مهلکه۳۰ خرداد ۱۳۶۰

در آستانه بررسی طرح عدم كفایت سیاسی بنی‌صدر در مجلس شورای اسلامی سازمان مجاهدین خلق شورش مسلحانه ۳۰ خرداد را تدارك می‌دید. تشكیلات و ساختار سازمان از مدت‌ها قبل به خدمت شرایط جدید درآمده بود. اكیپ‌های مختلفی توسط عناصر مسئول نهادها، بخصوص نهاد دانش‌آموزی و دانشجویی، سازماندهی شدند كه هر كدام می‌بایست با چند تیم، جریان راهپیمایی مسلحانه را پیش ببرند. بعضی مسئول ایجاد درگیری و رودررویی با پاسداران بودند و بعضی باید به كار تبلیغی و افشاگری تهاجمی می‌پرداختند.
خطوطی كه سازمان مجاهدین خلق ارائه داد‌، حاوی نكاتی از این قبیل بود:
- كارهای پراكنده كافی است و آمادگی لازم در مردم به وجود آمده است.
- راهپیمایی‌های مقطعی اثر خود را كرده و مرحله گذار كمّی به كیفی رسیده است.
- زمینه عینی انقلاب آماده است و ما اگر زمینه ذهنی را ‌آماده كنیم، انقلاب انجام می‌شود.
- این قابل پیش‌بینی است كه پس از قیام ۳۰ خرداد تمامی امكانات سرخ ما سفید بشود. ۱
- براساس دستورالعمل سازمان مجاهدین خلق، هواداران تشكیلاتی می‌بایست مسلح و دست كم به سلاح سرد مجهز باشند:
- مردم را باید در فضایی از رودرویی نظامی با رژیم قرارداد و آنان را وارد مرحله تازه مبارزه كرد تا كیفاً ارتقا یابند.
- ما پیشتاز مردم هستیم و بایستی همیشه یك قدم از آنها جلوتر باشیم. بنابراین در شرایطی كه مردم با دست خالی جلو رژیم می‌آیند، ما از اسلحه سرد استفاده می‌كنیم؛ و در قدم بعدی، كه مردم از اسلحه سرد استفاده خواهند كرد، ما با سلاح گرم وارد عمل خواهیم شد. ۲
كادر مركزی سازمان مجاهدین خلق از مدتی قبل فراهم ساختن نظر مساعد دولت‌های خارجی جهت «قیام علیه جمهوری اسلامی» را به عهده گرفته بود. طبق اظهارات یكی از مسئولان حفاظت مركزیت سازمان، ۳ مسعود رجوی، در اواخر سال ۱۳۵۹ برای جلب موافقت دولت‌های اروپایی و كسب نظر مثبت آمریكا از طریق رابط‌های بعضی از دولت‌های غربی، به فرانسه رفت. عراق، در اوج تهاجم خویش بود و در حالی كه بخش‌هایی از نقاط استراتژیك و مراكز كلیدی مرزهای ایران اسلامی را در اشغال داشت،‌ارتش، سپاه و بسیج، كلیه نیروهای خود را از شهرها خارج كرده و در جبهه‌ها مستقر نموده بودند. سازمان،‌در تحلیل خود، توان نظامی ـ پلیسی حاكمیت،‌را در اوج ضعف و ضربه‌پذیری تلقی می‌كرد. نفوذی‌های آموزش دیده و پرورش یافته، آخرین اطلاعات خویش را از درون نهادها به سازمان ارائه می‌دادند. همه چیز دقیق و حساب شده می‌نمود. «میلیشیا»، كه فلسفه وجود‌ی‌اش تشكیل ارتش خصوصی و در واقع نیروی مسلح سازمان برای روز موعود بود، تسلیح و آماده شده بود. ۴
سازماندهی «بخش اجتماعی»، شكل اصلی خود را از نیمه دوم خرداد پیدا كرد. همه مسئولان بخش و فرماندهان نهادها، گاه تا هفته‌ای ۳ جلسه در پایگاه محمد ضابطی (ستاد خیابان انزلی)، برای برنامه‌ریزی راهپیمایی سی خرداد، نشست‌هایی را برگزار می‌كردند. ۵
روز شنبه ۳۰ خرداد ۱۳۶۰، روز بررسی طرح عدم كفایت سیاسی بنی‌صدر در مجلس بود. در اولین جلسه بررسی طرح مزبور، ۱۵ تن از نمایندگان از شركت در جلسه خودداری كردند كه برخی از شناخته‌ شده‌ترین آنها عبارت بودند از : مهدی بازرگان، ابراهیم یزدی، یدالله سحابی، احمد سلامتیان، احمد صدر حاج‌سیدجوادی، احمد غضنفرپور، محمد مجتهد شبستری و هاشم صباغیان. ۶ همه گروه‌ها و جریان‌های مخالف نظام ـ جز اندكی كه مرزبندی ایدئولوژیك و استراتژیك با لیبرال‌ها داشتند ـ قرار حمایت از بنی‌صدر را گذاشته بودند. بنی‌صدر كاملاً مخفی شده بود و هیچ كس از محل اختفای او خبر نداشت؛ تا آنجا كه دادستان انقلاب اسلامی مركز نیز بعداً اعلام كرد كه از محل سكونت بنی‌صدر هیچ‌گونه اطلاعی در دست نیست.۷ بعداً معلوم شد كه او ابتدا در منزل دكتر ناصر تكمیل همایون، عضو حزب ملت ایران و از دوستان قدیمی بنی‌صدر در ایران و فرانسه، مخفی شد و پس از چند نقل و انتقال و تغییر مكان، سرانجام از طریق حسین نواب صفوی، صاحب امتیاز روزنامه انقلاب اسلامی ـ كه رابط سازمان با دستگاه بنی‌صدر بود ـ به مخفی‌گاهی رفت كه سازمان تدارك دیده بود. ۸
عصر روز سی‌ام خرداد، در تهران و چند شهر بزرگ دیگر، هوادارن و وابستگان سازمان مجاهدین خلق حركتی را انجام دادند یا شروع كردند كه سرانجامی جز تباهی برای آنها نداشت. سازمان مجاهدین خلق بعداً مدعی شد كه ۵۰۰ هزار نفر در تظاهرات ۳۰ خرداد شركت كردند؛ لیكن تعداد افراد سازمان دهی شده سازمان و گروه‌هایی كه به ‌آنها پیوستند و در حمایت از بنی‌صدر و سازمان به تظاهرات خشونت‌بار و مسلحانه دست زدند بیش از چند هزار نفر نبود. خبرگزاری رویتر گزارش داد كه «حدود ۳ هزار نفر از افرادی كه به سازمان چریكی مجاهدین خلق تعلق دارند خیابان‌‌ها را بستند و تعدادی اتومبیلی و موتورسیكلت را آتش زدند و علیه حكومت اسلامی به شعار دادن پرداختند.» ۹ اقای هاشمی رفسنجانی در خاطرات روزانه خود، ذیل ۳۰ خرداد، نوشته است:
... گروهك‌های مجاهدین خلق و پیكار و رنجبران و اقلیت فدایی و ... تدارك وسیعی برای ایجاد آشوب و جلوگیری از كار مجلس دیده بودند،‌و به نحوی اعلان مبارزه مسلحانه كرده‌اند. از ساعت چهار بعد‌‌از ظهر به خیابان‌ها ریختند و تخریب و قتل و غارت و آشوب را در تهران و بسیاری از شهرستان‌ها آغاز كردند.
كم كم نیروهای سپاه و كمیته‌ها و حزب‌اللهی به مقابله برخاستند. من در مجلس بودم. صدای تیراندازی از چندین نقطه شهر به گوش می‌رسید. خبر از جراحت و شهادت عده‌ای نیز می‌رسید. جمعی از نمایندگان در دفتر من جمع شده بودند.
نزدیك غروب، آقای [رضا] زواره‌ای مسئول ستاد امنیت ‌آمد و نوار ضبط شده از ارتباطات تلفنی مركز فرماندهی مجاهدین خلق با رابط‌های آشوب خیابانی را آورد؛ كه برنامه وسیع تخریب و آشوب‌ آنها را مشخص می‌كرد.
اوایل شب، آشوبگران شكست خوردند و متفرق شدند؛ بدون اینكه كار مهمی از پیش ببرند؛ بجز تخریب چند ماشین، و مرگ و جرح چند نفر از طرفین ...
خبر رسید خانم بنی‌صدر را هم بازداشت كرده‌اند. نظر دادیم ایشان را آزاد كنند و درخانه تحت نظر داشته باشند.۱۰
شروع تظاهرات، ساعت چهار بعد از ظهر تعیین شده بود۱۱ و مكان‌های تظاهرات در تهران، عبارت بودند از: خیابان انقلاب، میدان فردوسی، خیابان طالقانی، منیریه، خیابان ولی‌عصر، میدان ولی‌عصر، بلوار كشاورز، میدان فلسطین، خیابان نظام‌آباد، پل سیدخندان.
مسئولیت و هدایت تظاهرات، به عهده «بخش اجتماعی» و زیر نظر محمد ضابطی بود. هواداران تشكیلاتی در تیم‌های ۳ تا ۵ نفره سازماندهی و به یكی از سلاح‌های سرد مسلح شده بودند. رده‌های بالاتر دارای سلاح گرم بودند. چاقو، چماق، تیغ موكت‌بری، قمه، پنجه بكس، و فلفل ( برای پاشیدن به چشمان مخالفان) از وسایلی بود كه اغلب هواداران ـ به دستور تشكیلات ـ با خود حمل می‌كردند. ۱۲
این تظاهرات، نه به صورت خودجوش بلكه براساس تصمیم رهبری سازمان، به یك حركت كور مسلحانه تبدیل گردید. مقصود از این، چنانكه سازمان بارها بدان اعتراف كرده بود، عملیات«سرنگونی نظام»، به صورت شبه كودتا و با حضور سازماندهی شده «هواداران» و با «پیشتازی عنصر مسلح» بود. بنی‌صدر، به دلیل ضعف تحلیل و بینش سیاسی و نیز مغلوبیت روانی در برابر سازمان ـ به امید كسب موقعیت سیاسی جدید، پس از تغییر حاكمیت ـ این حركت را همراهی كرد.۱۳
مردم حزب‌اللهی و حتی كسانی كه نظر میانه‌ای داشتند، در برابر این تظاهرات ـ‌ كه نقطه عطف تغییر فاز سیاسی به فاز نظامی تلقی می‌شد ـ موضعگیری كردند. از جنوب شهر تهران و مناطق دیگر (میدان خراسان، میدان امام حسین (ع)، خیابان مولوی، شهر ری، راه‌آهن و جوادیه و ...) گروه‌‌های مردم به راه افتادند و با موتور، دوچرخه، اتوبوس، مینی‌بوس و هر وسیله شخصی و امكان دیگری كه در دسترس بود، خود را به مركز شهر رساندند. در ابتدای رویارویی، مردم عموماً از كمربند یا سنگ استفاده می‌كردند؛ ولی زمانی كه هواداران سازمان با سلاح‌های مختلف سرد ( و در چند جا سلاح گرم) حمله كردند، نیروهای سپاه و كمیته وارد عمل شدند. مردم، در خلال این درگیری‌ها متحمل جرح و ضرب و قتل تعدادی از خود شدند. ۱۴ اولین خبر منتشره در مورد تعداد تلفات ۳۰ خرداد تهران، حاكی از آن بود كه بیش از ۱۶ تن از مردم كشته و ده‌ها نفر مجروح شده‌اند. ۱۵ هشت تن از مجروحین نیز فردای آن روز به علت شدت جراحات وارده، در بیمارستان فوت كردند. ۱۶صدای آمریكا در خبر خود، وقایع ۳۰ خرداد تهران را از زمان روی كار آمدن جمهوری اسلامی بی‌سابقه توصیف كرد و اعلام نمود كه در خلال درگیری‌های آن روز «دست كم ۳۰ تن كشته شدند و ۲۰۰ تن مجروح گردیدند.» ۱۷
خیابان‌های محل درگیری در تهران وضعیت غریبی پیدا كرده بود چهره‌‌های ملتهب، مغازه‌های تعطیل شده، اتوبوس‌های به آتش كشیده شده، و دود لاستیك‌های سوخته، چهره این مناطق را دگرگون كرده بود. هواداران سازمان (و اغلب همان «میلیشیا»ی معروف) به همراه جمعی از هواداران دیگر گروه‌ها، در كوچه و خیابان، افرادی را كه از جهت هیئت ظاهری به حزب‌ اللهی‌ها شبیه بودند، كتك زده و از آنها می‌خواستند كه به نفع بنی‌صدر و سازمان شعار دهند، چوب و سنگ بر سر و روی افراد مقاوم می‌ریختند، و با كارد و چاقو و تیغ موكت‌بری صورت و بدن آنها را زخمی می‌كردند. ۱۸
حضور گروه‌های مختلف مردم و پاسداران در خیابان‌های اصلی و مركزی شهر كم كم وضع را دگرگون كرد و دستگیری مهاجمان آغاز شد. از حدود ساعت ۷ بعد از ظهر، هواداران باقی مانده كه مبهوت از این شكست بودند، با انفعال و سردرگمی، متفرق شدند و فضای شهر تحت كنترل نیروهای انتظامی آرام گرفت.۱۹
هم‌زمان در چند شهر مانند اصفهان، همدان، ارومیه، شیراز، اهواز، اراك، زاهدان، مسجد سیمان، بندر عباس و مشهد نیز درگیری‌‌های پراكنده مشابهی در سطوح كوچك‌تری رخ داد كه طی آنها نیز ده‌‌ها تن مجروح و چند تن كشته شدند.۲۰ مقارن با این وقایع شاهپور بختیار آخرین نخست‌وزیر رژیم شاه نیز در مصاحبه‌ای با یك روزنامه فرانسوی گفت: «اگر بنی‌صدر سرنگون شود در ایران حمام خون جاری خواهد شد.» ۲۱
حضور خودجوش و گسترده مردم نقاط مختلف كشور در تظاهرات خیابانی روزهای ۳۰ و ۳۱ خرداد در تجدید پیمان با رهبری انقلاب و اعلام حمایت از مجلس شورای اسلامی و مخالفت با بنی‌صدر و سازمان، عملیات ارعابی و شورشگرانه سازمان را با ناكامی مواجه ساخت.

به نقل از كتاب سازمان مجاهدین خلق، پیدایی تا فرجام
(مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ج ۲، ص ۵۷۱ تا ۵۷۶)
پی‌نویس‌ها:
۱. مطالب مذكور، متخذ است از اسناد دست‌نویس درون‌گروهی و تحلیل‌های به دست آمده از دستگیرشدگان سازمان، در دادستانی انقلاب و سپاه پاسداران؛ رونوشت و تصویر اسناد مذكور، در دانشكده امام باقر (ع) موجود است. ضمناً آنان امكاناتی را «سرخ» می‌نامیدند كه سازمان قادر نبود به لحاظ امنیتی از آنها استفاه كند؛ مثلاً چاپخانه علنی یا دفاتر و ستادهای رسمی در مناطقی كه به دلیل مخالفت مردم نمی‌شد از آنها بهره‌برداری علنی و وسیع نمود.
۲. همان مدارك موجود در دادستانی انقلاب و سپاه پاسداران. نیز تروریسم ضد مردمی: ص۳۹.
۳. بشیر، رخدادهای سمخا ... ج ۱: ص ۱؛ نقل از بیانات ضبط شده یكی از كارشناسان سابق اطلاعات سپاه پاسداران.
۴. همان: صص ۴ـ ۶. نیز گفت و گوی اختصاصی یكی از كارشناسان اسبق اطلاعاتی.
۵. رجوی، جمع‌بندی یكساله ...: ص ۴۱.
۶. روزنامه كیهان، ۳۱/۳/۶۰: ص ۳.
۷. غائله چهاردهم اسفند...: ص ۷۰۴. روزنامه كیهان، ۱/۴/۶۰: ص ۱۶.
۸. همان: صص ۷۱۹ـ ۷۳۶؛ با تلخیص كلی، تفصیل ماجرا در همین مأخذ آمده است.
۹. روزنامه كیهان، ۳۱/۳/۶۰: ص ۱۶.
۱۰. هاشمی رفسنجانی، عبور از بحران: صص ۱۶۳ـ ۱۶۴؛ ذیل ۳۰ خرداد ۶۰.
۱۱. به این امید كه تابش آفتاب كمتر باشد و افراد بتوانند، پس از تعطیلی ادارات، در تظاهرات شركت كنند و جمعیت بیشتری را به وجود آورند.
۱۲. اسناد و مدارك «بخش اجتماعی ـ‌ نهاد دانش‌آموزی» و عكس‌ها و فیلم‌های موجود در آرشیو مؤسسه مطالعات. روزنامه كیهان و اطلاعات، ۳۱/۳/۶۰.
۱۳. غائله چهاردهم اسفند ...: صص ۷۰۴ ـ ۷۰۵. فصل‌های ۱۷ و ۱۸ مأخذ اخیر نوعی بولتن بررسی عملكرد سازمان در طول سال‌های ۵۹ـ ۶۰ است كه خوانندگان می‌توانند مراجعه كنند.
۱۴. همان: همان صفحه.
۱۵. روزنامه كیهان، ۳۱/۳/۶۰: ص ۱۴.
۱۶. همان.
۱۷. همان، ۱/۴/۶۰: ص ۱۶.
۱۸. همان، ۳۱/۳/۶۰: ص ۱۴.
۱۹. غائله چهاردهم اسفند ...: ص ۷۰۵: به نقل از روزنامه جمهوری اسلامی ۳۱/۳/۶۰.
۲۰. روزنامه كیهان، ۳۱/۳/۶۰: ص ۱۴ و ۱/۴/۶۰: ص ۴.
۲۱. همان، ۳۱/۳/۶۰: ص ۱۴.

منبع : موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی