خور و بیابانک در انتظار فاجعه

خور و بیابانک، ‌قلب تپنده کویر مرکزی ایران که نخلستان‌هایش همچون نگینی بر انگشتری شوره زار می‌درخشد امروز در میانه آتش و دخالت‌های ناروای انسانی می‌سوزد و ریشه‌کن می‌شود. خور و بیابانک تنها نقطه کویر مرکزی ایران است که همچون لکه‌ای سبز روی نقشه جغرافیایی جهان می‌درخشد؛ منطقه‌ای که از آن به عنوان شمالی‌ترین رویشگاه درخت خرما در کره زمین یاد می‌شود و می‌بایست به عنوان یک اکوسیستم بی‌همتا با قدرت و توان بالای برقراری تعادل اکولوژیک، تعدیل آب و هوا، بارور کردن زمین برای کشاورزی و استقرار سکونتگاه‌های انسانی در دل کویر مورد توجه و مطالعات بیشتر بوم‌شناختی قرار می‌گرفت. اما این منطقه که به واسطه سه رشته قنات و نخلستان‌های همیشه آبادش و به پشتوانه تاریخ و تمدن ۳۲۰۰ ساله‌اش روح حیات را در دل کویر و کویرنشینان دمیده امروز در نتیجه فقدان نگاه بوم‌شناسی و علمی در بدنه سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان در زیر بلدوزرهای ستاد حوادث غیر مترقبه و جهاد کشاورزی در حال تخریب است، چراکه به ظن مسوولان تنها راه چاره برای جلوگیری از وقوع آتش‌‌سوزی‌های وسیع در نخلستان،‌ حذف مابقی نخل‌های نسوخته ( یعنی حذف صورت‌مسئله) است! مسئله اصلی چیست؟ دکتر مرتضی هنری،‌ اکولو‍ژیست انسانی و یکی از برجسته‌ترین فعالان محیط زیست ایران،‌ دراین‌باره به کارگزاران گفت: در پی بارش برف و برودت شدید هوا در زمستان سال گذشته بخش قابل توجهی از درختان نخل در نخلستان خور و بیابانک خشک شد. این پدیده نادر موجب نگرانی شدید مردم منطقه در قلب کویر شد اما چیزی نگذشت که درختان نخل بار دیگر از ناحیه انتهایی درختان شروع به جوانه زدن کردند. در همین زمان بارها هشدار دادیم که به منظور جلوگیری از وقوع حریق در نخلستان بهتر آن است که برگ‌های خشکیده از تنه درختان جدا شوند، چراکه این برگ‌ها حکم انبار باروت را در نخلستان داشتند که با کوچک‌ترین جرقه‌ای، می‌توانستند ۵۰ کیلومتر مربع نخلستان را به آتش بکشند.
اما این اتفاق نیفتاد تا اینکه از اواخر خردادماه چندین بار حریق گسترده نخلستان را فرا گرفت. با این همه از دوشنبه هفته گذشته لودرها و بلدوزرها به جان نخلستان افتادند تا باقیمانده درختان را از میان‌بردارند تا دیگر حریقی در منطقه اتفاق نیفتد و این یعنی پاک کردن صورت مسئله.
وی افزود:‌ نابودی این نخلستان تعادل اکولوژیک را در این نقطه از کویر ایران، کاملا به هم می‌ریزد و پیامدهای آن تنها به از بین رفتن ده‌ها هزار نخل بارده ختم نمی‌شود بلکه زمینه‌ساز بسیاری از معضلات زیست‌محیطی،‌ اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی می‌شود و این همان چیزی است که متاسفانه مدیران ما متوجه آن نیستند. در حالی که هنوز هم دیر نشده و می‌توان برگ‌های خشک را با همکاری جهاد کشاورزی استان از درختان جدا کرد نه اینکه کل نخلستان را ریشه‌کن کنند!
گزارش‌های رسیده از فعالان محیط زیست در خور و بیابانک حاکی از این است که تاکنون بیش از ۲۵هزار نخل در آتش سوخته و آنها هم که باقی‌مانده‌اند زیر بلدوزرها کمر خم کرده و در حال ریشه‌کن شدن هستند. در عین حال این اقدام مسوولان محلی با اعتراض برخی از کشاورزان هم همراه بوده اما تاکنون نتیجه‌ای دربر نداشته است. از سوی دیگر تصاویر تهیه شده از این واقعه به خوبی نشان می‌دهد که درختانی که در حال ریشه‌کن شدن هستند نه‌تنها درختان خشکیده نیستند بلکه درختان زنده‌ای هستند که تنها بخشی از برگ‌های پایینی آنها خشک شده و دوباره از ناحیه انتهایی جوانه زده و سبز شده‌اند اما بی‌توجه به این نکته پنج روز است که هزاران درخت ریشه‌کن شده و به زمین می‌ریزند در حالی که بخش دیگر نخلستان هم در آتش سوخته و خاکستر شده است. آنچه امروز در خور و بیابانک در حال وقوع است یک تراژدی بزرگ زیست‌محیطی است که پیامدهای آن می‌تواند بنیان‌های اکولوژیکی این منطقه را متزلزل کرده و از بین ببرد. دکتر هنری دراین‌باره می‌گوید: شمالی‌ترین نقطه کره زمین که نخل در آن رویش دارد اینجاست. بیش از ۳۰۰ هزار درخت دراین منطقه صدها سال است که کویر را زنده کرده و حیات را در آن دمیده است.
وی تاکید کرد:‌ این نخلستان از پنج نظر حائز اهمیت است. نخست اینکه برگ‌های آن همچون یک چتر سبز هوای داغ کویر را برای‌ کویرنشینان به هوای خنک تبدیل می‌کند. دوم اینکه خرما می‌دهد تا برای تغذیه مردم و تهیه انواع مواد غذایی به کار گرفته شود. سومین نکته،‌ محصولات فرعی درخت خرماست که مردم از برگ‌های آن فرش و موکت، ‌صندل و کلاه،‌ حصیر، ‌بادبزن، ‌کیسه، ‌طناب و... می‌سازند و حتی به عنوان مهم‌ترین ماده اولیه در کارخانجات پارکت‌سازی کاربرد دارد. نکته چهارم این است که نخلستان، ‌امکان کشاورزی را در زمین‌های شور کویر برای مردم فراهم کرده، چراکه ریشه‌های آن زیر زمین گسترده شده و امکان نفوذ نمک از اعماق به سطح زمین را سلب می‌کند در نتیجه با آبیاری زمین سطح رویی مناسب کشت و کار می‌شود و مردم زیر این نخل‌ها کشاورزی می‌کنند.
پنجمین مسئله این است که به شعاع ۳۰۰ کیلومتری از خور و بیابانک هیچ سبزی‌ای به جز نخلستان خور روی نقشه جغرافیایی نمی‌بینید و این تنها لکه سبز در کویر ایران است که تمدن‌های زیادی را به‌وجود آورده و فرهنگ و اقتصاد و معیشت بسیاری از مردم به آن بستگی دارد بنابراین حذف ناشیانه درختان نابودی کل این اکوسیستم را رقم می‌زند.
دکتر هنری که خود متولد خور و بیابانک است در سال ۱۳۴۹ مقاله‌ای به زبان فرانسه از کارکردهای اکولوژیک نخلستان خور و بیابانک به رشته تحریر در آورده که در آن سال به عنوان برترین مقاله علمی دنیا شناخته شد. وی در ادامه به کارگزاران می‌گوید:‌ به نظر من اگر کسی به جای کاشتن یک درخت، ‌درختی را قطع کند مستحق اعدام است و این مسئله در کویر ایران حساسیت بیشتری دارد چون اقلیم و آب و هوا به گونه‌ای است که امکان رویش گیاه را تا حدی با مشکل مواجه ساخته است. یک نخل ۳۷ سال طول می‌کشد تا به سن باروری و میوه دادن برسد، یعنی یک دوره هفت‌ساله و یک دوره ۳۰ ساله باید سپری شود. پس حاصل عمر کشاورز در این درختان خلاصه شده که نباید به راحتی آنها را از بین برد. ببینید در قرآن، بهشت اینچنین توصیف شده: ‌«جایی که آیات خداوند به رنگ طلایی بر مخمل سبز نوشته شده» او سپس با نشان دادن عکس روی جلد یکی از کتاب‌هایش می‌گوید: این عکس را من در خور و بیابانک گرفتم، شما اینجا رنگی به جز سبز و طلایی می‌بینید؟
دکتر مرتضی هنری‌ خاطرنشان ساخت: سال‌هاست چیزی به مساحت این نخلستان اضافه نشده و تنها از درختانش کم شده است. ۱۰ سال پیش شهرداری خور ‌تصمیم گرفت راهی را روی یک تپه باز کند و به خاطر آن چندین هزار درخت را قطع کرد تا راهی به طول ۵۰۰ متر باز شود که ماشین‌ها از آن تردد کنند.
● درخت افکن بود کم زندگانی
این بوم‌شناس در ادامه می‌افزاید: در فرهنگ ما که متاسفانه این روزها به دست فراموشی سپرده شده آمده، «درخت افکن بود کم زندگانی / به درویشی کند نخجیر بانی». آدمی که درخت را می‌اندازد ان‌شاءالله عمرش کوتاه می‌شود حالا فرقی نمی‌کند کسی که دستور قطع می‌دهد و کسی که اجرا می‌کند. در حالی که هزاران راه دیگر برای جلوگیری از بروز آتش در اینجا بود. اگر همین امروز هم برگ‌های خشک را ببرند، ‌خوراک دو سال کارخانه پارکت‌سازی رفسنجان تامین شده است که اگر زودتر این اقدام شده بود امروز این همه آتش‌سوزی نداشتیم ضمن اینکه همین حرارت ناشی از آتش، درختان سبز را هم می‌خشکاند و بی‌اندیشگی و بی‌فرزانگی تصمیم‌گیران این مسئله را به وجود آورد. از سوی دیگر مسئله تخریب نخلستان از بعد مالکیت فردی قابلیت تعقیب قانونی دارد. حتی اگر رضایت یک نفر از مالکان کسب نشده باشد آن فرد می‌تواند شکایت کند. حتی اگر هم رضایت کشاورزان کسب شده باشد باز هم از ناآگاهی مردم سوء استفاده شده است. در حالی که این درختان هرگز به طور کامل خشک نشده بودند و قابلیت خشک شدن نداشتند، چراکه به گواه مستندات «سون‌هدین» در کتاب کویر‌های ایران که توسط پرویز رجبی به فارسی ترجمه شده،‌ در سال ۱۹۰۸ که وی به این منطقه آمده بود سرمای زمستانی درختان نخل را خشک کرد ولی دوباره در بهار درختان سبز شدند اما متاسفانه امروز چنین آگاهی در جهاد کشاورزی استان اصفهان سراغ ندارم و یک عده مهندس کشاورزی کم‌سواد در حال تخریب نخلستان هستند که در نتیجه آن، جامعیت نظام اکولوژیک که از همه نشانه‌های حیات در کویر نگهداری می‌کرد، از هم می‌پاشد.

م‍ژگان جمشیدی

منبع : روزنامه کارگزاران