نقش کارتهای اعتباری و پرداختهای الکترونیک درتوسعه تجارت

۱) مقدمه
اقتصاد نوین مفهومی است از تركیب جریان جهانی شدن اقتصاد و كاربری فناوری اطلاعات در حوزه اقتصاد و بازرگانی. تجارت الكترونیكی، كسب و كار الكترونیكی، بانكداری الكترونیكی، بیمه الكترونیكی و ... از جمله مصادیق این پدیده است كه اكنون تلاش زیادی در راستای توسعه آنها در جهان می‌شود. روابط بین این پدیده‌ها و سایر عناصر درگیر در چارچوب اقتصاد نوین از ضرورتهای مطالعه و بررسی در كشور است تا بتوان با سهولت بیشتری به كاروان توسعه این پدیده در سطح جهانی دست یافت.
ارقام مربوط به توسعه تجارت الكترونیكی و پرداخت الكترونیكی در جهان و مناطق مختلف و نرخ رشد این پدیده‌ها، نشان از اهمیتی دارد كه این پدیده در اقتصاد نوین بازی می‌كند. طبق پیش‌بینی‌های صورت گرفته حجم تجارت الكترونیكی را برای سال ۲۰۰۴ معادل ۶۷۵۰ میلیارد دلار گزارش كرده‌اند.
همانطور كه مشخص است رشد تجارت الكترونیكی بخاطر محدودیتهایی كه وجود دارد عموما بر اساس حجم پولی اندازه‌گیری می‌شود كه از طریق كانالهای مختلف پرداخت الكترونیكی مبادله می‌شود. از طرف دیگر با توجه به نقشی كه پرداخت در كل نظام تجاری كشورها بازی می‌كند، مساله پرداخت الكترونیكی از اهمیت خاصی در شكل گیری اقتصاد نوین برخوردار است. در مجموع ارتباط بین تجارت الكترونیكی و پرداخت الكترونیكی از جمله روابط علی است كه در مدل اقتصاد نوین باید مورد توجه قرار گیرد. طبق پیش‌بینی بانك فدرال رزرو امریكا، برای سال ۲۰۰۷ سهم كارتهای اعتباری در نظام پرداخت الكترونیكی (۵/۱۹%) نسبت به سایر روشهای پرداخت بیشتر است. لهذا تمركز بر روش كارت اعتباری در پرداختهای الكترونیكی نسبت به سایر روشها توجه خاصی می‌طلبد.
در این مقاله سعی بر آن است تا نقش پرداخت الكترونیكی بطور عام و كارتهای اعتباری بطور خاص در توسعه تجارت الكترونیكی مورد بررسی قرار گیرد. لهذا، در این رابطه سعی می‌شود ابتدا تعریف مناسبی از تجارت الكترونیكی، پرداخت الكترونیكی و كارتهای اعتباری ارائه گردیده و سپس آمار و ارقام منتشره در رابطه با نقش این كارتها در توسعه تجارت الكترونیكی مورد توجه قرار گیرد. در نهایت نیز پس از اشاره‌ای به وضعیت و آمار كارتهای اعتباری در ایران، سعی می‌شود یك نتیجه‌گیری كلی از گزارش صورت گرفته و پیشنهادات منبعث از آن ارائه گردد.
۲) مفاهیم
در این بخش تلاش می‌شود تعریف مناسبی از تجارت الكترونیكی، پرداخت الكترونیكی و كارتهای اعتباری بشود تا پس از آن بتوان با ارائه شواهدو آمار و ارقام موجود، ارتباط این دو را با هم مقایسه كرد.
۲-۱) تعریف تجارت الكترونیكی
در جریان كاربری فناوری اطلاعات و ارتباطات در اقتصاد، بازرگانی و تجارت، پدیده تجارت الكترونیكی با تعاریف متعددی كه در طول زمان برای آن ارائه شده است، مطرح شده و مورد استفاده قرار گرفت.
لغت تجارت الكترونیكی از دو بخش تجارت و الكترونیكی شكل گرفته است. "تجارت" تعریف كننده محتوای عمل یا فرآیندی است كه انجام می‌شود و "الكترونیكی" صفتی است كه به تجارت داده می‌شود و به معنای انجام فرآیندهای تجارت از طریق فناوری‌های نوین الكترونیكی است. از جمله فرآیندهایی كه در قالب تجارت پوشش پیدا می‌كند می‌توان به استعلام بها، مناقصه، مذاكره، قرارداد، تحویل، پرداخت و... اشاره كرد. مفهوم فناوری‌های نوین الكترونیكی نیز به فناوری‌هایی اشاره دارد كه در آن امكان انجام كلیه فعالیتهای لازم برای هریك از فرآیندهای فوق وجود داشته باشد. چندكاناله بودن، فراگیر بودن، جهانی بودن، بهنگام بودن و دوطرفه بودن، از جمله ویژگی‌هایی است كه یك فناوری باید از آن برخوردار باشد تا بعنوان فناوری نوین شناخته شود. از جمله این فناوری‌ها می‌توان به اینترنت، اینترانت، اكسترانت، و مواردی از این قبیل اشاره كرد.
بسیاری از محققان معتقدند تجارت الكترونیكی هرگونه مبادله و یا تراكنش است كه بین سازمان و یك عنصر محیطی نظیر مشتری، شركتهای همكار یا دولت با استفاده از ابزارهای الكترونیكی اتفاق می‌افتد.
برخی دیگر نیز آن را فقط شامل خرید و فروش الكترونیكی كالا بر روی شبكه‌های الكترونیكی و كامپیوتری می‌دانند .(توربان ۲۰۰۲- استینفلد ۱۹۹۸و زواس ۱۹۹۸)
توربان (۲۰۰۴) معتقد است تجارت الكترونیكی عبارتست از فرآیند مبادله كالا، خدمات و اطلاعات از طریق شبكه‌های رایانه‌ای از جمله اینترنت.
بر اساس تعریف WTO نیز تجارت الكترونیكی عبارت است از هر گونه تجارتی كه دو طرف به جای تماس فیزیكی از تجهیزات، استانداردها، قوانین، شبكه‌ها، پروتكل‌ها و برنامه‌های كاربردی استفاده می‌كنند.
زواس (۲۰۰۱) نیز تجارت الكترونیكی را شامل تبادل اطلاعاتی می‌داند از طریق شبكه الكترونیكی، در هر مرحله‌ای از زنجیره عرضه، خواه در درون یك شركت، بین شركتها، بین شركت و مشتری یا بین بخش خصوصی و عمومی اقتصاد مبادله می‌شود و خواه این فرآیند توام با پرداخت پول باشد یا اینكه پرداختی صورت نگیرد.
در مجموع با توجه به تعاریف فوق، در یك جمع‌بندی كلی، می‌توان تجارت الكترونیكی را به معنای انجام فرآیندهای تجاری نظیر خرید و فروش كالا و خدمات و فعالیتهای پشتیبان آن شامل مذاكره، مناقصه، مزایده، قرارداد، پرداخت، تحویل و... از طریق فناوری‌های نوین اطلاعاتی دانست. حال هر اندازه كه فرآیندهای بیشتری الكترونیكی شوند و هر اندازه كه فرآیندها الكترونیكی‌تر شوند، پدیده تجارت الكترونیكی كامل تر خواهد بود.
توربان (۲۰۰۲) چارچوب تجارت الكترونیكی را در قالب شكل صفحه بعد نشان می‌دهد.
وی بر این عقیده است كه تجارت الكترونیكی از سه بخش مدیریت، زیرساختها و كاربردها تشكیل می‌شود. وی در بخش كاربردها، بانكداری الكترونیكی را یكی از كاربردهای تجارت الكترونیكی می‌داند كه شامل پرداخت الكترونیكی و كارتهای اعتباری نیز می‌شود. بنابراین ارتباط تئوریك مفهوم كارتهای اعتباری و تجارت الكترونیكی به این صورت تعریف می‌شود كه پدیده مبادله از طریق كارتهای اعتباری بخشی از پدیده بانكداری الكترونیكی است و بانكداری الكترونیكی نیز خود یكی از كاربردهای تجارت الكترونیكی به حساب می‌آید.
۲-۲) تعریف پرداخت الكترونیكی و كارتهای اعتباری
همانطور كه مشاهده می‌شود، یكی از فرآیندهای تجاری در تجارت الكترونیكی كه از طریق ابزارهای پیشرفته الكترونیكی صورت می‌گیرد، پرداخت است كه در قالب بانكداری الكترونیكی در چارچوب فوق مورد توجه قرار گرفته است. بنابراین در یك تعریف ساده، انجام فرآیندهای پرداخت از طریق فناوری‌های نوین اطلاعاتی را پرداخت الكترونیكی می‌نامند(Mark Furlett:۲۰۰۴).
بعبارت دیگر فرآیند پرداخت در روش سنتی از یكسری مراحل و اجزا تشكیل می‌شد كه از جمله آن می‌توان به امضای چك، ورود به بانك، پاس كردن چك، درخواست وجه و دریافت وجه یا واریز آن به حساب اشاره كرد. در مورد سیستم نقدی نیز پرداخت شامل جابجایی یكسری اسكناس و یا سكه بین خریدار و فروشنده بود كه سختی‌های امنیتی، وزن، حجم، زمان‌بری و... را بدنبال داشت.
لكن با كاربری فناوری اطلاعات در تجارت، اقتصاد و بازرگانی، پرداخت الكترونیكی را بصورت سیستمها و رویه‌هایی تعریف می‌كنند كه به منظور انجام عملیات پرداخت از طریق ابزارهای الكترونیكی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
پرداخت الكترونیكی در حال حاضر در قالب ابزارهای مختلفی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد كه از آن جمله می‌توان به چك الكترونیكی، پول الكترونیكی، كارت اعتباری، كارت بدهی، و ... اشاره كرد. در این بین با توجه به اهمیتی كه كارتهای اعتباری دارد سعی می‌شود تمركز خاصی روی این پدیده در تجارت الكترونیكی بشود.
كارت اعتباری عبارت است از:
۱) كارتی كه توسط بانك ارائه می‌شود و مشتری طبق آن كارت مجاز است محصولات و خدمات مورد نیاز خود را به صورت اعتباری از فروشنده خریداری كند:۱۹۹۸). (Blanchflower D. G
۲) كارتی كه در راستای دریافت پول نقد، كالا و خدمات در قالب یك حد اعتباری مشخص مورد استفاده قرار می‌گیرد. ۱۹۹۵): (Duca J.V
۳) یك روش پرداخت بین‌المللی كه دارنده آن مجاز است پرداخت لازم را برای خرید كالا و خدمات و دریافت وجه نقد صورت دهد. سقف میزان پرداخت نه تنها موجودی حساب دارنده را پوشش می‌دهد بلكه مبلغی اضافه نیز بصورت اعتبار از طرف صادر كننده كارت مجاز به پرداخت می‌باشد.( Tej Paul Bhatla:۲۰۰۳)
اما در تجزیه و تحلیل نقش پرداخت الكترونیكی لازم است پدیده كلی بانكداری الكترونیكی مورد بررسی قرار گیرد تا بتوان با دید جامع‌تری به موضوع نگاه كرد. در ادامه با اشاره‌ای به نظام‌های بانكداری الكترونیكی سعی می‌شود نقش این پدیده در تجارت الكترونیكی شناسایی و جایگاه كارتهای اعتباری در بانكداری الكترونیكی تعیین گردد.
۲-۲-۱ ) بانكداری الكترونیكی
توسعه شگفت‌انگیز فنآوری اطلاعات و ارتباطات و گسترش آن به بازارهای پولی و بانكی جهان, علاوه بر تسهیل امور برای مشتریان بانكها, روشهای جاری بانكداری را متحول و دگرگون كرده است.
فنآوری بانكها, فنآوری پردازش, ثبت, نگهداری, تغذیه و تبادل اطلاعات مشتریان است. این فنآوری به تدریج تكامل یافت و همراه با پیشرفت فنآوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) متحول گردید.طی چند دهه اخیر تحولات شگرفی در نظام بانكداری به وجود آمده است، می‌توان این تحولات را به چهار دوره تقسیم نمود. در هر دوره تا حدی رایانه و نرم‌افزار جایگزین انسانها و كاغذ شده‌اند. هر دوره از تكامل این امكان را برای مدیران نظام بانكی فراهم نموده است كه اوقات تلف شده را در شرایط كار رقابتی به حداقل برسانند و در گستره بالاتری به ارائه خدمت بپردازند. به عبارت دیگر فنآوری جدید و الكترونیكی شدن بانكداری به آنها این امكان را می‌دهد كه سرعت, كیفیت, دقت, هزینه و تنوع خدمات خود را افزایش دهند. این چهار دوره عبارتند به شرح زیر می‌باشد(Boeschoten W:۲۰۰۲).
۲-۲-۱-۱) اتوماسیون پشت باجه
در این دوره كه نقطه آغازین كاربرد رایانه در نظام بانكداری می‌باشد با استفاده از رایانه‌های مركزی , اطلاعات و اسناد كاغذی تولید شده در شعب, به صورت دسته‌ای به مركز ارسال و شبانه پردازش روی آنها انجام می‌شود. در این دوره كاربرد اصلی رایانه محدود به ثبت دفاتر و تبدیل كاغذ به فایلهای رایانه‌ای است. فنآوری اتوماسیون پشت باجه كه در دهه ۱۹۶۰ رواج داشت این امكان را فراهم نمود تا دفاتر و كارتها از شعب حذف، و گردش روزانه حسابها در پایان وقت هر روز به رایانه‌های مركزی برای به‌روز شدن ارسال گردد. پیشرفت اتوماسیون پشت باجه در دههٔ ۱۹۷۰ باعث شده كه به جای ارسال اسناد كاغذی به مركز, عملیات روزانه شعب, از طریق ثبت آنها بر روی محیط‌های مغناطیسی به مركز ارسال گردد و پردازش اطلاعات و به روز رسانی حسابها كماكان در اطاقهای رایانه مركزی صورت می‌گرفت. در این دوره عملیات اتوماسیون تأثیری در جهت رفاه مشتریان بانكها ایجاد ننموده و تأثیر رقابتی نیز بین بانكها بر جای نگذاشت. در طول این دوره سیستمهای پردازش دسته‌ای و سیستمهای بزرگ رایانه‌ای به خدمت گرفته شدند و تنها تأثیر اتوماسیون در آن دوره ایجاد دقت و سرعت در موازنه حسابها بود.( Yu,H.C:۲۰۰۲)
۲-۲-۱-۲ ) اتوماسیون جلوی باجه
این دوره از زمانی آغاز می‌شود كه كارمند شعبه در حضور مشتری عملیات بانكی را به صورت الكترونیكی ثبت و دنبال می‌كند. از اواخر دهه ۱۹۷۰ امكان انتقال پیوسته اطلاعات از طریق به كارگیری ترمینالها كه به ظاهر شبیه به رایانه‌های شخصی امروزی بودند, توسط خطوط مخابراتی به رایانه‌های بزرگ مركزی متصل می‌شدند. امكان انتقال اطلاعات به صورت مؤثر در بین شبكه‌های بزرگ رایانه‌ای و ترمینالهای ورودی و خروجی به وجود آمد. در این دوره كارمندان شعب قادر شدند به صورت پیوسته به حسابهای جاری دسترسی داشته باشند. در این دوره بانكها مجبور بودند برای نیل به اتوماسیون جلوی باجه, از شبكه‌های مخابراتی موجود كه در اختیار و انحصار شركتهای دولتی بود و استفاده از آنها نه تنها از نظر فنآوری محدود, بلكه از لحاظ هزینه‌ای بسیار گران بود, استفاده نمایند. این شبكه‌های مخابراتی و اطلاعاتی, ترمینالهای بانكی شعب را به مراكز رایانه پشت باجه مرتبط و متصل می‌ساخت. در این دوره هنوز تمایل به استفاده از اسناد كاغذی وجود داشت. اگر چه ترمینالها امكان جستجو و پردازش را سهولت بخشیده، لكن هنوز تمامی كارها توسط كارمندان بانك و از طریق ورود اطلاعات و گردش حسابها به ترمینالها صورت می‌گرفت و فقط نیاز به استفاده انبوه از اسناد كاغذی تا حدودی برطرف شد. در این دوره بانكها نتوانستند كاركنان خود را كاهش دهند زیرا هنوز نیاز به افرادی كه پاسخگوی مراجعین به بانكها باشند وجود داشت. از طرف دیگر نرم‌افزارهای به كار گرفته شده در این دوره, كماكان غیریكپارچه بودند. به عبارت دیگر برای هر نوع عملیات, نرم‌افزار خاص طراحی شده و ارتباط نرم‌افزارها با یكدیگر محدود بود.۲-۲-۱-۳) متصل كردن مشتریان به حسابهای بانكی
در این دوره كه از اواسط دهه ۸۰ آغاز شد امكان دسترسی مشتریان به حسابهایشان فراهم گردید. یعنی مشتری از طریق تلفن یا مراجعه به دستگاه خودپرداز و استفاده از كارت هوشمند یا كارت مغناطیسی یا كامپیوتر شخصی به حسابش دسترسی پیدا می‌كند و ضمن انجام عملیات دریافت و پرداخت, نقل و انتقال وجوه را به صورت الكترونیكی انجام می‌دهد. در این دوره سالن معاملات بانكها به مرور خالی از صفهای طولانی مراجعین می‌شود و آن دسته از كاركنانی كه در جلوی باجه به امور دریافت و پرداخت از حسابها اشتغال دارند به بخشهای دیگر نظیر بازاریابی و خدمات مشتریان منتقل می‌شوند. خطوط هوایی مثل ماهواره, ماكرویو, مودمهای بدون سیم حجم زیادی از كار (ولی نه همه آن) را پیش می‌برد. ( Putland,p:۱۹۹۷)
مهمترین ویژگیهای دوره سوم كه آن را از دوره‌های قبل و بعد متمایز می‌سازد عبارتند از توسعه جزیره‌ای سیستمهای مكانیزه در جلوی باجه و پشت باجه و همچنین توسعه سیستمهای ارتباطی مشتریان با حسابهایشان مثل خودپرداز و تلفن‌بانك و فاكس‌بانك . در این دوره هم, هنوز نیروی انسانی در ارائه خدمات مؤثر است و بخشی از نیروی انسانی وظیفه ایجاد هماهنگی بین سیستمهای جزیره‌ای و نیازهای مختلف مشتریان را به عهده دارد. در این دوره كارتهای بانكی و هوشمند به معنای واقعی و به طور كامل الكترونیكی نشده و به عبارت دیگر بخشی از فرایند تبادل الكترونیكی اطلاعات وارد عملیات بانكی و سیستمهای مكانیزه شده است.
بنابراین می‌توان گفت در این دوره عملیات بانكی به صورت دستی ـ الكترونیكی درمی‌آید. در این دوره نظام بانكی با دو مشكل اساسی مواجه می‌باشد. یكی عدم یكپارچگی سیستمهای مكانیزه, جزیره‌ای بودن و ناهماهنگی آنها جهت ارائه خدمات به مشتریان, و دیگری تكامل نیافتگی خطوط مخابراتی و ارتباطی سریع, گسترده و مطمئن و همچنین فقدان پروتكلهای ارتباطی لازم برای متصل نمودن شعب بانكها به یكدیگر و اتصال مشتریان به شعب.
۲-۲-۱-۴) یكپارچه‌سازی سیستم‌‌ها و مرتبط كردن مشتری با تمامی عملیات بانكی
آخرین دوره تحول در نظام بانكی زمانی آغاز می‌شود كه همه نتایج به دست آمده از سه دوره قبل به طور كامل مورد توجه قرار گیرد و مشكلات آنها برطرف گردد و كلیه عملیات بانكی به طور الكترونیكی انجام شود. در این دوره هم بانك و هم مشتریان می‌توانند به طور دقیق و منظم اطلاعات مورد نیازشان را كسب نمایند. گرچه آهنگ این تحولات متفاوت است اما این چهار دوره به طور یكسان در صنعت بانكداری روی خواهد داد.
لازمه ورود به این مرحله داشتن امكانات و بسترهای مخابراتی و ارتباطی پیشرفته و مطمئن است. این دوره با جمع‌بندی بخشهای نرم‌افزاری و سخت‌افزاری در دوره‌های پیشین به صورت واقعی ارتباط بین بانك و مشتریانش را به تصویر می‌كشد. در دوره‌های قبلی اغلب بانكها بدون سامان‌دهی و نظم مشخص, تنها به خلق جزایر مكانیزه پرداختند.
در دوره چهارم به منظور رسیدن به یكپارچگی و ساماندهی سیستم‌های مكانیزه بانكی, بانكها به یكی از دو مورد زیر تأكید دارند:
۱) تلاش برای استانداردسازی نرم‌افزاری و سخت‌افزاری در سیستمهای رایانه‌ای موجود.
۲) تلاش برای ایجاد سیستمهای یكپارچه صرف نظر از سیستمهای جزیره‌ای كه قبلاً به وجود آمده است.
سیستمهای جدید بانكی كه اساس آنها مشتری‌مداری ا ست نه حساب‌مداری , كار چندان ساده ای نیست زیرا اغلب با صرف هزینه‌های زیادی همراه است و تلاش طاقت‌فرسا می‌طلبد.یكی از چالشهای اصلی سیستمهای بزرگ بانكها در این دوره انتخاب یكی از این دو راه است كه هر یك بحث های مربوط به خود را می‌طلبد و انتخاب هر یك بستگی به استراتژی بانك، مبنی بر یك تحلیل عمیق هزینه ـ فایده دارد. ( Tej Paul Bhatla:۲۰۰۳ )
در دوره چهارم, سیستم یكپارچه بانكی این امكان را به مشتری می‌دهد كه از رایانه منزل یا محل كار خود خدمات متعارف خود را از سیستم الكترونیكی بانك دریافت نماید. در این دوره صرفه‌جویی واقعی در نیروی انسانی به وجود آمده و پول كاملاً حالت الكترونیكی پیدا می‌كند و ابزار تعامل دو طرف یعنی مشتری و بانك, خدمات الكترونیكی است. این در حالی است كه در دوره سوم، مشتری برای دسترسی به خدمات بانكی از اسناد كاغذی و اعمال دستی كاملاً بی‌نیاز نبود. در دوره چهارم، مشتری حتی برای دریافت وام یا خدمات بیمه‌ای و یا دیگر سرویسهای بانك بی‌نیاز از مراجعه به بانك می‌باشد.
با توجه به توضیحات فوق به طور خلاصه می‌توان نتیجه گرفت كه از اوایل دهه ۱۹۶۰ نوعی از خدمات بانكی رواج یافت كه مبنای تحول بزرگی برای سالهای آتی در نظام بانكداری گردید. این نوع خدمات به صورت كارتهای بانكی بود كه در اختیار عموم قرار گرفت. بعد از مدت زمانی كوتاه هم مبادلات حساب جاری و هم سایر پرداختها و دریافتهای بانكی (در قالب كارتهایا عتباری) به مرور خودكار گردیدند, ولی با این حال تا آن زمان حجم بالایی از اسناد كاغذی تولید می‌گردید. از این رو از فنآوری پیچیده و پیشرفته مخابراتی به عنوان راه‌حلی جهت حل این مشكل استفاده گردید در نتیجه با ایجاد اتاقهای پایاپای خودكار , از سیستم انتقال الكترونیكی وجوه در سطح بسیار وسیعی استفاده شد و ساختار سیستم بانكی یك بار دیگر دچار تحولی عمده گردید. بانكها از مؤسسات سپرده‌گذاری كه صرفاً منابع فیزیكی را نگهداری می‌نمودند به مراكز پردازش اطلاعات تبدیل شدند, پول نیز از یك مفهوم قابل لمس به یك مفهوم غیرقابل لمس تبدیل گردید. به طوری كه پول می‌توانست هر لحظه بر روی صفحه رایانه نشان داده شود. نه تنها پول به پول الكترونیكی تبدیل گردید, بلكه چك نیز به همین سرنوشت دچار شد و بانكها با ارسال تصاویر چك به جای چكهای فیزیكی شروع به استفاده از چكهای الكترونیكی نمودند. با پیشرفت فنآوری اطلاعات و ارتباطات, فنآوری تصویر به حدی پیچیده و پیشرفته گردید كه بانكها می‌توانستند بدون نیاز به اسناد كاغذی, اطلاعات مربوط به دستور پرداختها را بین خود مبادله نمایند. در واقع با این كار, مبادله الكترونیكی اطلاعات به جای پردازش اسناد كاغذی مورد استفاده قرار گرفت. ( Yu,H.C:۲۰۰۲)
امروزه سرعت توسعه صنعت انفورماتیك باعث ایجاد تغییرات عمده‌ای هم در شكل پول و سیستمهای انتقال وجوه در عرصه بانكداری گردیده و هم مفاهیم جدیدی را به عنوان پول الكترونیكی و انتقال الكترونیكی آن ارائه نموده است, كه این به مفهوم ایجاد نوع جدیدی از بانكداری تحت عنوان بانكداری الكترونیكی می‌باشد. با گسترش شبكه اینترنت و قابل دسترس بودن آن برای همگان شیوه عرضه خدمات در بانكها متحول شده و این تحولات زمینه ظهور پدیده‌هایی مانند: بانكداری تلفن همراه , بانكداری اینترنتی , بانكداری خانگی , و بانكداری مجازی گردیده است.
۲-۲-۲( شیوه‌های پرداخت و انواع سیستم‌های پرداخت‌ الكترونیكی
با توسعه فناوری اطلاعات در خدمات بانكی، اكنون شیوه‌های پرداخت را به دو دسته سنتی و الكترونیكی تقسیم می‌كنند. در نظام سنتی، پرداخت می‌تواند به صورت‌های متفاوت انجام پذیرد: پرداخت از طریق تهاتر (كالا به كالا)، پرداخت نقدی، و انتقال و پرداخت وجه از طریق سیستم بانكی. در نظام الكترونیكی، انتقال وجه از طریق سیستم بانكی بطور خودكار (الكترونیكی) صورت می‌گیرد.
پرداختهای الكترونیكی را می‌توان به سه دسته تقسیم كرد:
۲-۲-۲-۱) پرداخت از طریق واسطه
وقتی خرید از محیط فیزیكی به محیط الكترونیكی وارد می‌شود، زوایای جدیدی از تبادل رخ می‌دهد. گویی اینكه فرآیند یك مبادله عادی را نیز شامل می‌شود.
یك خرید سنتی شامل مراحل زیر می‌باشد: ۲۰۰۳):( Tej Paul Bhatla
۱) مكان‌یابی خریدار
۲) انتخاب كالا
۳) سوال در مورد پرداخت
۴) درخواست كالا
۵) توافق در مورد پرداخت
۶) شناسایی و اطمینان حاصل كردن از ماشین پرداخت
۷) تبادل كالا و رسید
در استفاده از پرداختهای آنلاین بعضی از مراحل فوق ادغام می‌شوند. از طرفی كمبود‌های امنیتی تبادل رو در روی پول، مبادله را به سمت استفاده از سیستم‌های امن‌تر (بدون حمل و نقل پول) هدایت می‌كند. این وظیفه به وسیله واسطه‌ها برای فراهم كردن امنیت، شناسایی و سندیت پرداخت و حمایت از آن انجام می‌پذیرد.
۲-۲-۲-۲) پرداخت بر اساس مبادله الكترونیكی پول
مبادله الكترونیكی پول، كاربرد مالی سیستم مبادله الكترونیكی داده‌ها می‌باشد كه از طریق آن، شماره كارتهای اعتباری و چك‌های الكترونیكی از طریق شبكه خصوصی امن بین بانكها و بنگاه‌های اصلی مبادله می‌شود. در اینجا واسطه الكترونیكی در بین بانك خریدار و بانك فروشنده حذف، و خود بانكها در راستای ارتقای امنیت فرآیند پرداخت این وظیفه را بازی می‌كنند. شكل زیر نمایانگر این شیوه پرداخت می‌باشد.
۲-۲-۲-۳) پرداخت بر اساس پول الكترونیكی
پول الكترونیكی به دو دسته پول رایج الكترونیكی و چك الكترونیكی قابل تقسیم است. پول رایج الكترونیكی بدون واسطه‌گری بانك در هنگام پرداخت، بین خریدار و فروشنده مبادله می‌شود. در این رابطه یكسری كارتهای از قبل شارژ شده از طریق بانك در اختیار خریدار قرار می‌گیرد كه با انتقال آن به فروشنده پرداخت صورت می‌گیرد.
چك الكترونیكی در واقع نسخه‌ای از چكهای كاغذی در دنیای واقعی می‌باشد كه اصولاً یكسان و مانند چكهای كاغذی عمل می‌كند. این سیستم هزینه‌ها را تا حدودی كاهش می‌دهد و مراحل كار را كوتاه‌تر می‌كند. چكهای الكترونیكی دارای امنیت بیشتری نیز می‌باشند. پول الكترونیكی از طریق سرویس‌دهندگان مالی قابل خرید بوده و در هر زمان قابل تعویض با پول كاغذی می‌باشد. (Yu,H.C:۲۰۰۲)
۲-۲-۳-كارت‌های بانكی
یكی از ابزارهای انتقال الكترونیكی وجوه كه در تجارت الكترونیكی از اهمیت خاصی برخوردار است, كارت‌های بانكی می‌باشد كه به منظور پرداخت وجه, به جای پول نقد استفاده می‌شود. هر چند كارت‌ها انواع مختلفی دارند ولی همگی در ایران به عنوان كارت‌های اعتباری معروف هستند.در ادامه این مبحث برخی موضوعات مطرح در حوزه كارتهای اعتباری مورد توجه قرار می‌گیرد.
۲-۲-۳-۱) ظهور كارتهای اعتباری
كارت‌ها وسیله‌ای جهت پرداخت و مبادله می‌باشند. سالیان متمادی است كه پول, سكه و پس از آن اسكناس به خاطر سه ویژگی راحتی, سادگی و سرعت استفاده از آن, به عنوان بهترین وسیله جهت پرداخت مطرح است. با سپری شدن دوران صنعتی, رشد دانش فنی و پیشرفت‌های شگرف جوامع, افزایش حجم مبادلات و به دنبال آن حجم نقدینگی, نیاز به وسیله‌ای آسان‌تر جهت انجام معاملات احساس شد و مشتریان روشهای جدیدی را جهت پرداخت معاملات خویش طالب بودند. تغییرات شیوه‌های رفتاری و زندگی مردم, نیاز و تقاضای عمومی برای استفاده از امكانات و تسهیلات بیشتر در خصوص پرداخت‌ها, بانكها و مؤسسات مالی را به فكر راه چاره واداشت. در نتیجه تلاش‌های همه جانبه برای رفع نیاز مشتریان, وسیلهٔ جدیدی جهت پرداخت با عنوان كارتهای بانكی یا اعتباری به وجود آمد.
از جمله عواملی كه در صدور كارت‌های اعتباری مؤثر بوده, می‌توان به عواملی نظیر افزایش نرخ تورم, رقابت‌های فشرده بین بانكها, امكان دستبرد به منابع پولی, مسائل امنیتی مربوطه و پیشرفتهای چشم‌گیر در فناوری به خصوص فناوری اطلاعات و ارتباطات اشاره نمود. (Boeschoten W:۲۰۰۲)
كارت اعتباری (بانكی) عبارتند از كارتی پلاستیكی یا كاغذی كه توسط صادركننده (بانك, مؤسسات مالی و...) صادر می‌شود و در اختیار مشتریان قرار می‌گیرد, مشتریان می‌توانند با عرضه این كارتها در جایگاههای مشخص از خدمات آنها بهره‌مند شوند و به عبارت دیگر كالا و خدمات مورد نیاز خود را خریداری نمایند و وجه آن را بپردازند.
به طور كلی می‌توان كارت‌های اعتباری (بانكی) را اینگونه تعریف كرد: كارت وسیله‌ای الكترونیكی است كه بر اساس اصول فنی خاص و رعایت مسائل ایمنی برای متقاضی صادر می‌شود و دارنده كارت می‌تواند با استفاده از كارت مزبور از طریق ماشینهای خودپرداز و یا نقطه فروش وجوه و یا اعتبار واریز شده به حساب خود را دریافت یا به حساب دیگری منتقل نماید.
كارتهای اعتباری (بانكی) انواع مختلفی دارند كه در ادامه, ابتدا اشاره‌ای مختصر به تاریخچه به وجود آمدن كارتهای اعتباری داشته و سپس انواع آنها مورد بررسی قرار می‌گیرند.
۲-۲-۳-۲) تاریخچه كارتهای اعتباری
شاید بتوان از آمریكا به عنوان اولین كشور ارائه‌دهنده كارت‌های اعتباری نام برد. پدید آمدن ایده كارت اعتباری به سالها پیش برمی‌گردد كه اولین بار در سال ۱۸۶۰ توسط ادوارد پلای دانشمند بزرگ آمریكایی ارائه گردید. قریب چهل سال بعد جان. سی. پیتگنرو نوعی كارت پول كاغذی جهت مشتریان طراحی كرد ولی با استقبال چشم‌گیری مواجه نشد. بعد از پنجاه سال، تقریباً در دهه ۱۹۵۰ استفاده از وسیله‌ای به نام كارت به جای پول در كشور آمریكا معمول گشت.در دهه ۱۹۵۰ اولین كارت‌های پلاستیكی به جای پول نقد, جهت پرداخت مستقیم هزینه‌های خرید كالا یا خدمات توسط مؤسسه diners منتشر شد. البته كارت‌های مزبور برای طبقه خاصی از افراد و به عنوان نشانه‌ای قراردادی طراحی شدند و دارنده كارت می‌توانست با ارائه آن و بدون پرداخت پول نسبت به خرید یا استفاده از خدمات شهری, در منطقه جغرافیایی محدود, اقدام نماید. به نظر می‌رسد بر همین اساس كارتهای متداول امروزی در مؤسسات مالی و خدماتی رواج یافته‌اند. ( Yu,H.C:۲۰۰۲)
كارت به عنوان وسیله ای نوین جهت تسریع در امور پرداخت وجوه كالا و خدمات در دو نوع كاغذی (مقوایی) و پلاستیكی معمول می‌باشد. كارت‌های كاغذی توسط مؤسسات خدمات عمومی صادر و به عنوان بلیط اتوبوس و قطار یا راه‌آهن شهری مورد استفاده قرار می‌گیرند. كارت‌های پلاستیكی بیشتر توسط مؤسسات مالی نظیر بانكها صادر و در اختیار مشتریان قرار داده می‌شود.
كارت‌های اولیه از لحاظ فناوری ساخت و همچنین خدماتی كه ارائه می‌دادند بسیار ساده بودند ولی به علت استفاده چشم‌گیر و تقاضای روزافزون برای دریافت این نوع كارتها و خدمات جدید, و نیز مسائل امنیتی كه در خصوص این كارت‌ها به وجود آمد, كم كم در فناوری ساخت كارت‌ها و همچنین نوع خدماتی كه به وسیله این كارتها ارائه می‌شد, تغییرات اساسی پدید آمد و كارت‌های الكترونیكی به بازار آمد. . ( Putland,p:۱۹۹۷)
با الكترونیكی شدن كارت‌های اعتباری و بكارگیری پایانه‌های رایانه‌ای در نقطه فروش كه از سال ۱۹۸۳ مطرح شد, امكان تشخیص هویت ارائه‌دهنده كارت اعتباری در فروشگاهها و اطلاع دقیق از اعتبار باقیمانده كارت به صورت آنلاین فراهم گردید. گسترش تجارت الكترونیكی باعث به وجود آمدن نیازهای جدید در خصوص كارتهای اعتباری گردید, این نیازهای جدید سبب شد كه كارت‌های اعتباری جدیدی به نام كارت‌های هوشمند ارائه گردد.
امروزه كارت‌های اعتباری در انواع مختلف جهت ارائه خدمات متنوع با دارا بودن قابلیت استفاده در سطح ملی و بین‌المللی صادر می‌شوند و مورد استفاده گسترده قرار می‌گیرند. دامنه كاربرد كارت در زندگی اقتصادی از وسعت و گستردگی قابل ملاحظه‌ای برخوردار است و امروزه بسیاری از پرداخت‌ها و دریافت‌ها و تأمین بسیاری از كالاها و خدمات نظیر عملیات بانكی و پرداخت هزینه‌های مرتبط با مسافرت و بیمه از این طریق امكان‌پذیر است.
همانگونه كه قبلاً گفته شد كارت به منظور انجام بخشی از وظایف پول بر اساس نیازهای مشتریان ابداع گردید. اشخاص با توجه به میزان وجه نقد و یا اعتبار به دست آمده از فعالیت‌های روزمره می‌توانند از كارت‌ها برای تبدیل این وجوه به مصارف مورد نیاز خود استفاده نمایند, به عبارت دیگر كارت وسیله‌ای برای اثبات اعتبار و صدور مجوز مصرف آن در مواقع مورد نیاز می‌باشد:. ( Putland,p:۱۹۹۷)
استفاده از كارت‌ها به جای پول و رشد چشمگیر استفاده از آن توسط مردم نشان‌دهنده اهمیت و مزایای آشكار آن است. كارت‌ها دارای مزایای آشكار مستقیم و مزایای پنهانی هستند. در اینجا به اختصار مهمترین مزایای كارت‌ها ارائه می‌شود:
الف) كارتها باعث افزایش سرعت و كاهش زمان انتقال وجوه از یك نقطه به نقطه دیگر می‌شوند.
ب) استفاده از كارت به جای پول باعث جلوگیری از انتقال پول نقد می‌گردد.
ج) استفاده از كارت به جای پول باعث افزایش امنیت در مقابل سرقت, مفقود شدن و از بین رفتن پول نقد می‌گردد.
د) سالیانه مبالغ قابل توجهی صرف چاپ اسكناس و وسائل مربوط به آن می‌شود, بهره‌گیری از كارتها سبب كاهش هزینه‌های چاپ اسكناس می‌گردد.
هـ) استفاده از كارت باعث می‌شود كه دسترسی به وجوه و یا اعتبار تخصیصی به سرعت و در هر نقطه جغرافیایی امكان‌پذیر باشد.
و) استفاده از كارت‌ها سبب سهولت در رفع حوائج روزمره افراد می‌گردد.
ز) استفاده از كارت‌ها باعث ایجاد اعتبار و ارزش اجتماعی می‌شود.
ح) كارتها, حجم مسافرت‌های درون شهری بمنظور دریافت و پرداخت‌های معمولی بانكی را كاهش می‌دهد و از این طریق باعث كاهش هزینه‌های فردی و اجتماعی می‌گردند.
ت) عمومیت یافتن استفاده از كارت باعث ترغیب بانكها به بانكداری الكترونیكی و خروج از سیستم مبتنی بر كاغذ در عملیات بانكی می‌گردد.
ی) كارت امكان دسترسی به پول را آسان نموده و باعث تسهیل در امور پرداخت و دریافت وجوه نقد می‌گردد.
ك) از طریق گسترش و توسعه كارت‌های بین‌المللی می‌توان نظام كنترل ارز را بهبود بخشید.
۲-۲-۳- ۳ـ انواع كارت‌های بانكی
همانگونه كه اشاره شد كارت‌های اعتباری در انواع مختلف و با كاربردهای گوناگون از سوی بانكها, مؤسسات مالی و غیرمالی (مانند كارت تلفن) در سراسر جهان صادر و در بین متقاضیان توزیع می‌گردد. از كارت‌ها به عنوان هسته مركزی ارائه خدمات بانكی, در شاخه بانكداری خرد استفاده می‌شود. معمولاً كارت‌ها را بر اساس شیوه تسویه‌حساب, فناوری مورد استفاده, نوع خدمات, و گستره جغرافیایی كاربرد طبقه‌بندی می‌نمایند.
۲-۲-۳-۳-۱) طبقه‌بندی كارتها به لحاظ شیوه تسویه
كارت‌ها بر اساس شیوه تسویه به سه دسته كلی زیر تقسیم می‌شوند:( Yu et al.,۲۰۰۲)
الف) كارت اعتباری
ب) كارت بدهی
ج) كارت هزینه
البته كارت‌ها دارای نامهای مختلف دیگری مثل كارت پول, چك كارت, كارت سپرده و غیره نیز می‌باشند كه می‌توانند به نوعی زیرمجموعه‌های كارت‌های فوق قرار گیرند.
الف) كارت اعتباری
كارت‌های اعتباری به منظور خرید كالا و خدمات و دریافت پول نقد صادر می‌شوند. این نوع كارت‌ها بسته به ارتباطات و قرارداد صادركننده, می‌تواند در سطح ملی یا بین‌المللی كاربرد داشته باشد. برای صدور این كارت‌ها متقاضی به بانك یا مؤسسه صادركننده مراجعه می‌نماید و پرسشنامه‌ای را كه حاوی اطلاعات شخصی (مشخصات, وضعیت مالی, اعتباری شخص متقاضی) است تكمیل می‌نماید, بانك یا مؤسسه صادركننده كارت، پس از بررسی سوابق متقاضی امتیاز اعتباری وی را مشخص كرده و میزان و حد اعتباری او را تعیین می‌نماید. در صورت قابل قبول بودن امتیاز و حد اعتباری متقاضی, كارت اعتباری برای وی صادر و حدود اعتبار ایشان مشخص می‌شود.
دارنده كارت اعتباری می‌تواند به بانكها, مؤسسات مالی, مؤسسات غیرمالی و فروشگاههایی كه پذیرنده كارت‌های اعتباری هستند مراجعه نموده و وجه, كالا یا خدمت مورد نظر را پرداخت كند. و در پایان هر ماه صورت‌حساب معاملات خود شامل كلیه خریدها و وجوهی كه نقداً دریافت نموده را دریافت می‌كند. دارنده كارت پس از دریافت صورت‌حساب, باید مبلغ آن را به صادركننده كارت بپردازد, البته می‌توانند صورت‌حساب خود را تقسیط نمایند, یعنی مبلغی را در ابتدا پرداخت نمایند و مابقی را طی دوره‌های بعد تأدیه نماید. معمولاً وقتی كه صورت‌حساب‌ها به صورت اقساط پرداخت می‌شود به آن بهره تعلق می‌گیرد. علاوه بر این خدمات, كارت‌های اعتباری می‌تواند خدمات دیگری نظیر مسئولیت قانونی بانكها در قبال خرابی كالا و خدمات خریداری شده, بیمه حوادث مسافرت و خرید از طریق پست, تلفن و اینترنت را نیز فراهم نمایند. ( Tej Paul Bhatla:۲۰۰۳ )
ب ) كارت بدهی
كارت بدهی تقریباً به لحاظ عملیاتی شبیه كارت‌های اعتباری می‌باشد و از نظر ماهیت تقریباً معادل چك عمل می‌كند. میزان اعتبار كارت بدهی بر اساس حساب بانكی دارنده كارت ]حساب دیداری یا حسابی مشابه[ تعیین می شود. به عبارت دیگر قبل از اینكه دارنده كارت خرید خود را انجام دهد باید معادل مبلغ خرید در حساب مربوطه وجه نقد داشته باشد. مكانیزم كار بدین شكل است كه دارنده كارت بدهی كالا و خدمات مورد نظر خود را انتخاب می‌كند و صورت‌حساب مربوطه را امضا می‌كند. این كار بدین معنی است كه به بانك دستور می‌دهد كه معادل مبلغ صورت‌حساب از حسابش كسر و به حساب پذیرنده كارت واریز گردد. به عبارت دیگر عملكرد آن مثل صدور یك چك در وجه فروشنده می‌باشد با این تفاوت كه زمان صدور و دریافت چك, وقتی كه از ماشین‌های نقطه فروش استفاده می‌شود به صفر می‌رسد. از كارت‌های بدهی برای دریافت وجه از طریق ماشینهای خودپرداز نیز می‌توان استفاده نمود. نكته بسیار مهم در مورد كارت‌های بدهی این است كه دریافت وجه یا خرید كالا و خدمات، صرفاً به اندازه موجودی حساب دارنده كارت, امكان‌پذیر می‌باشد و اضافه بر موجودی امكان‌پذیر نمی‌باشد. كارتهایی كه اخیراً توسط بانك‌های كشور ارائه می‌شود از نوع كارتهای بدهی می‌باشد. ( Putland,p:۱۹۹۷)
ج) كارت هزینه
این كارتها شباهت بسیار زیادی به كارتهای اعتباری دارند، ولی از دو جهت با كارتهای اعتباری متفاوت می‌باشند. اول اینكه به‌ ‌وسیله این كارتها وجه نقد نمی‌توان دریافت كرد و دیگر اینكه دارنده این كارت مجاز است هر اندازه كه می‌خواهد هزینه كند و از كالا و خدمات استفاده كند ولی پس از دریافت صورتحساب باید حساب خود را تأدیه كند و در واقع این نوع كارت ،محدودیت خرید مانند كارتهای اعتباری را ندارد.
۲-۲-۳-۳-۲) انواع كارت از لحاظ فناوری ساخت
كارت‌ها بر حسب فناوری ساخت به دو دسته تقسیم می‌شوند:
الف) كارت با نوار مغناطیسی؛
ب) كارت‌های هوشمند؛
الف) كارت با نوار مغناطیسی
در كارت‌های با نوار مغناطیسی, اطلاعات مربوط به دارنده كارت، به صورت كدهای مخصوص بر نوار مغناطیسی كه پشت كارت قرار دارد, ضبط می‌شود. به این عمل در اصطلاح رمزگذاری كارت می‌گویند. البته در نوع قدیمی‌تر این كارت‌ها, اطلاعات به صورت برجسته روی كارت‌ها حك می‌شود, هر چند كه استفاده از این نوع كارت‌ها به جریانات الكترونیكی و ارتباط با شبكه تلفنی نیاز نداشت, ولی مشكل عمده آنها مسائل امنیتی و حجم بسیار بالای كاغذهای مصرفی به عنوان اسناد می‌باشد. این عیوب با قرار دادن اطلاعات كارت به صورت رقمی بر روی نوار مغناطیسی در پشت كارت مرتفع شده است. نوار مغناطیسی حداكثر دارای سه شیار است كه شیارهای اول و دوم برای خواندن و شیار سوم هم برای نوشتن و هم برای خواندن اطلاعات به كار می‌رود. اگر چه ظرفیت ذخیره‌سازی نوار مغناطیسی تنها حدود ۱۰۰۰ بیت است و این مقدار قابل توجه نمی‌باشد، لكن این میزان برای ثبت اطلاعات مورد نظر در روش برجسته‌نویسی كفایت می‌كند.
نحوه استفاده از اطلاعات كارت‌های مغناطیسی بدین شكل است كه دارنده كارت به فروشگاه‌ها و مراكز تجاری مراجعه و كارت خود را در دستگاههای نقطه فروش قرار می‌دهد. دستگاههای نقطه فروش اطلاعات كارت را كه بر روی نوار مغناطیسی وجود دارد, به مركز بانك مخابره می‌نماید و پس از تأیید موارد مربوطه, میزان خرید و اعتبار مورد نظر گزارش می‌شود. زمانی كه از این كارت‌ها برای استفاده از دستگاههای خودپرداز استفاده می‌شود نیز همین مكانیزم تكرار می‌گردد. این نوع كارت‌ها در سطح بین‌المللی بسیار شایع می‌باشد و مؤسسات بین‌المللی بزرگ همچون ویزا و مستر كارد از این نوع فناوری برای كارت‌های خود استفاده می‌نمایند.
ب) كارت‌های هوشمند
به علت پایین بودن ظرفیت ذخیره‌سازی اطلاعات بر روی كارت‌های مغناطیسی و نیاز به افزایش قابل توجه حجم حافظه این كارت‌ها به خصوص در كاربردهایی كه مستلزم بكارگیری الگوریتم‌های پیچیده رمزنگاری باشند (جوانب امنیتی) و یا ضبط اطلاعات خاص, و همچنین مشكل ترافیك خطوط ارتباطی و مخابراتی, كارت‌های مغناطیسی جوابگو نمی‌باشند، بنابراین طی سالهای اخیر اقدامات ویژه‌ای برای نصب حافظه‌ها و پردازشگرهای رایانه‌ای روی كارت‌ها صورت گرفته است, حاصل این اقدامات ابداع و عرضه كارت‌های هوشمند می‌باشد.كارت‌های‌هوشمندعــبــارت كــلــی‌اســـت كــه‌گــاهــی بــانــامــهــای كــارت‌تــراشـــه‌دار , كـــارت حافظه‌دار و كارت با مدارهای مجتمع معرفی و عرضه می‌شوند. استفاده وسیع از كارت‌های هوشمند از سال ۱۹۹۴ توسط مؤسسات معتبر بین‌المللی نظیر ویزا, مستر كارد و یوروپی به عنوان پایه و اساس سیستم‌های پرداخت تجاری آینده در سطح جهانی شناخته شد.
كارت هوشمند به عنوان كارآمدترین عضو خانواده كارت‌های معمول, قلمداد می‌شود. این كارت شامل یك مدار مجتمع الكترونیكی به شكل تراشه می‌باشد كه عناصری برای نقل و انتقال, ذخیره‌سازی و پردازش اطلاعات به همراه دارد. انتقال اطلاعات می‌تواند به وسیله اتصالاتی كه بر روی سطح كارت وجود دارد و یا بدون اتصالات از طریق میدانهای الكترومغناطیسی انجام شود. یكی از فواید این كارت‌ها این است كه اطلاعات ذخیره شده در آنها می‌تواند در برابر دسترسی و تغییرات غیرمجاز محافظت شود. از مزیتهای دیگر كارت‌های هوشمند, در كنار اعتبار بالای آن به لحاظ امنیتی, طول عمر بیشتر آن در مقایسه با كارت‌های مغناطیسی می‌باشد.با پیشرفت‌هایی كه در تولید و استفاده از كارت‌های هوشمند به وجود آمده است انواع جدید پروژه‌های پول الكترونیكی در كشورهای آمریكا و سایر كشورهای پیشرفته در دست اجرا می‌باشد. در همین زمینه به عنوان مثال از كیف پول الكترونیكی و كارت‌های موندكس می‌توان نام برد. كیف پول الكترونیكی عبارت است از كارت مخصوصی كه جهت خریدهای كوچك مثل بلیط اتوبوس, قطار, تاكسی یا هزینه صورت‌حساب رستوران مورد استفاده قرار می‌گیرد. مزیت كیف پول الكترونیكی امنیت, آسانی در پرداخت, عدم نیاز به حمل پول خرد, ریسك كم و پرداخت تضمین شده می‌باشد. ( Putland,p:۱۹۹۷)
موندكس یك كارت هوشمند می‌باشد كه توسط بانك نشنال وست مینستر ارائه گردید. این كارت جهت حذف پول كاغذی و سكه طراحی شده است. هدف از این كارت ایجاد یك نوع استاندارد برای پول الكترونیكی است. این كارت از فناوری كارت‌های هوشمند استفاده می‌كند و در ماشین‌های خودپرداز, تلفن‌های مخصوص, ترمینالهای نقطه فروش و كیف‌های موندكس قابل استفاده است.
۲-۲-۳-۳-۳- انواع كارت‌ها به لحاظ گستره جغرافیایی كاربرد
نوع دیگر طبقه‌بندی كارت‌ها بر حسب گستره جغرافیایی كاربرد آنها می‌باشد كه به دو دسته تقسیم می‌شوند:
الف) كارت‌های داخلی
ب) كارت‌های بین‌المللی
الف) كارت‌های داخلی
كارت‌های داخلی در داخل محدوده جغرافیایی یك كشور كاربرد دارند و تنها در داخل كشور و به پول همان كشور قابل استفاده می‌باشد. این نوع كارت‌ها در اغلب كشورها رایج می‌باشد. در ایران هم طی سالهای اخیر بكارگیری آن در سطح محدودی رایج شده است. این كارت‌ها می‌توانند دارای انواع مختلفی باشند. مثل كارت بدهی, كارت اعتباری, كارت هزینه, كارت تضمین چك, كارت ماشین‌های خودپرداز.
ب) كارت‌های بین‌المللی
كارت بین‌المللی كارتی است كه در بیش از یك كشور قابل استفاده باشد, بنابراین با بیش از یك ارز سر و كار دارد. دارنده این كارتها می‌تواند در كشورهای مختلف ]طرف قرارداد[ به خرید و یا اخذ پول به ارز همان كشور اقدام نماید. مهمترین كارتهای بین‌المللی كه حجم نسبتاً زیادی از كل كارت‌های بین‌المللی را به خود اختصاص داده‌اند, توسط مؤسسات ویزا كارد و مستر كارد ارائه شده است. این نوع كارت‌های بین‌المللی دارای انواع مختلفی مثل كارت كلاسیك, كارت طلایی, كارت تجاری, كارت الكترون, كارت ATM و كارت مشترك می‌باشند.
با توجه به مشكلاتی كه در زمینه تبدیل نرخ ارز و مبادلات ارزی بین صادركننده كارت و پذیرنده كارت پیش می‌آید, جهت ارائه خدمات بین‌المللی, لزوم ایجاد یك سیستم مشترك بین بانكی در سطح بین‌المللی احساس می‌گردد. برای این منظور معمولاً بانك‌ها و مؤسسات مالی كه تمایل دارند كارت‌های بین‌المللی صادر نمایند به عضویت سازمانهایی همچون ویزا و مستر كارد درمی‌آیند. .( Tej Paul Bhatla:۲۰۰۳)
۲-۲-۴ ـ مكانیزم عمل كارت‌ها
پیشتر در مورد انواع مختلف كارت‌های اعتباری (بانكی) توضیح داده شد, به علت گستردگی و تنوع كارت‌های اعتباری, تشریح مكانیزم عمل كامل كلیه كارت‌ها متنوع و طولانی خواهد بود بنابراین در این گزارش به طور نمونه, مدلی ساده از نحوه عمل كارتها ارائه خواهد شد. قبل از پرداختن به مدل, شناسایی و تشریح اجزاء تشكیل‌دهندهٔ كارتها ضروری به نظر می‌رسد.
اجزاء تشكیل‌دهنده یك سیستم ساده عملیاتی كارت‌ها به شرح ذیل می‌باشد.
الف) صادركننده كارت
بانك یا مؤسسهٔ مالی صادركننده كارت كه طبق مقررات و ضوابط خاص نسبت به صدور كارت اقدام می‌نماید. بانك یا مؤسسه بر اساس ضوابط و مقررات مشخص, به مشتریان خود كارت ارائه می‌نماید و سقف اعتبار قابل استفاده كارت ،چگونگی استفاده و تعداد دفعات استفاده در دورهٔ زمانی معین را تعیین می‌نماید. لازم به یادآوری است كه بانك یا مؤسسه صادركننده كارت می‌تواند پرداخت‌كننده نیز باشد.
ب) دارنده كارت
دارنده كارت شخصی است كه از صادركننده كارت تقاضای صدور كارت می‌نماید. طبق قراردادی كه این متقاضی كارت با بانك یا صادركننده كارت امضاء می‌كند, آن را تحویل می‌گیرد و می‌تواند نسبت به خرید كالا و خدمات و یا تحویل وجه نقد با ارائه كارت خود و بدون حمل پول اقدام نماید.
ج) پذیرنده كارت
پذیرنده كارت, فروشگاه‌ها, مؤسسه مالی یا غیرمالی یا بانكی است كه به موجب قراردادی كه با صادركننده كارت منعقد می‌نماید و با رعایت قوانین, مقررات و دستورالعمل‌های مربوطه, تعهد می‌نماید, بدون اخذ وجه و صرفاً با ارائه كارت از طرف دارنده كارت نسبت به معامله و ارائه كالا و خدمات و یا وجه نقد اقدام نماید و اسناد مربوطه را به بانك یا مؤسسه صادركننده و پرداخت‌كننده تحویل نماید، تا پس از آن و پس از كسر كارمزد بانكی به حسابش منظور گردد.
د) پرداخت‌كننده
بانك یا مؤسسه مالی است كه با عقد قرارداد با پذیرنده كارت، متعهد می‌شود در صورت انجام معامله بین پذیرنده كارت و دارنده كارت, طبق قوانین و مقررات و دستورالعمل‌های ابلاغی, پس از كسر كارمزد، نسبت به بستانكار نمودن حساب وی اقدام نماید. در ساده‌ترین مدل كارت‌های اعتباری صادركننده و پرداخت‌كننده كارت یكی است بنابراین سه جزء وجود دارد: صادركننده, دارنده و پذیرنده كارت. عملیات كارت بسیار ساده است و با انعقاد قرارداد فی ما بین آنها عملیات انجام می‌پذیرد.
در صورتی كه صادركننده و پرداخت‌كننده دو بانك یا مؤسسه جداگانه باشند، در این صورت برای برقراری ارتباط بین این دو بانك, به ویژه در عملیات تسویه و تهاتر, انتقال اطلاعات بین بانكها و رفع اختلافات احتمالی, نیاز به یك واسطه دارد. در عملیات كارت دو مرحله اساسی وجود دارد ، یكی مرحله اخذ مجوز و دیگری تهاتر و تسویه ،كه در این مدل توسط واسطه انجام می‌گیرد.
۳- نقش كارتهای اعتباری در توسعه تجارت الكترونیكی
روند رو به رشد تجارت الكترونیكی و كاربری فناوری اطلاعات در تجارت، بازرگانی و اقتصاد حاكی از توجه خاص جوامع به این پدیده است. جدول ۱ حجم تجارت الكترونیكی را در سال ۲۰۰۴ در مناطق مختلف نشان می‌دهد.
جدول ۱: حجم تجارت الكترونیكی در مناطق مختلف جهان در سال ۲۰۰۴
نام منطقه / حجم تجارت الكترونیكی به هزار میلیارد دلار
امریكای شمالی/ ۵/۳
آسیا و اقیانوسیه/ ۶/۱
اروپای غربی/ ۵/۱
آمریكای لاتین/ ۰۸۱۸/۰
سایر مناطق جهان/ ۰۶۸۶/۰
با این روند و با توجه به نرخ رشد آمار، لازم است توجه خاصی به عوامل موثر بر این پدیده بشود و ابعاد مختلف آن مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. توسعه كاربری كارتهای اعتباری یكی از مهمترین عواملی است كه می‌تواند بعنوان جزئی از سیستم تجارت الكترونیكی بر روند توسعه آن موثر واقع شود.
عمدتا آمار و ارقام تجارت الكترونیكی نیر حاكی از این است كه در اندازه‌گیری آن مبلغ پول مبادله شده از طریق ابزارهای پرداخت الكترونیكی را مبنای ارزیابی قرار می‌دهند. در این تعریف، پرداخت الكترونیكی با تجارت الكترونیكی برابر است و نسبتی از پرداخت الكترونیكی كه توسط كارت اعتباری صورت می‌گیرد، نقش كارتهای اعتباری در تجارت الكترونیكی را نشان می‌دهد. در زیر به برخی آمار و ارقام مرتبط با سهم كارتهای اعتباری در روشهای مختلف پرداخت الكترونیكی اشاره خواهد شد. ( Tej Paul Bhatla:۲۰۰۳ )
جایگزینی روشهای سنتی و الكترونیكی پرداخت در نظام‌های تجاری یكی از نشانه‌های بارز روند توسعه تجارت الكترونیكی است كه البته از نقش مهمی نیز در جریان توسعه آن برخوردار است. آمار نشان می‌دهد كه در حال حاضر سهم بالایی از پرداختهای تجاری شكل الكترونیكی به خود نگرفته است اما روند نشان می‌دهد كه مكانیسم‌های الكترونیكی به مرور شكل غالب خواهد بود.
جدول ۲: مقایسه میزان استقبال از روشهای كاغذی و الكترونیكی پرداخت
سال
روش پرداخت/ ۲۰۰۰(هزار میلیارد دلار) / درصد / ۲۰۰۵(هزار میلیارد دلار) / درصد/ ۲۰۱۰(هزار میلیارد دلار) / درصد
كاغذی /۴۱/۳ /۲/۶۵ / ۴۵/۳ / ۳/۵۱ / ۲۴/۳ / ۲/۳۸
كارتی / ۶/۱ / ۶/۳۰ / ۵۴/۲ / ۶/۳۷ / ۹۲/۳ / ۴/۴۶
الكترونیكی/ ۲۲/۰ / ۲/۴ / ۷۴/۰ / ۱/۱۱ / ۳۰/۱ / ۴/۱۵
جمع كل / ۲۳/۵ / ۱۰۰ / ۷۳/۶ / ۱۰۰ / ۴۶/۸ / ۱۰۰
همانطور كه مشاهده می‌شود تا سال ۲۰۰۰ سهم روشهای كاغذی پرداخت بر سایر روشها غالب بوده است اما در سال ۲۰۰۵ این سهم كاهش پیدا كرده و همچنان نیمی از مبادلات تجاری را پوشش می‌دهد. در نهایت در سال ۲۰۱۰ پیش‌بینی شده است كه بیش از ۲/۳۸ درصد از پرداخت شكل الكترونیكی به خود نگیرد. اما نكته جالب این است كه در بین روشهای مختلف پرداخت غیر كاغذی، روشهای كارتی بیشترین سهم را به خود می‌گیرد.علاوه بر این شركت مشاوره آنا پولیس نیز آماری شبیه به آمار فوق را ارائه می‌كند.
جدول ۳: مقایسه میزان استقبال از روشهای كاغذی و الكترونیكی پرداخت در ایالات متحده
سال
مكانیسم پرداخت (درصد) ۲۰۰۲/ ۲۰۰۳
نقد/ ۴۳ / ۴/۴۱
چك/ ۶/۲۳ / ۱۶
كارت اعتباری/ / ۳/۱۸ / ۵/۱۹
كارت بدهی/ / ۲/۱۰ / ۴/۱۴
اتاق پایاپای / ۳/۲ / ۵/۵
سایر / ۷/۲ / ۱/۳
كل پرداختهای كاغذی/ ۶۷ / ۵۷
كل پرداختهای الكترونیكی/ ۳۳/ ۴۳
در عین حال تجربه اروپا نیز برای سال ۲۰۰۳ نشان می‌دهد كه این روند كندتر از آنچه كه پیش‌بینی می‌شده است روبه تغییر است. اما در صحنه پرداختهای بین‌المللی قضیه متفاوت و همچنان روشهای پرداخت الكترونیكی با سرعت در حال جایگزینی با روشهای سنتی است.
جدول ۴: سهم روشهای مختلف پرداخت در مبادلات ملی و بین‌المللی در اروپا
روش پرداخت / بدهی‌های مستقیم/ چك / مبادلات اعتباری/ نقد / پرداخت‌ بواسطه كارت / سایر
مبادلات داخلی / ۴/۲۱ / ۵/۱۵ / ۱/۲۸ / ۷/۱۳ / ۵/۱۹ ۷/۱/
مبادلات خارجی / -------- / ۳/۰ / ۵/۱۶ / ------ / ۲/۸۳ / -----
همانطور كه مشاهده می‌شود نقش كارت‌های اعتباری در نظام پرداخت نقش تعیین كننده‌ای است. در نظام مبادلات درون‌مرزی، در رتبه دوم و در مبادلات برون مرزی ۲/۸۳ درصد از پرداختها از طریق كارتها صورت گرفته است. این امر نشان دهنده نقشی است كه این كارتها در پرداختهای خارجی در اروپا دارند.
از دیگر مواردی كه بر نقش كارتهای اعتباری در توسعه تجارت الكترونیكی تاثیر می‌گذارد، مساله تمایل و علاقه مشتریان به شیوه كار است. مهم این است كه از بین روشهای مختلف پرداخت كدام روش برای مشتری از تناسب و سهولت بیشتری برخوردار است؟ در یك ارزیابی كه توسط موسسه تحقیقاتی شومپیتر در سال ۲۰۰۳ انجام شد، میزان سهولت و راحتی انجام فرآیند پرداخت برای مشتری در روشهای مختلف اندازه‌گیری شده است.
جدول ۵ : درجه راحتی و ناراحتی مشتری در كاربرد روشهای مختلف پرداخت
روش/ چند درصد راحتند/ چند درصد ناراحتند
صورتحساب پرداختهای آتی/ ۶۶ / ۱۸
كارتهای اعتباری/ / ۵۵ / ۲۷
كارتهای بدهی / ۳۲ / ۴۹
حسابجاری/ ۲۵ / ۵۷
كارتهای بدهی با PIN/ ۲۰/ ۶۶
همانطور كه در جدول فوق مشاهده می‌شود، غیر از روش صورتحساب‌های پرداخت آتی كه موجد پرداخت دیرتر مبلغ مبادله است و مسلما بیشترین تمایل مشتریان را به خود جلب می‌كند، در نظام پرداخت، انجام پرداخت از طریق كارتهای اعتباری در درجه دوم راحتی مشتریان و درجه قبل از آخر مشتریان ناراحت است. بنابراین نقش این مكانیسم پرداخت در توسعه تمایل مشتریان برای تجارت الكترونیكی انكار ناپذیر است.بطور كلی در مقایسه میزان كاربری روشهای مختلف پرداخت نیز مشاهده می‌شود كه روشهای مبتنی بر كارت (بدهی و اعتباری) عموما نسبت به سایر روشها ارجهیت و برتری دارد. در مقایسه سهم روشهای مختلف پرداخت در تجارت الكترونیكی، جدول زیر نشان می‌دهد كه اقبال عمومی بیشتر به سمت روشهای كارتی پرداخت است تا سایر روشها.
جدول ۶: مقایسه روشهای پرداخت الكترونیكی در ایالات متحده و پیش‌بینی سالهای آتی
سال / اتاق پایاپای (ACH) وشبكه‌های بسته / كارتها / سایر روشها
۲۰۰۱ / ۲/۳ / ۸/۸۲ / ۸/۱۳
۲۰۰۲ / ۶/۴ / ۳/۸۱ / ۱۴
۲۰۰۳ / ۵/۵ / ۶/۸۱ / ۸/۱۲
۲۰۰۴ / ۴/۶ / ۷/۸۱ / ۷/۱۱
۲۰۰۵ / ۳/۷ / ۰/۸۲ / ۶/۱۰
Source: Celent Communications, April ۲۰۰۲
طبق آمار فوق، روشهای كارتی پرداخت الكترونیكی نسبت به سایر روشها غالب‌تر بوده و بیشتر مورد پذیرش واقع شده است. اما آیا مساله اصلی اعتباری بودن پرداخت و تعویق ناشی از آن است یا كارتی بودن مكانیسم پرداخت؟
البته كارتهای اعتباری در مقابل كارتهای بدهی چون زمان پرداخت را به تعویق می‌اندازد قائدتا باید مورد اقبال بیشتری قرار می‌گیرد. اما به نوعی، خود ماهیت كارتی بودن روش پرداخت و سهولت آن در مقابل سایر روشها این دو مكانیسم را مطرح می‌كند. آمار نشان می‌دهد كه در كارتهای اعتباری با وجود اینكه پرداخت دیرتر صورت می‌گیرد، اما بیشتر از كارتهای بدهی مورد اقبال قرار نمی‌گیرد. جدول زیر نمونه‌ای از آمار مذكور را نشان می‌دهد.
جدول ۷: مقایسه حجم مبادلات تجاری در ایالات متحده از طریق كارتهای اعتباری و بدهی (میلیارد دلار)
سال/ / كارت اعتباری / كارت بدهی
۲۰۰۰/ / ۲/۱۲ ۱/۸/
۲۰۰۱/ / ۵/۱۳ / ۱۱
۲۰۰۲/ / ۲/۱۳ / ۱۴
۲۰۰۳/ / ۱۶ / ۱۵
همانطور كه مشاهده می‌شود در ایالات متحده كه یكی از پیشرفته ترین كشورها درحوزه پرداخت‌های الكترونیكی است، حجم مبادلات كارت اعتباری در مقایسه با كارتهای بدهی تفاوت معناداری ندارد. به عبارت دیگر بیشتر ماهیت كارتی و همراه بودن حساب اهمیت دارد تا بدهی یا اعتباری بودن آن.
آمار كشورهای مختلف نیز چیزی شبیه به همین ارقام را نشان می‌دهد كه البته در اینجا مجالی از بحث در مورد آن نیست. اما بد نیست سهم كارتهای اعتباری در كل پرداختهای الكترونیكی و تجارت الكترونیكی را به تفكیك مناطق جهان نیز داشته باشیم. تحلیل دلایل این تفاوتها می‌تواند تحلیل‌گران را به فكر وادارد.
جدول ۸ : درصد استفاده از كارتهای اعتباری برای خرید‌های آنلاین به تفكیك مناطق جهان
منطقه / سهم كارت اعتباری در پرداخت الكترونیكی
ایالات متحده/ ۷۸
كشورهای انگلیسی زبان غیر از آمریكا/ ۷۵
آمریكای لاتین/ ۴۷
اروپای غربی / ۴۲
ببرهای آسیا/ ۴۸
ژاپن / ۴۲
سایر مناطق جهان/ ۳۷
۴) وضعیت و آمار كارت اعتباری در ایران
در مورد تاثیر كارتهای اعتباری بر تجارت الكترونیكی درایران لازم است آمار توسعه كارتهای اعتباری و آمار تجارت الكترونیكی در اختیار باشد. در این رابطه آمار كارتهای اعتباری موجود لكن آمار تجارت الكترونیكی در ایران در اختیار نیست. بنابراین در این بخش صرفا به حجم كارتهای اعتباری و آمار مرتبط با وضعیت پرداخت الكترونیكی در ایران پرداخته خواهد شد.
در حال حاضر از شیوه‌های مختلف پرداخت در كشور ایران، كارتهای اعتباری، كارتهای بدهی، كارتهای خودپرداز (كه نوعی از كارتهای بدهی است) و سیستمهای POS، در بین بانكهای كشور توسعه پیدا كرده است. علاوه بر این كلیه بانكهای فعال در این زمینه در حال حاضر به شبكه شتاب كه شبكه مركزی پرداخت الكترونیكی توسط بانكهاست متصل می‌باشند.
در جدول ۹ وضعیت عضویت بانك‌های كشور در شبكه شتاب از سال ۸۳-۱۳۸۱ نمایان شده است و در جدول ۱۰ شبكه پرداخت كارتی به تفكیك بانك‌های فعال ارائه شده است.
جدول ۹: تعداد بانك‌های عضو شبكه شتاب
سال/ تعداد كل/ بانك های جدید العضو
۱۳۸۱/ ۳ / صادرات، كشاورزی، توسعه صادرات
۱۳۸۲/ ۴ / سامان
۱۳۸۳/ ۱۲ / ملی، صنعت و معدن، كارآفرین، سپه، تجارت، ملت، پارسیان، پستبانك
جدول ۱۰: شبكه پرداخت كارتی كشور تا پایان سال ۱۳۸۳
ردیف/ بانك/ كارت/ خودپرداز/ پایانه فروش/ پایانه شعب
۱/ اقتصاد نوین/ ۲۰۰۰/ ۱۴/ ۰ / ۰
۲/ / پارسیان ۳۹۷۲۱۴/ ۰ / ۱۱۸۳۱/ ۱۴۵/
۳/ / پست بانك/ ۳۳۹۶/ ۰/ ۳/ ۲۷۹
۴/ تجارت/ ۹۷۳۲۳۳ / ۴۸۱ / ۶۰۲ / ۰
۵/ توسعه صادرات/ / ۱۰۱۸۰/ ۱۳ / ۱۶۰/ ۲۷
۶/ رفاه كارگران / ۰/ ۰/ ۰/ ۰
۷/ سامان/ ۳۹۳۰۰ / ۲۹/ ۲۲۳۲ / ۰
۸/ سپه / ۱۴۵۳۷۵۴ ۳۹۴/ ۳۵/ ۳۱۴۰
۹/ صادرات/ ۱۴۴۳۱۵۴/ ۵۳۴/ ۰/ ۱۳۴۳
۱۰/ صنعت و معدن/ ۱۴۰۰/ ۲/ ۱/ ۲
۱۱/ كارآفرین/ ۶۲۲ ۱۳/ ۰/ ۰
۱۲/ كشاورزی/ ۵۸۱۱۴۸ / ۳۰۸ / ۳۰۰/ ۳۱۱
۱۳/ مسكن/ ۵۰۰۰۰ / ۸۵ / ۰ / ۱۴۶
۱۴/ ملت / ۱۳۶۶۸۰/ ۴۸۲/ ۰/ ۳۸۷
۱۵/ ملی / ۲۴۱۳۷۴۶ / ۵۷۱ / ۹۰۶ / ۱۰۱۰
جمع ۷۵۰۵۸۲۷/ ۲۹۲۶/ ۱۶۰۷۰/ ۶۷۹۰
روند روبه رشد عضویت بانكهای كشور در شبكه شتاب نشان دهنده منافع بالای این شبكه نظیر افزایش میزان مانده حساب و تمایل مشتریان به بهره‌برداری از خدمات حسابهای كارتی بانكها می‌باشد. این امر نشان دهنده تمایل بانكها به انتقال نظام پرداخت به پرداخت الكترونیكی و تمایل مشتریان به پرداخت از طریق این ابزارها می‌باشد. بنابراین در ایران نیز جریان حركت، در راستای توسعه نظام پرداخت الكترونیكی و به تبع آن تجارت الكترونیكی است.
مقایسه‌ سرانه كارتهای بانكی در ایران و جهان در جدول ۱۱ نشان می‌دهد كه ایران شكاف زیادی با متوسط جهانی دارد. بگونه‌ای كه بطور متوسط هر نفر در جهان دارای ۲ كارت بانكی می‌باشد در صورتی كه این رقم در ایران حدود ۱۱/۰ می‌باشد. یعنی به ازای هر میلیون نفر فقط ۱۰۷۱۵۷ كارت وجود دارد. همچنین بازای هر میلیون نفر در جهان، به ترتیب ۱۰۰۰ و ۵۰۰۰ دستگاه خودپرداز و پایانه فروش وجود دارد در حالی كه این ارقام در ایران برابر ۴۱ و ۱۴۲ می‌باشد. مطابق چشم‌انداز بیست ساله كشور، در شرایط حاضر، حداقل به ۱۴۰ میلیون كارت، ۷۰ هزار دستگاه خودپرداز و ۳۵۰ هزار دستگاه پایانه فروش نیاز وجود دارد تا وضعیت ایران در سطح متوسط جهانی قرار گیرد.
جدول ۱۱: مقایسه سرانه ابزارهای پرداخت درایران و جهان وتعداد موردنیاز امروزطبق چشم‌انداز
ابزار پرداخت/ متوسط جهانی به ازای هر یك میلیون نفر/ سرانه ایران به ازای هریك میلیون نفر / نیاز ایران با توجه به چشم‌انداز
كارت بانكی ۲ میلیون كارت / ۱۰۷۱۵۷ ۱۴۰/ میلیون كارت
دستگاه خود پرداز / ۱۰۰۰ / ۴۱ / ۷۰۰۰۰
دستگاه پایانه فروش / ۵۰۰۰ / ۱۴۲/ ۳۵۰۰۰۰
بعبارت دیگر نسبت به سایر كشورها، و نظام پرداخت الكترونیكی در آن كشورها در كشور ما هنوز بخش كوچكی از پرداختها از طریق شبكه پرداخت كارتی و الكترونیكی بانكها صورت می‌گیرد. البته با وجود آمار تعداد كارتهای اعتباری، همچنان حجم مبادلات از طریق این كارتها در كشور محاسبه نشده و در اختیار نیست. لكن مهمترین بخش پرداخت الكترونیكی در كشور ما با توجه به عدم توسعه پرداخت اینترنتی، پرداخت از طریق كارتهای بدهی است كه بدلیل مشكلات امنیتی هنوز مانع از توسعه كارتهای اعتباری شده است. بیشتر این پرداختها با توجه به جریان روبه رشد پرداخت الكترونیكی در كشور از طریق پایانه‌های فروش صورت می‌گیرد.
۵) خلاصه و نتیجه‌گیری
در این گزارش نقش كارت‌های اعتباری در توسعه تجارت الكترونیكی از لحاظ نظری و تجربی تحلیل شد. نتایج نشان می‌دهد كه كارتهای اعتباری در انجام پرداختهای الكترونیكی و به تبع آن تجارت الكترونیكی از نقش عمده‌ای برخوردار است. نتایج حاصل از این گزارش عبارتند از:
▪ تفاوت معناداری بین پرداخت با كارت اعتباری و پرداخت با كارت بدهی وجود ندارد.
▪ روشهای كارتی پرداخت بطور كلی پذیرش بیشتری داشته و نقش مشوق قوی‌تری نیز در توسعه تجارت الكترونیكی بازی می‌كند.
▪ بدلیل مشكلات و موانع امنیتی ،قانونی و فرهنگی، هنوز روشهای سنتی پرداخت نسبت به روشهای الكترونیكی غالب است اما پیش‌بینی می‌شود با گذشت زمان پرداخت‌های الكترونیكی گسترش یابد.
▪ توسعه روشهای كارتی پرداخت الكترونیكی سهم بالایی در توسعه تجارت الكترونیكی دارد.
▪ در مورد كاربری كارت اعتباری در مناطق مختلف جهان وضعیت متفاوتی مشاهده می‌شود و لازم است در این رابطه یك مطالعه میدانی مناسبی در كشور صورت گیرد.
▪ در ایران از شیوه‌های مختلف پرداخت از قبیل كارت‌های اعتباری، كارت‌های بدهی، كارت‌های خودپرداز و پایانه فروش استفاده می‌شود و بانكهای كشور نیز به شبكه شتاب (به عنوان شبكه مركزی پرداخت الكترونیكی) متصل می‌باشند.
▪ ایران از نظر متوسط سرانه كارت‌های بانكی، دستگاه خودپرداز و پایانه فروش به متوسط جهانی تفاوت معنی‌داری دارد به گونه ای كه به ازای هر میلیون نفر در جهان ۲ میلیون كارت بانكی، هزار ATM و ۵۰۰۰ POS وجود دارد كه این ارقام برای ایران به ترتیب ۴۱،۱۰۷۱۵۷ و ۱۴۲ می‌باشد كه در مقایسه با وضعیت مطلوب ترسیم شده در چشم‌انداز توسعه كشور فاصله زیادی وجود دارد.

دکتر احمد علی یزدان پناه- عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی
آرمان احمدی زاد- دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت بازاریابی
مختار رنجبر- دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت بازاریابی
فهرست منابع
Putland,p.,Hill,j.and Tsapalcidis,D.(۱۹۹۷),Electronic payment systems,BT Technikal gournal, vol.۱۵, no.۲,April,pp.۳۲-۳۷.
Yu,H.C.,His,K.H.and Kuo.P.j.(۲۰۰۲), Electronic payment systems:Analysis and Comparasion of Types,Technology in society ,vol.۲۴,pp.۳۳۱-۳۴۷.
By Loretta J. Mester, Changes in the Use of Electronic, Means of Payment: ۱۹۹۵-۲۰۰۱,Q۳ ۲۰۰۳ Business Review
www.phil.frb.org
Blanchflower D. G., D.S. Evans, and A.Y. Oswald (۱۹۹۸), Credit Cards and Consumers, NERA Working papers, December.
Boeschoten W. (۲۰۰۲), Currency use & payment patterns, Financial & Monetary policy studies, ۲۳, Kluwer Academic publishers, Norwell, the U.S.
Card Fraud Facts ۲۰۰۲, APACS (Administration) Ltd, Association for Payment Clearing Services (APACS), April ۲۰۰۲.
http://www.apacs.org.uk
Clower, R.W., ”Introduction” in R.W. Clower (ed.), Monetary theory, ( Harmondsworth , England, Penguin), ۱۹۶۹
conference summery on payments cards center
Duca J.V. and W.C.White sell (۱۹۹۵), “Credit Cards & Money Demand: A Crosssectional Study”, Journal of Money, Credit, and Banking, ۲۷, ۲, May, ۶۰۴-۲۳.
Economist; Credit cards, Germany, EBSCO Research, Academic Search Elite, ۱۱/۰۲/۹۶, Vol. ۳۴۱ Issue ۷۹۹۰, p۷۵, ۱/۳p
Gregory Mankiw, N., Macroeconomics , Harvard University, p.۱۴۱,۱۹۹۲
Kumah, E.O., “Monetary Concepts and Definitions”, IMF working paper, WP/۸۹/۹۲, Nov.۱۹۸۹
Loretta J.Mester, Business review ۲۰۰۳
Mark Furletti, Payment System Regulation and How It Causes Consumer Confusion
November ۲۰۰۴
The African Development Forum ’۹۹ Post ADF Summit, Electronic Commerce in Africa United Nations Economic commission for Africa, ۴-۷ September ۲۰۰۱, Addis Ababa, Ethiopia
Understanding Credit Card Frauds, Tej Paul Bhatla, Vikram Prabhu & Amit Dua, Cards Business Review#۲۰۰۳–۰۱,June ۲۰۰۳
United Nations, Economic and Social Council, Economic Comission for Africa, Seconnd Meeting of the Committee on Development Information (CODI)
http://www.celent.com
www.infarmationweek.com
www.eweek.com
http://www.uneca.org/codi/docs/doc۲۳EN.pdf
گزارش ملی تجارت الكترونیكی ایران، وزارت بازرگانی: معاونت برنامه‌ریزی و امور اقتصادی، ۱۳۸۴.