استاد جعفری و شخصیت اسلامی زن

در کنار صدها آیه و حدیث و سیره عملی پیامبر(ص) و اهلبیت (ع) درباره منزلت بالای زن و حقوق اجتماعی او در جامعه اسلامی، چند روایت نیز نقل شده است که ظاهر آن نوعی تعرّض به کمال عقلی یا ایمانی ـ دستکم درباره برخی زنان ـ می‏باشد و شاید برجسته‏ترین نمونه آن عبارتی است که از حضرت امیرالمؤمنین(ع)، در کنار تجلیل‏ها و احتراماتی که در روایات دیگری، از زنان بعمل آمده، نقل شده است که در آن به نقص ایمانی و عقلی اشاره شده است. اینک می‏خواهیم از زبان استاد علامه، مرحوم شیخ محمدتقی جعفری در شرح ارزشمندی که بر نهج‏البلاغه به رقم آورده‏اند، به تحلیل این روایت بپردازیم. ایشان در تفسیر خطبه هشتادم به این روایت پرداخته‏اند و ما خواهیم کوشید ابعاد تحلیل استاد را اجمالاً مورد کاوش قرار دهیم. نخست آنکه بیاد داشته باشیم این عبارت، سطری از سخنرانی مفصلی است که در صورت صحّت سند و دقّت نقل و عدم تحریف، در پایان "جنگ جمل" صورت گرفته است، جنگی که از جمله توسط یک زن یعنی عایشه، علیه عدالت علوی، رهبری شد و با تحریک احساسات و عواطف مردم و با سوءاستفاده از زنانگی و همسری پیامبر(ص)، باعث خونریزی و جنگ داخلی میان مسلمانان و تضعیف حکومت مشروع امام(ع) شد. بزرگانی معتقدند مراد امام(ع) از ذکر آن عبارت، توجه دادن مردم به نقاط ضعف طبیعی و اکتسابی عایشه و نقش آن نقائص دراین جنگ‏افروزی و فتنه بوده است. کسانی نیز عقیده دارند گرچه این سخنان در وضعیت خاصّی صادر شده امّا منحصر به آن نیست و به واقعیتی مهم در تفاوتهائی تکوینی اشاره دارد که شامل نقاط قوّت و ضعف هریک از زنان و مردان می‏باشد. گروهی نیز معتقدند که تعبیر نقص در مورد عقل و ایمان در اینجا یک تعبیر ارزشی نیست بدان دلیل که به نقص سهم‏الارث نیز اشاره شده که مطلقا نمی‏تواند دالّ بر نقصان شأن زن باشد بلکه حکمی است که حاوی نوعی تقسیم کار اجتماعی میان زن و مرد و حامل منافع زن می‏باشد بویژه که زن در فقه اسلام، علیرغم آنکه حقوق اقتصادی دارد، اما وظائف تأمین نفقه او با پدر و سپس همسر اوست و وظائف دیگری غیر از وظائف اقتصادی دارد. احتمالات دیگری نیز درخصوص این عبارت داده شده است. استاد جعفری، مسئله را از مبنا، پی‏می‏گیرد و حتی با این فرض که این جمله بدرستی از امام و در جنگ جمل، صادر شده باشد، بدنبال درک استدلالی آن است. تقسیم انسان به دو ماهیت جداگانه زن و مرد، معمّای مستمرّ تاریخی در غرب و شرق بوده است و باید بدرستی بررسی کرد که آیا این تقسیم در دیدگاه انسان‏شناسی و فقاهتی اسلام، جائی دارد یا آنکه اسلام، به زن و مرد، بعنوان دو صنف از یک حقیقت، نظر کرده و ماهیت انسانی مشترکی برای هر دو قائل است و تفاوت در چند حکم و حق، مطلقا مبتنی بر قول به تفاوت ماهوی زن و مرد نیست.
یک پرسش مهم این است که چرا در طول تاریخ بشر تا هم اینک، هنوز در غرب و شرق، از تنظیم رابطه معقول اجتماعی میان زن و مرد، عاجز بوده‏اند و علی‏الدوّام در دام افراط و تفریط بوده و هستند؟!
چرا بشر، علیرغم اینهمه ترقّی صنفی و تکنیکی و گسترش قدرت در طبیعت، هنوز آگاهی و تکامل لازم برای درک نیازهای متفاوت و مشترک دو عنصر اساسی مرد و زن و اصلاح مناسبات اقتصادی، جنسی، حقوقی و... آنها را بدست نیاورده است؟ و چرا هنوز این مسئله، یک معمّاست و علیرغم پیدایش کمپیوترهای پیچیده، معمّا، معمّاتر می‏شود؟ آیا در دنیایی که شیر پاک خورده‏ای مثل "هیوم"، چون میان علت و معلول، طنابی را نمی‏بیند!! حتّی منکر رابطه ضروری علّی و اصل "علیّت" که واضح‏ترین حقائق است می‏شود و ابتدائی‏ترین واقعیات هم معدوم فرض می‏شوند، می‏توان توقع داشت که حقوق و مناسبات ظریف زن و مرد را بدرستی کشف و آن معمّای کهنه را حل کنند؟! چرا نمی‏توانند "وجود زن" و "وجود مرد" را به "وجود انسان"، ترجمه کنند، بی‏آنکه یکی، دیگری را انکار کند؟ چرا یکدیگر را با همه تفاوتهائی که از حیث زنانگی و مردانگی با هم داریم، به رسمیت نمی‏شناسیم؟ چرا خود را جزئی از حیات دیگری نمی‏یابیم؟ وانگهی آیا بررسی کرده‏ایم که تفسیرهای مادّی و نیهیلیستی که توسط کاموها، شوپنهاورها، توماس هابزها، هیوم‏ها و ابوالعلاء معرّی‏ها از انسان و از حیات شده، چه نقش تخریبی در روند صعود زنان و مردان به سوی قله‏های تکاملی حیات، گذارده است؟! چرا تمدنهای بشری، به عالی‏ترین نمود حیات که عدالت و حق و احساس تعهد و تبدیل "حیات طبیعی" به "حیات معقول والاهی" است، گوش فرا نمی‏دهند؟! در فرهنگ غرب، کسانی چون برتراندراسل، رابطه زن و مرد را تا حد "یک لیوان آب‏خوردن" نازل می‏کنند و بر همین اساس، صدها هزار کتاب و مقاله و پایان‏نامه می‏نویسند و پس از چند دهه تجربه این تئوری‏هاست که تازه علائم بن‏بست آشکار می‏شود. تاریخ جهان پر از متفکران ورشکسته‏ای است که هر یک، چند دهه یا چند سده، حیات زن و مرد را ببازی گرفته و سپس از یادها رفته‏اند. بویژه که برخی از این فلسفه‏های پر سر و صدا محصول کمبودها، عقده‏ها و حتی اتفاقات غیرعادی در زندگی شخصی این فیلسوف نمایان در دروان کودکی یا جوانی بوده است. بعنوان نمونه، اگوست کنت، از پدران پوزیتویسم، که از بانیان مذهب انسان‏پرستی است در پی یک رابطه عاشقانه به خانم "کلوتلددوو"، هوس می‏کند که فلسفه‏ای بر مبنای "احساس" بجای فلسفه عقلانی پی‏ریزد و از پوزیتویزم نیز عدول می‏کند و حتی احساسات را در علوم انسانی دخالت می‏دهد. یا شوپنهاور بدلیل ناراحتی از مادرش، کینه‏های خود را تبدیل به یک فلسفه می‏کند و بنیاد مکتب بدبینانه‏ای را می‏ریزد. ناگهان فرهنگ ضدّ زن و فرهنگ زن‏پرستانه شهوی، در دو سر افراط و تفریط توسّط این دو نظریه‏پرداز محدود و افراطی و در اثر دو اتفاق شخصی در باب محبت به معشوقه، و نفرت از مادر، سرمی‏گیرد و منشاء بسیاری عدم تعادل‏ها در باب شأن و حقوق زن در جامعه غربی می‏شود و بر اساس همین افراط‏های دو جانبه، سیاست می‏گزارند و قانون می‏نویسند و نظام می‏سازند و خانواده تشکیل می‏دهند و نهایتا انواع صدمات مادی و معنوی، دنیوی و اخروی به انسان وارد می‏شود. و جالب است که هم کنت و هم شوپنهاور، علیرغم داوری‏ها و احکام متناقض، هر دو تنها بر جمال صوری و جاذبه‏های جنسی زن تکیه کرده و زیبائی زن را فقط در غریزه جنسی می‏جویند و جای دیگری بدنبال زن و ارزیابی توانائی‏ها و ناتوانی‏های او نیستند.
اگر برخی نظریه‏پردازان غرب گفته‏اند که: «زن، جنس لطیف نیست و مبنای زیبائی‏هایش تنها بر غریزه سکس است و الاّ حتی ذوق هنری و توان ارزیابی انواع هنرها را هم ندارند و درباره اغلب حقائق، مغالطه می‏کنند و...»، افراط در تحلیل برخی واقعیتهاست.
اگر گفته‏اند که: «زن، فقط برای تولید مثل آفریده شده و هیچ کمالات علمی و اخلاقی و عملی دیگری از او متوقع نیست»، اگر گفته‏اند که: «مردان از راه دانش و هنر، درک اشیاء و یا تصرّف در آنها، درصدد سلطه مستقیم بر اشیاءاند امّا تنها هدف زن، تسلّط بر مردان است و هر چیز را وسیله پیکار با مرد می‏بینند»، اگر گفته‏اند: «علّت احترام مردم به زن، روشهای رمانتیک و غیرعقلی تحت تأثیر تعالیم ادیان بوده و همین آموزشهای مذهبی است که نگذارده بشریت به حقارت زنها پی ببرد و...»۱ و... همه، افراط‏هائی در تفسیر برخی اتفاقات بوده است.
آن نظریه‏پردازی که معاشقه با زنان را بسادگی یک لیوان آب‏خوردن و بی‏هیچ ضابطه‏ای تجویز می‏کند، در واقع فراموش کرده که بدن زن، مجرای ورود انسانهای جدید به زندگی است و او خواسته است که هیچ قید و شرطی در این مسئله مهم، در کار نباشد زیرا برای او مهم نیست که انسانها به چه شکلی متولد می‏شوند و بدین دلیل ارتباط جنسی را بی‏قید و شرط آزاد می‏کند و هیچ‏قاعده و ارزشی را برای مهار کردن تناسل که گردونه خلقت انسانهای جدید است، نمی‏پذیرد و زندگی و شرف انسانهای بعد از خود را به مسخره برگزار می‏کند و وقتی دروازه ورودی انسانها به عالم، اینقدر بی‏حساب و کتاب باشد، دروازه خروجی آن نیز بدین منوال است و چنین است که مکتب "اصالت شهوت"، حیات انسانی انسانها را از تولّد تا مرگ، ببازی می‏گیرد و همه جنگها و خونریزی‏ها و تجاوزها را مشروعیت می‏دهد و حرامزادگی را بر نسلهای پَسین تحمیل می‏کند. نسلهائی که برای ورود به صحنه زندگی، کارت رسمی نزنند و شناسنامه نداشته باشند و بی‏قاعده بدنیا آمده باشند به هیچ‏قاعده‏ای هم برای زندگی، مقیّد نخواهند ماند. مایه تأسف است که کسانی که انسان را بدرستی نمی‏شناسند، برای انسان، برنامه زندگی و علوم انسانی می‏نویسند و این، آغاز فاجعه است.
کسانی که آرزوی مرد شدن را به زنان، تزریق می‏کنند، آیا آرزوی چنگیز و نرون شدن را هم ـ که فقط در مردان پیدا می‏شده است ـ به زنان، هدیه می‏کنند؟ کدام زنی که اعتدال روانی داشته باشد از زن بودن خود، احساس ناراحتی می‏کند؟! چرا تفاوتهای طبیعی زن و مرد را به رسمیت نشناسیم و قاعده‏های خداوندی را درست و بنفع یکدیگر، رعایت نکنیم؟! این تفاوت‏ها را جدّی بگیریم. حتی زن و مردی که با یک عشق با یکدیگر مربوط می‏شوند، همان یک عشق را با دو نگاه می‏نگرند:
کلمه واحد "عشق"، در واقع، دو معنای متفاوت برای زن و مرد دارد. آنچه زن از عشق، استنباط می‏کند باندازه کافی روشن است، ایثار و سرسپردگی بی‏هیچ دریغ و فروگزاری است و این سرشت نامشروط عشق زن، عشق او را به ایمان تبدیل می‏کند.
این تفاوتها در احساس و عاطفه و نیز در شطرنج بازی‏های عقل‏نظری میان زن و مرد، به رسالت حیاتی هر یک در این عالم و در خانواده مربوط است. همان عقل نظری است که هابزها و ماکیاولی‏ها و... را هم پرورده است. آیا زنان باید احساس کمبود کنند که چرا ما هم هابز و ماکیاولی نداریم؟ و ما هم باید آتیلا و ابن‏ملجم و تیمورلنگ و هیتلر داشته باشیم!! تا از مردان عقب نمانیم و قهرمانهای خود را باید داشته باشیم؟! و ما هم باید متفکران و مکتبهائی تأسیس کنیم چنانچه مکاتبی شوم در مغز مردانی شوم، ایجاد لذت روانی کرده و سپس جهانی را به آتش کشیده و انسانها را از یکدیگر جدا می‏کنند؟! چرا زنان خود را در معرض مقایسه با مردان قرار دهند و با دیدن تفاوتهای خود، گمان عقب‏ماندگی کنند؟! چرا خانواده را که محل امن و آرامش انسانها و منزلگاهی است که نطفه شخصیت آدمی در آن منعقد می‏شود، ناامن می‏کنیم؟!
زن، به مرد و مرد به زن، وابسته است چنانچه عقل و وجدان و نیز عدالت و قانون، هر یک به دیگری وابسته‏اند. شخصیت و ارزشهای زن به مرد، وابسته نیست و هردو به یک اندازه، شایسته نام انسانند و هریک، شأن دیگری را نشناسد، شایسته نام انسان نیست اما در روند جریان خلقت و ادامه نسل، مرد و زن، هر دو به یکدیگر، وابسته‏اند. پس از پذیرش اصل "انسانیت مساوی" در مرد و زن است که باید از تفاوتهای طبیعی آنها پرسید که کجا چنین تفاوتهائی هست و کجا نیست؟ و آنجا که هست به چه میزان است؟! آیا مقاومت زن و مرد در برابر حوادث طبیعی یا اجتماعی به یک اندازه است؟ آیا در تعقّل انتزاعی و تجریدی، زن و مرد، مساوی‏اند؟ چرا ۹۰% تصمیم مردان برای خودکشی، عملی می‏شود ولی کمتر از ده درصد زنانی که تصمیم به خودکشی می‏گیرند، دست به این عمل می‏زنند؟ آیا اغلب مخترعان و کاشفان، مرد نبوده‏اند؟! و آیا غرور کاذب در مردان، بیش از زنان نیست؟! و آیا...؟! در برابر این پرسشهای تاریخی، صدها کتاب و هزاران مقاله نوشته‏اند و اختلاف نظرها ادامه دارد. خود مردان نیز با یکدیگر بسیار متفاوتند. آیا علی(ع) و معاویه، یک صنف و نوع واحدند؟! آیا مرد حکیم و مرد دیوانه، مساوی‏اند؟ در زنان نیز، آیا زنان وارسته و مادران برجسته با زنان خودخواه که حقّ مادری را نمی‏دانند و مسئولیتی نمی‏شناسند، مساوی و از یک نوعند؟! آیا زن و مردی که یکدیگر را جزئی از شخصیت خود می‏بینند با آن زن و مردی که سالها با خصومت و خودخواهی به یکدیگر می‏نگرند، با هم مساوی‏اند؟
بنظرمی‏رسد که تفاوتهای انسانی را باید به دو دسته تقسیم وهریک را جداگانه تحلیل کرد:
۱) اختلافات اخلاقی و ارزشی که مربوط به جنسیت نیست و در داخل صنف مردان یا زنان و یا میان مردانی با زنانی، وجود دارد.
۲) اختلافات غیرارادی و تفاوتهائی که منشاء جنسی دارد و مربوط به طبیعت مرد و زن (نه شخصیتِ آنها) می‏باشد و علت آن، تسهیل و ممکن‏سازی تشکیل خانواده و تولیدمثل است که بدون این تفاوتها، مشارکت و تفاعل مرد و زن در تشکیل خانواده و ادامه حیات انسانی، بخطر می‏افتد. اگر این دسته از تفاوتها منتفی می‏شد و طبیعت، تساوی مطلق را در همه جهات میان زن و مرد، جاری می‏کرد و مثلاً زنان نیز در شطرنج‏بازیهای عقل نظری محض و محرومیت از چشیدن طعم واقعی حیات و قناعت به لذتهای چندثانیه‏ای در آمیزش جنسی و... همچون مردان می‏بودند و یا اگر مردان مانند زنان، درگیر احساسهای عمیق و تسلیم کردن جان و تن بفرمان عالی خلقت می‏بودندو اگر... و اگر...، آیا این جابجائی‏ها و شباهت مطلق مرد و زن، نوع بشر را به حیواناتی که در ماقبل تاریخ منقرض شدند، ملحق نمی‏کرد؟! پیام آفرینش این است که زن و مرد، هیچیک، امتیازات طبیعی خود را دلیل برتری ارزشی خود بر دیگری و امتیازات طبیعی دیگری را، دلیل بر نقصان و عقب‏ماندگی و مظلومیت خود نبینند. تنها در اینصورت است که معمّای قدیمی دیالکتیک زن ـ مرد، براحتی و براستی حل می‏شود.
زن و مرد نمی‏توانند مستقل از یکدیگر زندگی کنند و در مدار جاذبه‏های جسمی و روانی یکدیگر قرار دارند و با تعامل فیزیولوژیک و پسیکولوژیک بر روی شخصیت یکدیگر تأثیر می‏گذارند. درست است که زن و مرد، هر یک در هویت انسانی خود، مستقلّ‏اند امّا در خانواده و در تعامل با یکدیگر، وضعیتهای متفاوتی می‏یابند. وضعیت زن در جاذبه مرد و تعلّق خاطر به او، غیر از وضعیت او مجزّا از مرد و در حال تجرّد و استقلال است. مرد نیز چنین است و نمی‏توان هیچیک را بتنهایی و بدون دیگری و نوع ارتباط و تفاعل و تقسیم‏کارش با دیگری، بدرستی شناخت زیرا خصوصیات هر یک در حیات دیگری تأثیر می‏گذارد. پس زن مستقل از مرد، هویت انسانی مستقلی دارد و همان زن در رابطه با مرد، علاوه بر هویت انسانی، هویت زنانگی‏اش نیز بروز می‏کند که خودبخود حاوی محدودیتها و ناتوانی‏ها و مسئولیتهائی در برابر جنس متقابل است و البته حقوق و اختیارات و توانمندی‏هائی نیز در برابر وی خواهد داشت و همین وضعیت عینا در مورد مرد، صادق است گرچه نوع ناتوانی‏ها و توانائی‏های هر یک با دیگری، تفاوتهائی می‏یابد. در زندگی مشترک، طرفین باید هم به هویت انسانی مساوی یکدیگر و هم به طبیعت جنسی متفاوت یکدیگر، توجه داشته و احترام بگذارند و هرکس در جای خود بایستد و آرزوی جای دیگری را نکند.
اینکه گفته شده است که لجاجت و عدم اعتراف زنها به اشتباه خویش و قدرت کمتر آنان در بازسازی و تجدید شخصیت خویش، نسبت به مردان مایه تفاوت است، اگر چنین چیزی کلیّت هم داشته باشد، ناشی از هویت انسانی زن نیست چنانچه میل به سلطه‏گری و برتری جوئی و علاقه به حاکمیت مطلق که در مردان بروز می‏کند نتیجه هویت انسانی مرد نیست و این دسته از قوّت و ضعفها و خصلت‏ها، مربوط به علل ثانوی و غیرماهوی است. زنان نباید پرونده شخصیت خود را زود ببندند و علاقه به اصلاحات در شخصیت ثانوی خود را دستکم بگیرند. چرا همه زنان، "رابعه عدویه" ـ از بزرگان معرفت و عرفان ـ و همه مردان، سنائی نشوند؟! چرا لجاجت مرد، گسترده‏تر و لجاجت زن، شکننده‏تر و تلخ‏تر است و چرا انعطاف در سطوح شخصیت زن، بیشتر است و مرد، آمادگی بیشتری برای تجدید شخصیت خود در برابر زن دارد؟! در هرحال باید میان خصلت‏های ماهوی و انسانی زن و مرد با خصلتهای ثانوی و عارضی آنان تفکیک کرد. اینکه برخی متفکران غربی، زنان را فاقد قدرت تشخیص و ترجیح مستقل و قوی و تحت تأثیر مُد و شایعه و مشهورات دانسته‏اند، اینکه گفته‏اند زن از تنهائی، وحشت بیشتری دارد و بیشتر متکّی به دیگران است یا نیاز زن به مرد، بیش از نیاز مرد به زن است، اینکه متفکرانی در غرب گفته‏اند هم نوابغ و هم مجانین، در مردان بیشتر از زنانند و زن بیشتر به رشد ذهنی کلاسیک و غیرنبوغ‏آمیز تن می‏دهد و با مطلق فکر، کمتر از مردان، آشنا و دمخوراست، بنحوی در همه این گزاره‏ها، میان ماهیت زن و طبیعت ثانوی او خلط می‏شود و قابل نقد است.
اینک بنگریم که آیا تفاوتهائی نیز میان مرد و زن هست که بتوان آن را واقع‏بینانه دریافت:
در روانشناسی معرفت، تقریبا مسلّم شده است که نگاه مرد و زن به حیات و واقعیت، از جهاتی کاملاً متفاوت است. اگر مرد بوسیله حواسّ و عقل نظری به واقعیت حیات می‏نگرد، گوئی زن با نیروی خود حیات، به حیات می‏نگرد و بیشتر نوعی علم حضوری و شهودی دارد درحالی‏که مرد، بیشتر با علم حصولی به حیات می‏نگرد. مردان با عقل نظری، به عکس و انعکاس واقعیت، توجه می‏یابند اما زنان، مستقیم به حیات می‏نگرند. ممکن است مرد، معلومات و معقولات بیشتری از واقعیات داشته باشد اما این زنان‏اند که راحت‏تر و بیشتر، طعم حیات را در ذات خود می‏چشند، اگر مرد بیشتر در آئینه عقل، به حقایق چشم می‏دوزد، زن در آئینه ذات خویش به حقیقت می‏نگرد و شاید همین است که در تاریخ، در برابر هزارها چنگیز و نرون و آتیلا، تنها چند زن همچون کلئوپاترا می‏یابید که از فرو کردن سنجاق به سینه کنیزان خود، احساس لذت کند و تبدیل به ضرب‏المثل شود.
دنیای عقلی مردان محاسبه‏گر، مملوّ از جانیان بزرگ است ولی در دنیای شهودی و عاطفی زنان، باید گشت تا نمونه‏های سیاه را پیدا کرد. زن در عشق، محاسبه نمی‏کند و خود را در طبق اخلاص به مرد خویش عرضه می‏کند اما مرد، هرچند عاشق، باز محاسبه‏گر است و همین نوع عقل محاسبه‏گر است که از خلوص عشق می‏کاهد. برای مردان پیش‏آمده که در مواقع خاصّی در زندگی، عاشقان پرشوری باشند اما آنها را نمی‏توان عاشقان بزرگ خواند چون در شدیدترین شیفتگی‏هایشان، خود را هرگز یکسره وانمی‏گذارند و حتی وقتی در برابر معشوقه زانو می‏زنند، در واقع قصد تصرّف کردن او برای خود را دارند و در ژرفنای معاشقه نیز، خود را وانمی‏گذارند و خود را می‏بینند و زن، ارزشی میان ارزشها برای آنان است. مرد، می‏خواهد هستی زن را در هستی خود، ادغام کند و نمی‏خواهد هستی خود را یکسره بپای زن بریزد و در زن، تحلیل رود اما زن چنان بی‏محاسبه و خالصانه عشق می‏ورزد و براحتی شخصیت خود را در این عشق‏ورزی فراموش می‏کند و بدون این تکیه‏دادن، در موجودیت خود، نمی‏تواند بیارامد. این امتیاز بزرگی است که زن نسبت به مرد دارد و امتیازی است که بارها بر توانائی بیشتر مرد در عقل نظری و تجریدی، می‏چربد و بی‏شک کم‏نمی‏آورد بویژه که توان عقلی و استدلالی بیشتر در مردان، یک امتیاز انسانی و فضیلت ارزشی نیست و گرچه فعالیت عقلی تجریدی و تعمیمی در مغز مرد، بیشتر است اما بزرگتر بودن جمجمه و سنگین‏تر بودن مغز مرد، و بیشتر بودن عقل نظری در مرد، بمعنای نزدیکتر بودن مردان به آستان حقیقت متعالی و درک بهتری از واقعیت هستی نیست بلکه می‏توان گفت زنان و مردان علیرغم درک مشترک در بسیاری حوزه‏ها، در برخی از قلمروها نیز درک‏های متفاوتی داشته یعنی از راه‏های متفاوتی به آستان یک حقیقت می‏رسند. اگر مردان در راه عقلی، راحت‏ترند، زنان در راه‏شهودی، سریعتر و راحت‏ترند.
از حیث انسانیت و ارزش‏الاهی، بی‏تردید، زنان و مردان، مساوی و نزد خداوند، همردیف‏اند و تفاوتهای طبیعی آنان را به حساب تفاوت ارزشی گذاردن، مطلقا در دایره تعالیم اسلامی نمی‏گنجد:
۱) خداوند (در سوره حجرات ـ ۱۳) فرمود:
ویثنُا و ٍرکَذنِ‏ِم م‏کانقلخ اّنا س‏اّنلا اهّیا ای م‏کمرکا نِ‏ِا اوفراعتل َل‏ئابق و ابوعش م‏کانلعج م‏کیقتا ...ادنع و م‏یدیرفآ ی‏نز و درم زا ار امش ام ،م‏درم ی‏ا ار رگیدکی ات م‏یداد رارق ه‏ورگ ه‏ورگ ار امش اب .دیشاب ه‏تشاد ی‏گنهامه ی‏گدنز و دیسانشب دزن رد )درم و ن‏ز زا ّم‏عا( امش ن‏یرتش‏زرا .ت‏سا امش ن‏یرتی‏وقت اب ،دنوادخ
۲) در آل عمران ـ ۱۹۵، خداوند فرمود:
و استجاب لهم ربّهم انی لا اضیع عمل عاملٍ منکم من ذکرٍ و اُنثی خداوند اجابتشان فرمود که من عمل هیچیک از شما، چه زن و چه مرد را تضییع نمی‏کنم.
۳) آیات قرآن مکررّا مرد و زن را در کلیه صفات عالی انسانی، یکی دانسته و هیچ تفاوتی قائل نیست (احزاب ـ ۳۵):
انّ المسلمین و المسلمات و المؤمنین و المؤمنات و القانتین و القانتات و الصّادقین و الصّادقات و الصّابرین و الصّابرات و الخاشعین و الخاشعات و المتصدسرقین و المتصدّقات و الصّائمین و الصّائمات و الحافظین فروجهم و الحافظات و الذّاکرین اللّه کثیرا و الذّاکرات اعدّاللّه لهم‏مغفرةً و اجراعظیمً مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان مؤمن و زنان مؤمنه، مردان و زنان عبادت کننده، مردان و زنان راستگو و مردان و زنان شکیبا و مردان و زنان خشوع‏کننده در برابر عظمت‏آلهی، مردان و زنان بخشاینده، مردان و زنان روزه‏گیر، مردان و زنانی که عفت خود را حفظ می‏نمایند، مردان و زنانی که خدا را فراوان بیاد می‏آورند. خداوند بر همه آنان مغفرت و پاداش بزرگی را آماده ساخته است.
چنانچه می‏بینیم اسلام، صریحا با هرگونه تفاوتگذاری ارزشی و تبعیض انسانی میان زن و مرد، مخالف است و در ماهیت الاهی و کمالات انسانی، تفاوتی میان آن دو قائل نیست و اهانت به زن و تحقیر او در جهت صددرصد مخالف با آیات قرآنی است.
اینک به بُعد دوم در زن و مرد یعنی به رابطه این دو انسان مساوی با یکدیگر بعنوان دو جنس مخالف و متفاوت بپردازیم:
ما با کسانیکه منکر ضرورت و اصالت تشکّل خانوادگی‏اند و رابطه زن و مرد را تنها برای عمل جنسی موقت می‏طلبند و به نرینگی و مادینگی، تنها برای لذّت آمیزش توجه می‏کنند، بحثی نداریم. ما تشکیل خانواده را لازم تلقّی می‏کنیم اما نه فقط برای لذّت جنسی و گلاویز کردن اسپرم و اوول، بلکه همچنین برای تمهید اولین عنصر زندگی اجتماعی و عامل شکوفائی احساسات وعقل انسانی، به خانواده باید نظر کرد.
اینک به زن و مرد، در ترکیب خانواده بنگریم که چگونه تفاعلی با یکدیگر و یا فرزندان خود و با سایر خانواده‏ها و طبقات یعنی جامعه و... می‏توانند داشت: برای تقسیم‏کار میان زن و مرد در خانواده و اجتماع و نحوه اداره آن، چهار فرضیه می‏توان تصوّر نمود:
۱) در یک خانواده، دو نفر مستقلاً مدیریت کنند و همه شئون زندگی به یک اندازه توسط هر دو تن، سرپرستی و اداره شود. این فرضیه، یعنی متلاشی کردن خانواده و تزاحم مدیریتی تا حدّ هرج و مرج، که منشا انواع تصادم‏ها خواهد شد.
۲) مدیر کلیّه امور خانواده بویژه در روابط خارجی خانواده، یعنی روابط آن با جامعه و طبیعت، زن باشد و مرد در این خصوص، کنار بنشیند تا زن به استقبال انواع درگیری‏ها و تنش‏های اقتصادی و اجتماعی و رویدادهای شکننده برود و حتی در دوران آبستنی، وضع حمل، شیردادن، قاعدگی و تربیت نوزاد، مرد درخانه بنشیند و زن در بیابان‏ها و کارخانه‏ها و معدن‏ها و جبهه‏ها و ادارات و پشت کامیون‏ها و لودرها و در آهنگری و کارگری و... مشغول تأمین معاش خود و شوهر و فرزندانش باشد!! و مرد که مقاومت بدنی و عصبی بیشتری برای درگیری در چالش‏های اقتصادی و اجتماعی و نظامی دارد و ظرافت و توان بسیار کمتری در سرپرستی کودک نسبت به زنان دارد، در خانه بنشیند!! این فرضیه نیز بسیار مضحک و بزرگترین ستم به زنان است.
۳) مرد، همه‏کاره و سالار و خدایگان خانه باشد و همچون سلطانی خودخواه و مستبدّ، حاکمیت بلادلیل خود را بر اساس هوس خود اعمال کند و شخصیت و حقوق خانواده را لحاظ نکند. این نیز ظلم آشکار به زن و خانواده است.
۴) فرضیه دیگر، تقسیم کار معقول، اخلاقی و عادلانه میان زن و مرد بعنوان دو شریک زندگی و دو انسان برابر اما متفاوت، و اداره شورائی خانواده است بگونه‏ای که هر یک متکفّل بخشی از امور حیاتی مادّی و معنوی خانواده شود که با قوا و توان بدنی و روانی و ذهنی او سازگارتر است. تفویض اداره امور اجرائی و اقتصادی خانواده به مرد، یک مأموریت منطقی است که به مرد داده می‏شود مشروط به آنکه طرفین شوری، حتی در خانواده‏هائی که فرزندانشان به رشد کافی رسیده‏اند، باعدالت و تقوی و نه براساس تمایل شخصی، به اداره خانواده قیام کنند و نتیجه این مشورت را در بُعد اجرائی و اقتصادی، مردان (مردان متعادل) موظفند که اجراء و مدیریت کنند و این همان است که قرآن کریم، تعبیر به "قوّام" بودن فرموده است. (الرّجال قواّمون علی النساء). "قوّام"، همان متصدّی و سرپرست و مسئول است و اشاره به مسئولیت سنگینی دارد که بر عهده مرد در تأمین مصالح اجتماعی و اقتصادی همسر و فرزندان دارد بعلاوه که قرآن کریم امر به "تشاور" و مشاورت زن و مرد در امر خانواده فرموده است که با "قیام مرد به معاش خانواده" (قوّامیت) هیچ منافاتی ندارد. اسلام، مرد را مأمور اداره اجرائی خانواده کرده و مشاورت با همسر را نیز واجب فرموده است. این بمعنای مذموم "قیمومیّت" نیست که مرد، "قیّم" و زن، اسیر و کنیز باشد. و نباید گفت که زنان، مطلقا "عقل" مشورت ندارند و چرا قرآن، تصمیم شورائی زن و مرد در باب فرزندان را توصیه کرده (بقره ـ ۲۳۳) و از "تراضی" (رضایت دو جانبه زن و مرد) و "تشاور" و مشورت، نام آورده است؟! باید پاسخ داد که اسلام هرگز زن را فاقد عقل اجتماعی برای مشورت ندانسته و حتی در موردی که از مشورت با هر زنی در امور اجتماعی پرهیز داده، بسیاری از زنان را واجد صلاحیت عقلی برای این مهم دانسته و جز زنان ناشایست و فاقد شعور کافی اجتماعی، همه زنان را برای مشورت، صالح دانسته است:
علی(ع): ایاک و مشاورة النّساء الاّمن جُرِّبَتْ بکمال عقلٍ. امام علی(ع): که صریحا زنان بسیاری را واجد عقل کافی و مجرّب و صالح برای مشورت در هر امر اجتماعی دانسته و مشورت با آنان را توصیه فرموده است.
بویژه که امر قرآنی وجوب شوری در "امرهم شوری بینهم" و یا "شاورهم فی‏الامر"، نیز هرگز مخصوص به مردان نشده و شامل همه مسلمین اعمّ از مرد و زن است زیرا موجود بی‏عقل، طرف مشورت قرار نمی‏گیرد پس باید تعبیر "نقص عقل"، بدرستی و با رعایت همه جوانب فهمیده شود.
همچنین لازم به تذکر نیست که رفتارهای تحقیرآمیز و ظالمانه‏ای که در برخی خانواده‏های مسلمان با زنان می‏شود، هیچ منشاء و توجیه دینی نداشته و مطلقا قابل استناد به اسلام نیست گرچه ممکن است در مواردی نیز برخی جاهلان و عوام، گمان کنند چنان تحقیر یا ستمی بر زنان، از سوی اسلام مجاز دانسته شده و در واقع با تفسیر برأی یا بدفهمی برخی آیات و روایات، خود را مجرم و معصیت‏کار نیز ندانند.
از قبیل سوءتفسیرهائی که از آیه ۳۴ سوره نساء شده است و اینک برخی از ین سوءفهم‏ها را روشن کنیم:
"قوّام" در آیه کریمه، بمعنای حقوقی "قیّم" که اختیار تصرف در مال و توجیه زندگی فرد دیگر را در اختیار دارد (مثل قیّم صغیر و دیو از و...) نیست. بدینمعنی مرد، قیّم زن نیست زیرا شریعت اسلام، زنان رادر مالکیت، در حقوق اقتصادی و سیاسی و اجتماعی و مذهبی و اخلاقی و...، کاملاً مستقل شناخته است و تنها محدودیت زن در مواردی است که طبق قرارداد شرعی نکاح، با حقوق مسلّم شوهرش منافات داشته باشد چنانچه مرد نیز مکلّف به رعایت حقوق زن (هم بعنوان انسان و هم بعنوان همسر) است و در موارد دیگر، آزادیهای خود را دارد. محدودیت طرفین، وظائفی است که هر یک نسبت به خانواده دارند.
پس قوّام چیست؟! اجرای مصالح خانوادگی و انجام وظیفه سرپرستی اقتصادی و مدیریت خانواده، و بمعنی مالکیت و یا ولایت از هر جهت و در همه حیثیّات نیست. آن وظیفه سرپرستی و مدیریت هم ناشی از تفاوت واقعی امکانات جسمی و روانی زن و مرد است و علت طبیعی دارد و محصول یک قرارداد تحکمّی و یک امتیاز ارزشی برای مرد نیست بلکه یک مسئولیت است زیرا مقاومت مرد در برابر رویدادهای خشن زندگی و درگیری با موانع طبیعی و اجتماعی و تلاش برای تأمین معاش، با مقاومت و توازن زن برای این کار بخصوص، متفاوت است.
اینست که در توضیح علّت این "قوّامیت"، اشاره به تفاضل و تفاوتی می‏فرماید که از این جهت میان زن و مرد است: (بما فضّل‏ا... بعضهم علی بعض) و این هرگز بمعنی "تفضیل ارزشی" نیست بلکه تفاضل طبیعی است که منشاء تفاضل و تفاوت در مسئولیتهای زن و مرد می‏شود و لذا در ادامه توضیح، می‏افزاید: (و بما انفقوا من اموالهم) یعنی "قوّامیت"، به مسئله نفقه و مسئولیت اقتصادی مرد در برابر خانواده مربوط است و برای آنکه این قواّمیت، مورد هیچگونه سوء استفاده یا سوءبرداشت در باب فضیلت ارزشی مرد یا حقارت و صغارت زن قرار نگیرد ادامه می‏دهد: (فالصّالحات قانتاتٌ حافظاتُ للغیب...)، و به صلاحیت ارزشی و انسانی زنان و صفت بزرگ "قنوت" که از کمالات عرفانی و الاهی است و... تصریح می‏فرماید. همچنین در دو آیه جلوتر، خطاب به مردان و زنان، هر دو می‏فرماید که خصوصیتهای هر یک نباید باعث احساس کمبود در دیگری شود. بگونه‏ای که مرد یا زن، آرزوی موقعیت دیگری را کنند؛ نساء ـ ۳۲: (لا تتمنّوا ما فضّل‏ا... به بعضکم علی بعض) و این تصریح الاهی است به اینکه برتری‏های طبیعی و نقاط قوّت مرد یا زن نباید نزد دیگری، نوعی فضیلت‏الاهی و امتیاز ارزشی تلقّی شود یعنی به مردان و زنان، هر دو سفارش می‏شود که امکانات و مسئولیت خود را دریابند و قدر خود را بدانند و آرزو نکنند که آن دیگری باشند.
سپس به استقلال شخصیت حقوقی و حقیقی هر یک اشاره می‏شود که: (للرّجال نصیبٌ ممّا اکتسبوا و للنّساء نصیبٌ ممّا اکتسبن): مردان از آنچه اندوخته‏اند نصیبی می‏برند و زنان نیز از آنچه اندوخته‏اند نصیبی می‏برند. و در پایان آیه شریفه به مردان و زنان می‏فرماید که از فضل‏الاهی مطالبه کنید و سهم بخواهید و او به همه چیز داناست: (و اسئلوا... مِن فضله).
آیه کریمه، بوضوح مردان را از آرزوی خصائص زنانگی و زنان را از تمنّای صفات و قوای مردانه برحذر می‏دارد و می‏فرماید که تفاوتهای طبیعی و برتری‏های تکوینی جسمی و مغزی و روانی که در هر مورد به یکی از زن یا مرد داده شده و متقابلاً نیازها و کمبودهائی در هریک نهاده تا با کمک دیگری رفع شود، مایه فضیلت ارزشی و قرب و بعد به خدا یا کاهش و افزایش در ضریب انسانیت هیچیک نیست. ارزش در میزان مسئولیت‏شناسی هر کس و تقوای او در اداء وظیفه خود نسبت به دیگری است. مختصات جبری زن و مرد، اعمّ از نقاط قوّت و ضعف هر یک نسبت به دیگری، هرگز ملاک ارزشهای اسلامی نیست و این پیام مهم قرآنی است که جنسیت و لوازم و آثار آن را دلیل بر کرامت یا قُرب و بُعد از خدا و کمال و نقص ارزشی نشمارید. بویژه که در سراسر قرآن کریم، حتی یک کمال معنوی و ارزش الاهی و فضیلت اخلاقی نیست که مختص به مردان شده باشد بلکه یا عام و مطلق است و یاتصریح به عدم اختصاص شده است.فرموده‏اند که "لیس للانسان الاّ ما سغی و اَنَّ سعیه سوف یری" (نجم ـ ۳۹ و ۴۰). یعنی انسان، زن یا مرد، هیچ ندارد (نه در مادیات و نه معنویات) مگر دستآورد تلاشی که می‏کند و بزودی آن تلاش دیده خواهد شد. هیچ آیه‏ای در قرآن کریم یافت نمی‏شود که ارزش انسانی خاصّی را برای مرد در برابر زن اثبات کند. حاکمیت اجرائی یک مدیر که توأم با مسئولیت و مشروطیت و در حیطه خاصّ نفقه است، در واقع، نوعی کارگزاری است. خانواده با تقسیم کار و به روش شورائی (عن تشاور) اداره می‏شود.
اینک ببینیم راههای دیگر متصوّر کدام است؟! یکی آنکه زن، حاکمیت مطلق داشته باشد و همه استعدادها و مختصات و توان مرد، تعطیل و خنثی شود. این تباهی به کل خانواده سرایت کرده ودر ابعاد مادّی و روانی خانواده و روابط درونی و بیرونی آن تأثیر مستقیم می‏گذارد و شخصیت شکست خورده و تعطیل شده مرد، ابتداء خود او و سپس کل معاش و اعصاب خانواده را مختلّ می‏سازد.
راه دیگر آن است که مرد، حاکمیت مطلق داشته و آقائی کند که این نیز به تحقیر زن و تعطیل استعدادهای او می‏انجامد و شخصیت زن را در هم می‏شکند.
راه سوم، این است که امور مردانه را زن و امور زنانه را مرد برعهده گیرند که این نیز جفا به هر دوست و زندگی را در مشکلات جدیدی درگیر می‏کند.
راه باقیمانده، همان راهی است که اسلام به خانواده‏ها ـ جز در موارد خاص ـ پیشنهاد می‏کند که اداء حقوق یکدیگر و احترام متقابل بر اساس محبت و علاقه و عشق و اراده شورائی خانواده و تقسیم کار منطقی و دوستانه بر اساس توانائی‏های طبیعی هر یک و احساس مسئولیت در برابر یکدیگر است که مرد، متکفّل تأمین روابط اقتصادی و مدیریتی خانواده در رابطه با اجتماع گردد و آن را بعنوان وظیفه‏ای شرعی و اخلاقی و نه با عصبانیت یا تکبّر یا کراهت یا منّت‏گذاری انجام دهد. بلکه واسطه انتقال مزایای زندگی اجتماعی به درون خانواده باشد و زن نیز متقابلاً، با صمیمیت و آگاهی، موجودیت شوهر را جزئی از شخصیت خود و خود را جزئی از شخصیت مرد خویش ببیند یعنی مرد و زن، با دو شیوه از ارتباطات اجتماعی، خانواده را پالایشگاهی برای اندوخته‏های خود از جامعه، تلقّی کنند.
چنانچه ملاحظه کردیم، اسلام در خانواده، نه مردسالاری و نه زن‏سالاری، بلکه انسان‏سالاری و حق‏سالاری و تکلیف‏سالاری را ترویج می‏کند و کرامت را به تقوی می‏داند. خانواده‏ای که زن خردمند و با تقوی و مرد با تقوی و خردمند دارد، سعادتمند است و نقش زن دراین میان بسیار مهم است. بگونه‏ای که ضرب‏المثل لطیفی درمیان بعضی ملل است که: (زن خردمند می‏تواند مرد احمق را عاقل کند ولی مرد خردمند، توان آن را ندارد که زن بی‏خرد را بازسازی کند).
یک نمونه از سوء تفسیرهائی که از آیه کریمه شده و قوّام را که بمعنای "مسئولیت مالی و مدیریت" است بمعنای "مالکیت مرد بر زن"، تحریف می‏کند ذکر کردیم. سوء تفسیر دیگری که در آیه کریمه صورت گرفته در مبحث "نشوز زن" است که گروهی آن را بمعنی جواز خشونت علیه زن به کمترین بهانه‏ای، گرفته‏اند که ظلم بزرگی در حقّ قرآن کریم است. آیه کریمه، به وضعیت مسئولیت نشناسی زنانی که مطالبات خود را دارند اما حاضر به انجام وظیفه متقابل خود نبوده و از قرارداد خود با همسر، تخلّف و بر او ستم جنسی می‏کنند، می‏پردازد:
(واللاّتی تخافون نشوزهنّ فعظوهنّ واهجروهنّ فی المضاجع و اضربوهنّ فان اطعنکم فلاتبغوا علیهنّ سبیلاً): به مردی که همسرش نشوز کرده و حقوق جنسی مشروع شوهرش را بی‏هیچ عذری، زیرپا می‏گذارد، توصیه شده که وی را موعظه کند و پند دهد و درصورت عدم تأثیر و لجاجت زن، همخوابی با زن را ترک کند و درصورتی که بازهم بی‏فایده بود اجازه نوعی تعزیر خفیف و مشروط داده شده و تصریح شده که اگر باز هم به حقوق قطعی شوهر تن نداد و ظلم را کنار نگذارد، راه دیگری پیش گرفته نشده و برخورد، تشدید نشود و بغی و ستم پیشه نگردد.
برخی گمان کرده‏اند که آیه کریمه به مردان اجازه داده بمحض آنکه تحریک شدند و زن به هرعلتی از همکاری جنسی امتناع کرد، علیه وی اعمال خشونت شدید کنند، حال آنکه آیه به نکات بسیار دقیقی اشاره دارد: اولاً ببینیم که نشوز و نافرمانی جنسی در آیه، چه چیز است؟!
اگر زنی در اثر اختلالات جنسی یا بیماری و... از همخوابی امتناع می‏کند، بی‏شک تکلیفی جنسی در برابر همسر ندارد و باید توسط پزشک معالجه گردد و این نشوز محسوب نمی‏شود. همخوابی نباید ضرری به بدن زن وارد کند. ولی اگر زن هیچ عذر پزشکی و... ندارد و بی‏دلیل، نسبت به نیاز و حق مشروع شوهر خود، لجاجت می‏کند که باعث مفاسدی از جمله ظلم به شوهر است، درصورتی‏که این‏نشوز وتجاوز به حق‏شوهر، درحدّ غیرقابل اصلاح و تعدیل ناپذیر با تأدیبات جزئی در حریم‏خانه بوده و ناشی از نوعی انتقام‏جوئی زنانه و باعث اختلاف شدید باشد، شوهر بدون توسّل به زور، باید به حاکم و دادگاه رجوع کند تا حاکم با تشخیص وضع روانی طرفین و مصالح خانواده، داوری کند و اما درصورتی که نافرمانی، نوعی انتقام‏جوئی خفیف و تلاش زن برای درهم شکستن شخصیت مرد و توهین به اوست، مرد به پند و اندرز و تفاهم عاطفی و منطقی بپردازد. اگر زن به لجاجت ادامه دهد مرد می‏تواند با زن، قهر کرده و موقتا در رختخواب از او جدا شود و سپس با ضربه خفیفی که هشداری ملایم و غیرمضرّ باشد و بدون وارد کردن جراحت و صدمه به زن، به او اعلان اعتراض کند و اگر لجاجت زن ادامه یافت، کار را به دادگاه بکشاند. در این جریان خصوصی و جنسی که با شرم و اختفاء ملازم است، نباید در همان مراحل ابتدائی به سرعت به دادگاه عمومی و ملاء عام کشیده شود و آبروی زن و مرد به خطر افتد بلکه اولویت دارد که ابتدا در سطح محدودی در خانه حلّ شود. مصلحت زن و شوهر در هرحال باید رعایت شود و این حکم و اجازه، در مسیر تعدیل زن واصلاح حق ناشناسی و استبداد زن و اجرای عدالت است و نباید خود، ابزار سوءاستفاده مردی درجهت ظلم به زن واقع شود. ضربه، خفیف و پس از یأس از همه راه‏حلهای دوستانه‏تر است. فقیه بزرگی چون صاحب جواهر فتوی می‏دهد که این امور (قهر و جدائی در رختخواب و ضرب) مخصوص موردی است که زن، بی‏هیچ عذری، از اداء حقّ جنسی شوی خود امتناع کند و شامل سایر امور بجز مسائل جنسی هم نمی‏شود و در هیچ‏موردی حقّ اعمال زور ندارد و باید به حاکم رجوع کند (جواهر ج ۳۱ ـ ۳۲۰)
دوری در رختخواب هم نباید ظالمانه باشد. امام باقر(ع) فرمود: (در همان رختخواب، پشتش را به زن کند) یعنی رختخوابش را هم جدا نکند: صورة الهجران یحوّل الیها ظهره فی الفراش (مجمع‏البیان در ذیل آیه مزبور).
بعلاوه نشوز، به صرف بروز یک حالت روانی زودگذر مثل قهر یا عصبانیت موقت زن، صدق نمی‏کند بلکه لغویّین آن را به کینه‏توزی، ستم ورزیدن، جفا و عصیان و... معنی کرده‏اند.
همچنین در روایتی از امام‏باقر(ع)، زدن، به "زدن با مسواک" که بسیار خفیف و بی‏درد است تعبیر شده است (مجمع‏البیان در ذیل آیه شریفه). همه فقهاء نیز به همین مقدار فتوی داده‏اند و ضرب و جرح را اجازه نداده و خشونت را تجویز نکرده‏اند. هیچ فقیهی اجازه اعمال خشونت و صدمه و خسارت به زن ناشزه را جائز ندانسته و معلوم است که مراد از "اضربوهنّ"؛ جواز کتک‏زدن و شکنجه نیست بلکه صرفا هشدار و اعتراض به زن وظیفه‏نشناس و در جهت مصلحت طرفین است نه اشباع حسّ انتقام و دل‏خنک کردن که فقهاء بزرگی چون شهید ثانی صاحب شرح لمعه، آن را صریحا حرام دانسته‏اند (جواهر الکلام ـ ج ۳۱ ـ ۲۰۷).
کتک زدن و مصدوم کردن زن، خود یک جرم و فعل حرام است و لذا فقهاء، ضرب مزبور را مشروط به آن کرده‏اند که منجرّ به هیچگونه جراحت و صدمه را خونریزی جزئی یا کلّی و مشقّت برای زن نباشد و نوعی شکنجه و اعمال خشونت بدنی نباشد که خود، موجب دیه و... است.
پیامبر(ص) فرمود:
چگونه کسی زنش را می‏زند حال آنکه سپس با او همآغوش می‏شود؟! (وسائل‏الشیعه ـ ج ۱۴ ـ ۱۱۹)
و بیاد داشته باشیم که آیه در مورد مردی است که نیاز شدید و مشروع جنسی به همسر خود دارد و در موقعیت حسّاس و حادّی است که زن، بدون هیچ عذری مخالفت کرده و مقاومت او، مرد را درهم می‏شکند و به اعصاب و... او صدمه می‏زند.
نکته دیگر آن است که اجراء سه راه‏حل تدریجی، همه مشروط به احتمال تأثیر است و اگر مرد از ابتدا مطمئن باشد که این چاره‏ها اثری در زن ندارد و او تصمیم خود را گرفته و یا برای خود موضع و ادلّه‏ای در این مقاومت دارد و قانع نمی‏شود طبق آیه دیگر (۳۵ نساء)، باید بدون قهر و ضرب، به حکمیت معتمدین طرفین برای حل اختلاف گذاشته شود. همچنین اگر تأثیر راههای سه‏گانه، فقط زن را بترساند ولی او را به وظیفه انسانی‏اش هشیار و متوجه نکند، ریشه فساد باقی می‏ماند، مسئله باید از اساس، حل شود.
ضمن آنکه این راه‏حلها، تعدیلات و چاره‏جوئی‏های شخصی میان زن و مرد است و حکم یا حق مطلق نیست لذا در صورت احتمال عدم تأثیر، قانون، رجوع به حکمین و یا حاکم شرع است. در مورد نشوز مرد نیز آیه ۱۲۸ نساء، حقّ زن را لحاظ کرده است. نشوز مرد و بی‏میلی جنسی و بی‏اعتنائی به زن اگر طبیعی و ناشی از بیماری، مشکل یا موانع غیرارادی باشد، نوعی تخلّف نیست و باید زن به مرد کمک کند تا ترمیم روانی و جسمی در مرد صورت گیرد و مرد در معالجه خود بکوشد تا حقّ زن را اداء کند ولی اگر از سر توهین و آزار زن و اشباع حسّ انتقام‏جوئی و دیگر صفات پست، چنین کند، مجرم است و اسلام با هر جرمی مخالف است و توسط حاکم شرع، تنبیه خواهد شد.
البته در اینجا دیگر راه‏حلهای قبلی یعنی جدائی در رختخواب و زدن خفیف جهت هشدار به مرد، مکفی نیست چون اساسا روحیات جنسی و وضعیت روانی و بدنی زن و مرد، متفاوت است و در عمل آمیزش نیز متفاوت عمل می‏کنند و عاملیّت یکی و پذیرش دیگری، دو موقعیت جنسی و روانی متفاوت را ایجاد می‏کند و لذا اعراض جنسی مرد و زن، نمی‏تواند دو حکم عینا یکسان و راه‏حل واحدی داشته باشد و درعین‏حال، حقّ جنسی زن نیز در قرآن کریم، کاملاً محفوظ و لازم‏الرّعایه دانسته شده منتهی به تفاوت روحیات جنسی زن و مرد و قوای جسمی و روانی و عصبی آن دو در این راه‏حلها کاملاً توجه شده است. قرآن، اصلاح رابطه زن و مرد را بنفع طرفین می‏طلبد و این اصلاح، ابتداء خصوصی و درون خانوادگی و سپس استمداد از حکمین و داوران خانوادگی از جانب طرفین و نهایتا توسل به قانون و دادگاه بعنوان آخرین راه‏حل است.
زن با توسّل به زور نمی‏تواند مرد را مجبور به معاشقه کند و راه‏حل‏های زنانه دارد، همچنین نباید همان ابتداء مسئله اختلال در معاشقه را به دادگاه کشاند.
بررسی این آیه کریمه، نمونه‏ای از بی‏دقتی در فهم کلمات قرآنی را که منشاء سوءتفاهم در باب حقوق زن می‏شود نشان داد.
نمونه دیگر: آیه ۲۲۳ از سوره بقره است که:
نساءُکم حرثٌ لکم فأتوا حرثکم انی شئتم. کسانی پرسیده‏اند که چرا قرآن کریم، زن را کشتگاه مرد دانسته است؟!
▪ اولاً روشن نیست که چرا "کشتگاه" بودن که توضیح یک واقعیت طبیعی در تولید مثل است، توهین تلقّی شود؟! مگر بدن و رحم زن، محل پرورش و رشد جنین نیست و همچون زمینی که بذر گیاه را بارور کرده و متولد می‏کند، بستر تولید انسانهای جدیدی نیست؟ و مگر این یک شاهکار آفرینش نیست و مگر هیچ‏زنی منکر این واقعیت یا معترض بدان است؟!
▪ ثانیا چرا به آیه قبلی ۲۲۲ توجه نمی‏شود تا مراد آیه مزبور روشن‏تر گردد؟! در آیه قبلی، خداوند مردان را از نزدیکی با زنان در دروان قاعدگی و خونریزی، منع می‏کند و می‏فرماید: (هو اذیً) یعنی آمیزش در این دوران باعث اذیت و آزار بانوان و صدمه به آنان است. اما وقتی پاک شدند، می‏توانید همانگونه که خداوند دستور داده و با رعایت مصالح، با آنان بیامیزید. در ادامه این مسئله است که در آیه مزبور اجازه می‏دهد بدون روشهای نفرت‏انگیز و کثافتکاری، آمیزش صورت گیرد. کشتگاه بودن زن، صرفا مربوط به عمل تناسل است نه بیان تمام شخصیت و هویت زن که بارها در قرآن کریم، شأن مساوی مرد در او تصریح شده است. قرآن توجه داده است که برخلاف فرهنگ مادّی که مهبل زن را توالت مردان هرزه قرارداده و زن را صرفا بی‏قید و شرط، ابزار ارضاء جنسی خود می‏دانند، زن، بستر الاهی رشد و پرورش انسانهای جدید و کشتگاه مقدّس انسانی است و توالت سیّاری برای تیزاب جنسی مردان نیست و در آمیزش جنسی، مصلحت زن و حرمت رحم او و قدسیّت عمل مهم انسانسازی را مدّنظر داشته باشید.
اینک بار دیگر به روایتی که در صدر کلام طرح شد و به نقص ایمان و عقل اشاره داشت بازگردیم که برخی در سند آن تردید جدّی دارند و چون آن را با بسیاری آیات و روایات دیگر و عقل مخالف دیده‏اند درصدور آن از ناحیه امام(ع) تردید جدّی کرده و مردود دانسته‏اند وگروهی آن را از نوع جدل دانسته‏اند که چون این نقص در زن، مورد قبول مردم و مخاطبان بوده است، امام(ع) به همین مقبولات مردم، علیه خودشان در مورد اطاعت‏شان از عایشه در جنگ با علی(ع)، استناد کرده است.
اما بنظر می‏رسد اگر سند و صدور روایت، قطعی هم می‏بود می‏توان با دقت در مفاد کلمات حدیث، به درک درست‏تری از آن رسید و دید که این تعبیر، مستلزم نقص ارزشی و توهین به زن یا کاهش شأن انسانی او نیست.
آیا مراد از "نقص"، پائین‏تر دانستن شأن و مکانت زن در دستگاه آفرینش است؟! بدلیل آیات مکرّر و محکم قرآنی و روایات بسیاری از حضرت امیر(ع) و سایر اولیاء، که تصریح برخلاف این ادّعاء کرده‏اند، چنین نیست بلکه صرفا اشاره به یک واقعیت طبیعی دارد که بیان حدّ زن در برابر حدّ مرد است و نمایش نقص کمّی است نه نقص کیفی که ملاک ارزشهاست. یعنی کیفیت و ارزش زن، کمتر از مرد نیست اما تفاوت طبیعی در سه مورد ذکر شده است:
▪ نواقص‏الایمان ـ با این استدلال که زن در دوران قاعدگی، نماز و روزه را ترک می‏کند نه اینکه زن در دوران قاعدگی، فاسق است و عادل نیست، یا دروغگو است و راستگو نیست، و نه اینکه شخصیت اعتقادی او مختلّ شده است، بلکه بجهت وضع جنسی و روانی خاصی که در این دوران پیدا می‏کند [و روانپزشکان این وضع روانی را مشروحا مطرح می‏کنند] بجهت معاف کردن زن از توجه دقیق که در حال نماز پیش می‏آید و لزوم آزاد ساختن دستگاه گوارش و معده در غذا و آشامیدنی‏ها که در دوران قاعدگی خیلی اهمیت دارد، تکلیف نماز و روزه از زن برداشته می‏شود. درعین‏حال، رابطه زن با خدا بوسیله "ذکر" در نمازگاهش بدون احساس فشار از تکلیف معین، محفوظ و دائمی است و او می‏تواند در اوقات نماز در حال ذکر خداوندی باشد و روزه‏هایی را که در روزهای قاعدگی ترک کرده است، در غیرآن روزها قضا نماید. از این بحث و تحقیق روشن می‏شود که مقصود ازنقص ایمان زن، نقص رابطه زن با خدا نیست، بلکه مقصود، حالت استثنائی موقتی است که زن بجهت حالت عارضی جسمانی که اغلب با دگرگونی‏های روانی توأم می‏باشد، از فشار تکلیف معین و مقرّر، رها می‏گردد و این نقصان شخصیت ایمانی زن نیست بلکه عمل ایمانی و عبادی خاصی برای چند روز از او خواسته نشده است.
▪ نواقص‏العقول ـ ظاهر این دو کلمه اینست که عقول زنان در برابر عقول مردان ناقص است.
امّا
▪ اولا: مقصود از نقص، کاهش ارزشی نیست، چنانکه محدودیتهای زن در هنگام بارداری در برابر رویدادهائی که تنظیم رابطه با آنها احتیاج به قدرت دارد، کاهش ارزشی نیست. زن در حال بارداری در مهم‏ترین جریان حیات، یعنی اشتغال به رویاندن بذر انسانی در تلاش مقدّسی است که بدون آن، دستگاه خلقت انسانی از کارمی‏افتد. اگر با دقت بنگریم و سهم مرد را در دستگاه خلقت در نظر بگیریم، خواهیم دید سهم مرد دراین روند که عبارتست از لحظات محدودی از لذت در موقع تخلیه نطفه، بسیار ناچیز است و قابل مقایسه با سهم زن که با تمام موجودیتش در اجرای فرمان خلقت به تلاش می‏افتد، نمی‏باشد. پس چنانکه ناچیزی سهم مرد در اجرای فرمان خلقت، نقص ارزشی برای او محسوب نمی‏شود، همچنین محدودتر بودن عقل نظری محض در زن که وسیله‏ای برای تجرید و تعمیم و غیرذلک است، نسبت به مرد، نقص ارزشی نمی‏باشد بلکه تفاوتی طبیعی است.
▪ ثانیا: عدم تساوی شهادت مرد و زن که امیرالمؤمنین علیه‏السلام بیان فرموده‏اند، با نظر به محدودیت طبیعی ارتباطات زن با حوادث و رویدادهای بسیار گوناگون اجتماعی است که مرد در آنها غوطه‏ور است و توانائی دقت و بررسی عوامل و مختصات و نتائج آنها را بیش از زن دارا می‏باشد و کنجکاوری مرد و نفوذ فکری او در ریشه‏های حوادث یک امر طبیعی است که در نتیجه قرار گرفتن مرد در امواج گوناگون و تلاطم‏های متنوع زندگی، بوجود می‏آید. لذا اگر مردی را فرض کنیم که از قرار گرفتن در امواج و خطوط پرپیچ و خم حوادث زندگی برکنار باشد و این برکنار بودن، ارتباطات وسیع وی را با جهان عینی و زندگی محدود نماید، بدون تردید شهادت او هم درباره اموری که معمولاً از آنها برکنار است، دچار اشکال می‏گردد. بهمین جهت است که شهادت زنها در موارد زیادی حتی بدون تعدّد، مساوی شهادت مردها می‏باشد و آن موارد عبارتند از موضوعاتی که لا یَعْلَمُ اِلاّمِنْ قِبَلِها (دانسته نمی‏شوند مگر از طرف خود زنها). مانند شهادت زن به اینکه در روزهای قاعدگی است یا در روزهای "طهر" و اینکه بچه‏ای که در شکم او است مربوط بکدام مرد است و غیرذلک.
این نکته هم قابل تذکر است که بدانجهت که زن، نگهبان طبیعی حیات است، خداوند متعال عواطف و احساسات او را خیلی قوی‏تر و متفاوت و قوی‏تر از مرد، قرار داده است، زیرا بقای حیات انسانها از نظر نیازی که به احساس لذت و الم دارد، بیشتر به عواطف و احساسات نیازمند است تا دلیل‏پردازی‏های تجریدی.
وجود این نعمت عظمی در صنف زنها، آنان را از پرداختن به نمودهای خشک زندگی بازمی‏دارد و آن نمودها برای زن در درجه دوم و فرعی محسوب می‏شوند.
همچنین لازم است که تعریف مختصری درباره عقل بدهیم: عقل و تعقل، عبارت است از آن فعالیت مغزی که با قوانین و اصول تثبیت‏شده از قضایای روشن و ساده، نتایج مطلوب را بدست آورد. فعالیت عقلانی عبارتست از دقیق اندیشیدن در انتخاب وسایل برای وصول به هدف‏های مطلوب. البته مسلم است که بجهت تنوع قضایا و تنوع هدف‏ها و میزان اطلاع از قوانین و اصول تثبیت شده، فعالیت‏های عقلانی نیز متنوع می‏باشند. عقل با این تعریف در همه انسانهائی که از نظر ساختمان مغزی، صحیح و سالمند، چه مرد
و چه زن و چه سیاه و چه سفید وجود دارد، اختلافی که میان مردم در این فعالیت عقلانی دیده می‏شود، مربوط به کیفیت و کمیت آشنائی مردم با قضایای استخدام شده در راه هدف‏ها و اختلاف‏نظر آنان در هدف‏گیری‏ها و آشنائی با قوانین و اصول عقلی و محیط اجتماعی می‏باشد.
نوعی دیگر از فعالیت‏های عقلانی وجود دارند که تجرید و تعمیم نامیده می‏شوند، مانند عددسازی مغز و تجرید کلی و تعمیم مفاهیم و غیرذلک. ما بهیچ وجه نمی‏توانیم انواع فعالیت‏های مغزی و روانی را با مرزهای عینی از یکدیگر تفکیک و با آنها مانند نمودهای قابل لمس، ارتباط برقرار کنیم، لذا نمی‏توانیم برای هر یک از فعالیت‏های مغزی و روانی، الفاظی کاملاً متمایز بکار ببریم. وقتی می‏گوئیم: نوعی از فعالیت‏های مغزی ما عبارتست از عددسازی، نوع دیگر عبارتست از تجرید کلی، نوع سوم عبارت است از درک بینهایت ریاضی، نوع چهارم عبارتست از درک بی‏نهایت کیفی، نوع پنجم عبارتست از فعالیت تجزیه‏ای، نوع ششم عبارتست از فعالیت ترکیبی و... آیا این همه فعالیت‏ها یکی هستند و کافی است که کلمه فعالیت عقلانی را برای نشان دادن هر یک از آنها به کار ببریم، یا هر یک از آنها فعالیت مخصوصی هستند که دارای هویت معینی می‏باشند؟ هنوز این سئوال به پاسخ قانع‏کننده نرسیده است. اینست که یک تقسیم قابل‏پذیرش در فعالیت‏های عقلانی از دوران‏های قدیم معرفت و جهان‏بینی، در افکار شرق و غرب، مطرح شده و تقریبا با اتقاق نظر مقبول تلقی شده است. آن تقسیم عبارتست از: ۱ـ عقل نظری، ۲ـ عقل عملی.
عقل نظری ـ همان استنتاج نتیجه با انتخاب قضایا و وسایلی که برای رسیدن به هدف‏ها کمک می‏نمایند، بدون اینکه واقعیت یا ارزش آن هدفها و وسایل را تضمین نمایند. منطق صوری و ریاضی که عالی‏ترین جلوه فعالیت‏های عقل نظری می‏باشند، هرگز متکفل واقعیت و ارزش هدف‏ها و وسائل خود نیستند. بعنوان مثال وقتی که می‏گوئیم: انسان سنگ است و هیچ سنگی تناسل نمی‏کند پس انسان تناسل نمی‏کند. از نظر منطقی که ابزار فعالیت، عقل نظریست کاملاً صحیح است، ولی مقدمه اول که عبارتست از «انسان سنگ است» خلاف واقع است. یعنی قضیه‏ای که برای نتیجه «انسان تناسل نمی‏کند» استخدام شده، غلط است. همچنین اگر عددی را که در واقع ۷ است، ۲ فرض نموده و آنرا در ۲ ضرب کنید، نتیجه ۴ کاملاً صحیح است. آنچه غلط است یکی از واحدهای عمل ریاضی مزبور است که عبارت است از ۲ که در واقع ۷ بوده و شما آنرا ۲ فرض نموده‏اید. بدین ترتیب عقل نظری که همواره با ابزار منطق فعالیت می‏کند، کاری با واقعیت ندارد، چنانکه کاری با ارزشها هم ندارد. یعنی وقتی شما با تفکر منطقی و ریاضی به این نتیجه می‏رسید که آزادی یا عدالت در فلان جامعه را با این مقدمات می‏توان منفی کرد، را برای بدست آوردن همین هدف با روش منطقی محض که ابزار کار عقل نظری است، انجام داده‏اید. آنچه غلط و ضدّانسانی است، ستم را هدف قراردادن است نه تنظیم مقدمات و شکل ترتیب و انتخاب وسائل. در حقیقت، عقل نظری محض، بناّئی ساختمان را تعلیم می‏دهد که آجرها چگونه روی هم قرار بگیرد، مقاومت مصالح درچه حدودی ضرورت دارد، پی‏ریزی ساختمان به چه مقدار سیمان و آهک و سنگ و آهن احتیاج دارد؟ اما اینکه این ساختمان، جایگاهی برای تعلیم و تربیت و احیای انسانها خواهد بود، یا کشتار گاهی برای انسانها؟ عقل نظری محض کاری با این مسائل ندارد. همواره عقل نظری بر آنچه از پیش صحیح فرض شده است، حکم صادر می‏کند، و کاری با آن ندارد که صحیح از نظر چه کسی؟ صحیح در چه شرایط؟ صحیح بر اساس کدامین واقعیت‏ها؟ بهمین جهت منطق‏دانان حرفه‏ای، حتی کسانیکه ابتکاراتی را در منطق بوجود آورده‏اند، فقط از آن جهت که منطق می‏دانند و بر همه راههای فعالیت عقل نظری آشنا هستند، جهان‏شناسان و انسان‏شناسان واقعی نبوده‏اند، زیرا واقعیت‏ها و ارزشها غیر از شناخت و قدرت بر تنظیم‏بندی فرمولها بر مبنای وسایل صحیح فرض شده، می‏باشد.
این همان عقل نظری است که صدها مکتب و عقیده را ساخته و پرداخته و در طول تاریخ انسانها را رویاروی هم قرارداده و کره خاکی ما را به شکل کشتارگاه درآورده است. اگر از هر یک از حامیان این مکتب‏ها بپرسید که شما ادعاهای خود را چگونه اثبات می‏کنید؟ بی‏درنگ به منطق و عقل نظری محض تکیه خواهد کرد. اگر شما به ارسطو بگوئید: شما وجود هیولی را با کدامین دلیل اثبات می‏کنید؟ او نخواهد گفت: شب هیولی را در خواب دیده‏ام بلکه خواهد گفت: من با دلیل منطق عقل، وجود هیولی را اثبات می‏کنم. اگر به منکرین وجود هیولی هم بگوئید: شما با چه دلیلی می‏گوئید که هیولی وجود ندارد، باز نخواهند گفت که در عالم خیالات بودم، هیولی را ندیدم، بلکه اینان هم دلایل منطقی و عقلی ارسطو را با استدلال منطق عقلی، ردّ خواهند کرد و هم برای نفی هیولی بر دلیل مزبور تکیه خواهند کرد. این همان مسئله است که حتی روان آرام دکارت را مضطرب ساخته است. او می‏گوید:
«از فلسفه چیزی نمی‏گویم، جز اینکه می‏دیدم با آنکه از چندین قرن نفوس ممتاز بدان سرگرم بوده‏اند، هیچ قضیه‏ای از آن نیست که موضوع مباحثه و مجادله و بنابراین مشکوک نباشد و به خود آن چنان غرور نداشتم که امیدوار باشم در این باب برخوردارتر از دیگران شوم و چون ملاحظه کردم که در هر مبحث چندین رأی مختلف می‏توان یافت که هریک از آنها را جمعی از فضلا طرفدارند. درصورتیکه البته رأی صواب و حقیقت یکی بیش نیست».۲ بدین‏ترتیب چون همه ارباب مکاتب برای اثبات عقاید خویش، ادعای منطق و تعقل می‏نمایند!! پس ارزش عقل نظری محض، جز چیدن واحدهائی که صحیح فرض شده است، در کنار همدیگر یا پشت‏سر یکدیگر برای
● نتیجه‏گیری
چیزی دیگر نیست و نمی‏تواند اختلافات را برطرف بسازد. از طرف دیگر این یک پدیده ساده نیست که مغزهای متفکر بشری چه در شرق و چه در غرب، کوشش‏های فراوانی مبذول می‏دارند که فعالیت اختصاصی عقل نظری را معین نموده و نگذارند از حدود خود تجاوز نماید. عقل نظری محض، قدرت ورود به حوزه ارزشها را ندارد. عقل نظری، کاری با واقعیات فی‏نفسه ندارد. درصورتیکه عقل عملی، هر یک از نیروهای فعال درون بشری را مانند عقل نظری و وجدان و حدس و استشمام واقعیات و اراده و تجسیم و اندیشه را هماهنگ می‏سازد که همه آنها را در وصول به واقعیات و بایستگی‏ها و شایستگی‏ها بسیج نماید. آن گروه از متفکران شرقی و غربی که نه برای ارضای حس کنجکاوی فقط، بلکه برای دریافت واقعیات در محصول و کاربرد عقل نظری نگریسته و آنرا ارزیابی واقعی نموده‏اند، همگی به این نتیجه رسیده‏اند که عقل نظری محض، وسیله‏ای است برای تنظیم واحدهائی که صحیح فرض شده و در جهت رسیدن به هدف‏هائی که مطلوب تلقی شده است نه اینکه عقل نظری، حاکم مطلق در واقعیات و ارزشهای شناخت انسان و طبیعت و بایستگی‏ها و شایستگی‏های آدمی بوده باشد.

می‏بینیم که عقل خشک ریاضی و تفکر محض نظری، که در صنف مردان بیش از زنان، فعّال است، دخالتی در ارزشگزاری انسانی ندارد و عقل عملی که به کمال و صعود انسانی مربوط است در مرد و زن، مساوی است. قیاس و استقراء و حلّ معادلات ریاضی و چیدن صغری و کبری، یک فنّ است نه یک ارزش انسانی، و اگر نوع مرد در این جهت با نوع زن، تفاوت داشته باشد و کمیّت چنین نیروئی در آن دو یکسان نباشد، هرگز بمعنی کسر شأن یکی و قدر و قیمت دیگری نیست بویژه که در درک حقائق حیات و کمال معرفت‏الاهی و رشد اخلاقی و اراده خیر که همه به عقل عملی مربوط است، زن و مرد، مساوی‏اند و درک برخی حقائق لطیف عاطفی و شهودی برای زنان آسان‏تر از مردان است و در این نوع ادراکات، زنان حتی قوی‏ترند.
▪ نواقص الحظوظ ـ در این خطبه تفاوت سوم میان زن و مرد در سهم‏الارث است که مطابق آیه ۱۱ سوره نساء:
یُوصیکُمُ‏اللّهُ فی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الاْءُنْثَیَیْنِ خداوند درباره فرزندانتان بشما توصیه می‏کند که سهم مرد برابر سهم دو زن باشد.
البته این قانون در همه مسائل ارث، کلیّت ندارد از آنجمله:
۱) اگر وارث میّت فقط پدر و مادر و یک پسر باشد، مال شش قسمت می‏شود، چهار قسمت را پسر و هر از پدر و مادر یک قسمت می‏برند.
۲) اگر میت چند برابر و خواهرمادری داشته باشد، مال بطور مساوی میان آنان تقسیم می‏شود.
۳) سهم‏الارث فرزندان برادر و خواهر مادری میان زن و مرد مساول تقسیم می‏شود.
۴) اگر وارث میت منحصر به جد و جده مادری باشد، مال میان آن دو مساوی تقسیم می‏شود. ۵ـ اگر وارث میت هم دائی و هم خاله باشد و همه آنها پدر و مادری یا پدری، یامادری باشند مال بطور مساوی میان زن و مرد تقسیم می‏شود.
امّا در مواردی که سهم مرد، دو برابر زن است ازجمله، بدان علت است که مسئولیت اداره معاش و تأمین مخارج زن و کل خانواده بر عهده مرد است و زن، گرچه حقوق اقتصادی و حق کار و درآمد دارد ولی هیچ تکلیف اقتصادی برعهده او نیست و...
پس در باب سه نقص مذکور در عقل و ایمان و سهم‏الارث باید گفت که سخن از کمیّت و مقدار است نه کیفیت و تفاوت شأن ارزشی و شخصیت زن و مرد. و آن نیز عمومیت ندارد یعنی شامل همه ابعاد عقل و ایمان و همه انواع ارث نیست.
عبارت دیگری که در ذیل همین روایت آمده، پرهیز دادن از زنان شرور و توصیه به احتیاط در مورد همه زنان حتی در نیکیهاست. این تعبیر نیز ممکن است بد فهمیده شود.
پرهیز از شرارت، اختصاص به زنان شرور ندارد. از انسان‏هائی ـ چه مرد و چه زن ـ که پروائی از تعدّی و خباثت ندارند و فاقد طهارت اخلاقی‏اند، باید پرهیز کرد. در این سخنان چون موضوع بحث، زن (عایشه) بوده است، به شرارت زن اشاره شده است. و مراد خاتمه جمله در مورد محتاط بودن در باب زن حتی در مورد مواضع درست آن، زنان صالحه و توصیه‏های درست آنان نیست چون قرآن کریم، زنان مؤمن را در ردیف مردان مؤمن، دانسته و به هر دو دستور و اجازه و ولایت برای امر بمعروف و نهی‏ازمنکر دیگران داده است و حضرت امیر(ع)، چنین موردی را مراد نکرده‏اند بلکه برای قلع مادّه اغواگری و اغواپذیری در رابطه با وسوسه زن و برای هشیار کردن مخاطب از تهدیدهائی که از این ناحیه وجود دارد چنان تعبیری ـ اگر نقل درست باشد ـ فرموده‏اند. بویژه که عایشه، بعنوان همسر پیامبر(ص) و زنی نیک شناخته می‏شد و همین باعث فریب افکار عمومی و بپا شدن جنگ جمل و خونریزی میان مسلمانان شد.

۱. قصّة الفلسفة الحدیثه ج ۲/۳۹۳ ـ احمد امین و زکی نجیب محمود.
۲. گفتار در روش درست راه بردن عقل ـ دکارت ـ ترجمه فروغی در سیر حکمت در اروپا، ج ۱، ص ۱۳۲.

منبع : طوبی