هند (INVEST) تأسیس شد و اولین کنفرانس ملی در دهلی برگزار گردید. سال ۱۹۸۰ حکومت ژاپن Miti جامعه SJVE را به عنوان یک جامعه (انجمن) مستقل مورد شناسایی قرار داد.
اولین سمینار مهندسی ارزش برای کشورهای رو به توسعه، از تاریخ دوم تاچهارم ژوئن ۱۹۸۰ درشهر Jamshedpur هند برگزارشد.این سمینار تحت نظارت شورای بهره‌وری این شهر برگزار گردید. سال ۱۹۸۱ دومین کنفرانس ملی INVEST در دهلی­نو و در سال ۱۹۸۲ سومین کنفرانس ملی INVEST در بنگلور برگزار شد.
سال ۱۹۸۳، انجمن مهندسان ارزش ژاپن آقای میلز را برای انجام کارهای بسیار شایسته در مهندسی ارزش، مفتخر به دو جایزه کرد چهارمین کنفرانس ملیINVEST دردهلی نوبرگزارشد. سال ۱۹۸۴ بیست و پنجمین سالگرد SAVE برگزار شد. پنجمین کنفرانس ملی INVEST و در سال ۱۹۸۵ ششمین کنفرانس ملی INVEST در دهلی نو برگزار شد.
سال ۱۹۸۶ مدیر بخش نظامی در عربستان صعودی، برنامه مهندسی ارزش را در کار خود مورد توجه قرار داد. انجمن مهندسان ارزش در فرانسه، چهارمین گردهمایی بین‌المللی خود را در پاریس برگزار کرد. انجمن مدیریت ارزش در هندوستان، در بنگلور تأسیس شد. سال ۱۹۸۷ جامعه مهندسان ارزش کره تأسیس گردید. اولین کنگره تحلیل ارزش در میلان ایتالیا برگزار شد. سال ۱۹۸۸ کنفرانس مهندسی ارزش در ایالت هاوایی آمریکا و در سال ۱۹۸۹ هفتمین کنفرانس ملیINVEST دردهلی نو برگزار گردید.
سال ۱۹۹۰ ایالت ویرجینیا در آمریکا اولین ایالت آمریکا بود که در طول طراحی و ساخت بزرگراهها و طرحهای بیش از دو میلیون دلار، استفاده از مهندسی ارزش را اجباری کرد. اولین کنفرانس اروپایی در مدیریت ارزش در پاریس برگزار شد. در این کنفرانس، نمایندگانی ازAIVA ایتالیا،AFAV فرانسه،APAP پرتغال،AVD بلژیک، ZWA اتریش و ZWA آلمان حضور داشتند. سال ۱۹۹۱ هشتمین کنفرانس ملی INVEST در بمبئی برگزار شد. سال ۱۹۹۲ فدراسیون جهانی مهندسی ارزش تشکیل گردید. سال ۱۹۹۶ با تغییر نام به SAVE بین‌المللی جامعه مهندسان ارزش با تحول جدیدی روبرو شد (مفهوم، تئوری و ...، ۱۳۸۴).
در ایران از سال ۱۳۷۸ موضوع مهندسی ارزش در برخی از دانشگاهها، وزارت نفت و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور مطرح گردید و سمینارهایی در این زمینه برگزار شد. تدوین دستورالعمل ارجاع کار و انعقاد قرارداد با واحدهای خدمات مهندسی ارزش توسط سازمان مدیریت و برنامه کشور در سال ۱۳۷۹، دورنمای روشن وامیدوارکننده‌ای را برای توسعه فرهنگ و به کارگیری مهندسی ارزش وتدوین الزامهای قانونی و رفع موانع در این زمینه ترسیم نموده است. در قانون برنامه سوم، مصوب سازمان مدیریت و برنامه‌‏ریزی، آمده است. «پروژه‌های عمرانی کشور باید با هدف ساده‌سازی و ارزان‌سازی (با روش مهندسی ارزش) مورد بازنگری قرار گیرند.»
درحال حاضر، اجرای مهندسی ارزش جنبه جدی به خود گرفته است. در وزارت راه و ترابری و وزارت نیرو، طرحهای بسیاری مورد بررسی مهندسی ارزش قرارگرفته و نتایج مفید و مؤثری در بر داشته است (مهندسی ارزش در ایران، ۱۳۸۱).
● مراحل مهندسی ارزش
برنامه کاری مهندسی ارزش، ارائهٔ رویکردها و عملکرد لازم برای نیل به پاسخ بهتر و مؤثرتر برای مسئله است. برنامه مهندسی ارزش، شامل هفت فاز به شرح ذیل می‌باشد:
۱) فاز عمومی
۲) فاز اطلاعات
۳) فاز عملکرد
۴) فاز خلاقیت
۵) فاز ارزیابی
۶) فاز بررسی و توسعه
۷) فاز توصیه
۱) درطول فاز عمومی، روند را باسازماندهی نیروی کار، مشخص نمودن تصمیم گیرنده، انتخاب محدوده کار، تخصیص عملکرد به هرکدام از اجزا و جهت‌دهی به کار گروهی، سامان می‌دهند.
۲) در فاز اطلاعات، مسئله به اشکال خاص تجزیه و از کلی‌گویی پرهیز می‌گردد. تمامی اطلاعات مربوط به طور دقیق و معنا‌دار جمع‌آوری می‌شود تا در تصمیم‌گیری کمک نماید.
۳) فاز عملکرد مشتمل بر کلیه تلاشهایی است که برای ارزش صورت می‌گیرد. عملکردهای اصلی و فرعی تعریف می‌شوند. عمل در ترکیب دو کلمه فعل واسم بیان می‌گردد. اولی بیانگر عملی است که جزء مورد نظر انجام می‌دهد و اسم بیانگر شیء مورد عمل و یا چیزی است که عمل روی آن صورت می‌گیرد.
۴) در فاز خلاقیت، روشهای خلق ایده‌های جدید به کارگرفته می‌شود. این روش برای خلق انبوهی از ایده‌ها در رابطه با محصولات، فرایندها، روشها و ... برای رسیدن به عملکرد و یا عملکردهای تعریف شده، به کار می‌رود.
۵) در فاز ارزیابی، ذهن قضاوت‌گرا به فعالیت وادار می‌شود. عقاید و ایده‌هایی که در فاز خلاقیت ایجاد گردید، تصفیه، اصلاح و ترکیب می‌گردند تا پیشنهاد مورد نظرحاصل شود.
۶) ایده‌های خلّاقی که در بالا تصفیه، ارزیابی و مقایسه شد، در فاز تحقیق و بررسی در معرض تجدید نظر قرار می‌گیرند. با کمک گرفتن از مشاوران صنعتی، استفاده از استانداردهای ملی که مورد استفاده قرار می‌گیرد، به راه حلهای منطقی و کاهش هزینه عملیات منجر می‌گردد.
۷) در فاز اجرا، جنبه‌هایی ازقبیل چه چیز احتیاج است؟ (منابع، بودجه، زمان، افراد، کمک و ...) مورد نظر قرار گرفته و پس از تأیید تصمیم‌گیرنده، مراحل اجرایی آغاز می‌شود (طرح پیاده‌سازی...، ۱۳۸۴).
● مدیریت اطلاعات و مهندسی ارزش
مبنای اصلی کار کتابداری و اطلاع‌رسانی، مدیریت اطلاعات است (شاهنگیان، ۱۳۷۰، ص۳۰-۳۳). کارکرد مدیریت اطلاعات به طور بالقوه می‌تواند حداکثر ارزش افزوده را برای نظامهای اطلاعاتی ایجاد کند (فتاحی، ۱۳۸۴، ص۴۷). مدیریت اطلاعات به عنوان توانایی کلی یک سازمان در مورد ایجاد، حفظ، بازیابی و قابل دسترس ساختن فوری اطلاعات درست، در مکان و زمان مناسب و در دست افراد شایسته با کمترین هزینه برای به کارگیری در تصمیم‌گیری، توصیف شده است (اهمیت سیستم اطلاعات...، ۱۳۸۳). توجه به این تعریف، روشنگر این نکته است که در مدیریت اطلاعات کیفیّت و هزینه پائین دو نکته مهم به شمار می‌آیند. این مسئله کاربرد مهندسی ارزش را در مدیریت اطلاعات که محور فعالیتهای کتابداری و اطلاع‌رسانی است، ضروری می‌سازد. برای دستیابی به نتیجه‌ای مشخص‌تر در این زمینه، باید به موضوع مهم سرریز اطلاعات ـ که یکی از بحثهای اصلی مدیریت اطلاعات است ـ اشاره شود و نقش مهندسی ارزش در این خصوص مورد تحلیل قرار گیرد.
▪ سرریز اطلاعات[۷]

مطالعات بین‌المللی و مستقلی که توسط سازمان اطلاعات تجاری رویترز[۸] صورت گرفته است، بر مشکلات ناشی از سرریز اطلاعات تأکید می‌کند. در این پژوهشها تعدادی از ۱۳۰۰ مدیر موجود در کشورهای انگلستان، آمریکا، استرالیا، هنگ‌کنگ و سنگاپور، مورد آزمایش قرار گرفتند. هدف از این پژوهش، بررسی موارد زیر بود:
ـ وجود سرریز اطلاعات در سازمانها (به صورت اطلاعات دریافتی و یا غیر از آن)
ـ سطح فشار ناشی از سرریز اطلاعات
ـ هزینه‌های شخصی
ـ مشکلات اجتماعی و اقتصادی ناشی از سرریز اطلاعات
در سال ۱۹۹۶، گزارشی تحت عنوان «مرگ ناشی از افزایش اطلاعات» چاپ و منتشر شد و به دنبال آن گزارش «خیره به رایانه» در سال ۱۹۹۷ انتشار یافت. این گزارشها بیانگر این واقعیت هستند که بار زیاد اطلاعات باعث ایجاد موانع بر سر راه پیشبرد کارها و آزار کارکنان از طریق بیماریهای جسمی و روحی، می‌شود. استعمال تعبیرهایی نظیر «معتاد به اطلاعات»[۹] و یا «غرقه در داده‌ها»[۱۰] در نتیجه افزایش بار اطلاعات است. وابستگی و علاقه زیاد به اطلاعات، موجب هدردادن وقت، به تأخیر افتادن تصمیمهای مهم کاری، اختلال در مسئولیتهای حرفه‌ای، فشارهای روحی، نارضایتی شغلی، بیماری و از بین رفتن وابستگیهای شخصی افراد می‌شود. در سال ۱۹۹۶، حدود ۴۸% از مدیران خود را قربانیان سرریز اطلاعات قلمداد کردند. این نسبت تا سال ۱۹۹۷ به ۶۵% رسید، در حالی که ۷۶% از پاسخ‌دهندگان بر این باور بودند که رایانه‌های شخصی[۱۱] و به طور کلی اینترنت و اطلاعات می‌توانند انسان را به خود معتاد کنند. در این میان، ۵۳% از طرفداران مشتاق اطلاعات بوده و ۵۴% نیز ادعا می‌کردند که از یافتن اطلاعات مورد نظر خود، بیشترین لذت را می‌برند. با وجود این، نیمی از پاسخگویان احساس می‌کردند نمی‌توانند اطلاعات گردآوری شده را کنترل کنند. ۶% عقیده داشتند هزینهٔ گردآوری اطلاعات از ارزش خود اطلاعات بیشتر است و ۵۴% از تصمیم‌‌گیریهای ضعیف، با وجود در اختیار داشتن اطلاعات، اظهار نگرانی می‌کردند. دو سال بعد، در گزارشی با عنوان «خارج از ورطه» که در اواخر سال ۱۹۹۸ منتشر شد، سرریز اطلاعات هنوز یک مسئله مهم در زندگی فردی و اجتماعی افراد قلمداد گردید، اما به نظر می‌رسد بسیاری از مردم این مسئله را درک کرده و می‌‌آموزند که چگونه با آن برخورد نمایند.
«امروزه افراد و اصناف، تنوع در منابع اطلاعاتی را رد کرده و ترجیح می‌دهند از یک منبع اطلاعاتی استفاده کرده و نیازهای اطلاعاتی خود را مرتفع سازند. این در حالی است که تعداد رسانه‌ها و مطالب آنها به سرعت روبه افزایش بوده و در شیوه استفاده از اطلاعات و مدیریت آن، تغییرات زیادی به چشم می‌خورد. برای مقابله با فشار تنگنای مالی و خطر رکود اقتصادی، باید مناسب‌ترین روش را برگزید زیرا همه به اطلاعات مناسب و در زمان مناسب نیاز دارند تا بتوانند از قدرت اطلاعات برای کسب موقعیت مناسب استفاده نمایند. بنابراین، لازم است استانداردهایی برای مدیریت اطلاعات ایجاد شود. کسانی که از این استانداردها پیروی نکنند، همچنان در معرض خطر سقوط به ورطه فشار روحی، سردرگمی و تولیدهای کم و نامناسب خواهند بود» (اوپنهایم[۱۲]، ۱۹۹۸، ص۲).
طبق گزارش «خارج از ورطه»، کشورهای مختلف در مراحل گوناگونی از چرخه توسعه اطلاع‌رسانی قرار دارند. اروپای شرقی در مرحله مقدماتی عصر اطلاعات واقع است و کشورهای این منطقه کمتر درگیر فشارهای ناشی از محدودیت زمانی و سرریز اطلاعات هستند. سنگاپور و هنگ‌کنگ در میانه عصر اطلاعات به سر برده و به طور عمده از مسائلی رنج می‌برند که مربوط به دسترسی به اطلاعات و عواملی است که مانع از دستیابی آنها به اطلاعات مورد نیاز است. اروپای غربی، ژاپن و آمریکا به مرحله جدیدی از عصر اطلاعات وارد شده و در حال غلبه بر مشکل سرریز اطلاعات هستند. این کار از طریق معرفی سیاستهای مدیریت دانش و یا راهبرد منبع اطلاعاتی واحد صورت می‌گیرد که شیوه‌ای بسیار مؤثر است، زیرا اطلاعات مناسب را در زمان مناسب به کاربران ارائه می‌کند. تحقیقها و بررسیهایی که در زمینه جوامع اقتصادی و تجاری صورت می‌گیرد، همگی در بردارندهٔ هشدارهایی برای تمامی مؤسسه‌ها و سازمانها بوده و بر ضرورت توجه به مدیریت اطلاعات و دانش بشری تأکید می‌نماید (الکین؛ لاو، ۱۳۸۴، ۶۴-۶۷).
بررسی این یک مورد که از محورهای اساسی موضوع اطلاعات به شمار می‌آید، نقش مهندسی ارزش را آشکار می‌کند. کشورهای توسعه یافته با به کارگیری فنون مهندسی ارزش در فرایندهای اطلاعاتی خود، توانسته‌اند مسئله سرریز اطلاعاتی را حل نمایند. اطلاعاتی که متناسب با هدف نباشد، نه تنها ارزش به شمار نمی‌آید، بلکه ضد ارزش اطلاعاتی محسوب می‌شود، زیرا باعث هدر رفتن یکی از مهمترین منابع در اختیار انسان یعنی زمان می‌شود. باید با به کارگیری مهندسی ارزش، اطلاعات با کیفیت مناسب تشخیص داده شده و در اختیار کاربران قرار گیرد. مهندسی ارزش با تعیین روشهایی که جزء جدایی ناپذیر مدیریت اطلاعات هستند، از به کارگیری روشهای زاید و فرایندهای غیر لازم جلوگیری کرده و بدین وسیله باعث صرفه‌جوییهای کلانی در منابع می‌شود.
با توجه به مزایای مطرح شده برای مهندسی ارزش، می‌توان تمامی فعالیتها و خدمات کتابداری و اطلاع‌رسانی را در چارچوب معیارهای مهندسی ارزش مورد ارزیابی قرار داده و به هزینه سودمندی[۱۳] مناسبی دست یافت. از جمله فعالیتهای مهم کتابداری و اطلاع‌‌رسانی که می‌توانند با معیارهای مهندسی ارزش مورد ارزیابی قرار گیرند، مجموعه‌سازی، سازماندهی اطلاعات، اشاعه اطلاعات، کتابخانه‌های رقومی[۱۴]، نشریات الکترونیکی، پایگاههای اطلاعاتی، خدمات تحلیل مدرک [۱۵]را نام برد. لازم است در آینده پژوهشهایی در هر یک از این حوزه‌ها انجام شود و هر یک از فعالیتها بر اساس معیارهای مهندسی ارزش، مورد بازنگری و بازاندیشی قرار گیرند.

مسعود بهمن آبادی
محسن حاجی­زین­العابدینی[۱]

منابع
ـ الکین، جودیت؛ لاو، درک، (۱۳۸۴). مدیریت اطلاعات. ترجمه زهرا حداد، ملیحه خوش‌تراش سندی. تهران: نشر سرا.
ـ اهمیت سیستم اطلاعات مدیریت. (۱۳۸۳). پیام ارسال شده در تاریخ ۱۲/۳/۱۳۸۳. قابل دسترس در: http://ghahremani.blogsky.com/?PostID=۳۵. [تاریخ بازدید ۲۱/۱۲/۱۳۸۴].
ـ اهمیت مدیریت ارزش. (۱۳۸۱). قابل دسترس در:
http://www.vemrt.ir/Farsi/important.asp. [تاریخ بازدید ۵/۱۲/۱۳۸۴].
ـ شاهنگیان، محمدحسین. (۱۳۷۰). مدیریت اطلاعات و اطلاع‌رسانی. تهران: دانشگاه امام حسین.
ـ طرح پیاده‌سازی مهندسی ارزش در وزارت راه و ترابری. (۱۳۸۴). قابل دسترس در: http://www.ve-mavara.ir/ve/value-engineering.htm. [تاریخ بازدید ۵/۱۲/۱۳۸۴].
ـ فتاحی، رحمت‌الله. (۱۳۸۴). تحلیلی بر ارزش افزوده اطلاعات و نظام‌های اطلاعاتی. در: حاجی‌ زین‌العابدینی، محسن. مجموعه مقالات همایشهای انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران: جلد دوم ۱۳۸۲. تهران: انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. ص. ۲۳-۵۶.
ـ مستوفی، بهزاد.(۱۳۸۳). شناخت مهندسی ارزش و برنامه کار آن. قابل دسترس در:
http://www.iranpm.com/modules.php?name=News&file=print&sid=۳۵۴. [تاریخ بازدید ۶/۱۲/۱۳۸۴].
ـ مفهوم، تئوری و اصول مهندسی ارزش. (۱۳۸۴). قابل دسترس در:
http://www.hamkelasy.com/branch/value_engineering.doc. [تاریخ بازدید ۱۳/۹/۱۳۸۴].
ـ مهندسی ارزش در ایران. (۱۳۸۱). قابل دسترس در:
http://www.vemrt.ir/Farsi/aims.asp [تاریخ بازدید ۶/۱۲/۱۳۸۴].
- Oppenheim, C. (۱۹۹۸). Introduction to out of the Abyss: Surviving the information age. London: Reuters.
- Younker, Dell. L.; Younker Younker. (۲۰۰۳). Value Engineering: Analysis and Methodology. New York: Marcel Dekker
۱. عضو هیئت علمی مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی و دانشجوی دکترای کتابداری و اطلاع­رسانی دانشگاه شهید چمران اهواز [e-mail]
۱.Value Engineering
۱. Henry Erlicher
۲. Lawrence D. Miles
۳.Younker
۱.Rudy Kemper
۱. Information Overload
۲. Reuters
۱. Information Tunkie
۲. Data holic
۳. Personal computers (PC)
۱.Oppenheim
۱. Cost-Benefit
۲. Digital libraries
۳. Document delivery