دانش بومی در دامپزشکی

تمامی روش‌های درمان حیوانات که تا زمان ظهور شیمی درمانی و استفاده از داروهای شیمیایی، به کار می‌رفته است را می‌توان در زمره روش‌های سنتی دامپزشکی به حساب آورده و طبقه‌بندی کرد اصطلاح بیطاری یا دامپزشکی سنتی (دامپزشکی قومی)، در سال ۱۹۸۶ توسط مک کرکل ابداع و به کار گرفته شده است. دامپزشکی سنتی، زمینه فرهنگی روش‌های سنتی بهداشت و درمان دام‌ها را نیز در بر می‌گیرد.
سابقه دامپزشکی سنتی به گذشته‌های بسیار دور باز می‌گردد. هم‌زمان با اهلی کردن حیوانات، دامداران به موضوع بهداشت آنها توجه نموده‌اند. مواد و شروع راهبرهای سنتی دامپزشکی از هزاران سال پیش در آسیا شناخته شده‌اند. هند،‌ کشورهای یونانی - عربی و چینی از مراکز باستانی دامپزشکی سنتی محسوب می‌شوند. نظام‌های طب باستانی برخی از کشورهای آسیایی بر نظام دامپزشکی، تاثیرگذار بوده و هست. امروزه نیز بسیاری از روش‌های دامپزشکی سنتی در کشورهای آسیایی مختلف به ویژه هند، نپال، سریلانکا، پاکستان، بنگلادش، میانمار،‌ تایلند، اندونزی، مالزی، چین، لائوس و فیلیپین مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اطلاعات متفاوتی در زمینه تاریخچه دامداری و دامپزشکی کشورهای مختلف، از جمله هندوستان وجود دارد. سابقه دامپزشکی سنتی هند را به دوره امپراتوری آشاکا و حدود ۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح نسبت می‌دهند. برخی نویسندگان مسایل مربوط به بیماری‌های دامی و معالجه آنها در هندوستان را به دوره برهما که از ۸۰۰ سال قبل از میلاد، آغاز شده منتسب کرده‌اند. برهمایی‌های قدیم، در این دوره، کتاب‌های زیادی در زمینه بیماری‌های دام و معالجه آنها نگاشته بودند. در سمپوزیوم جنگل و محیط قدمت استفاده از گیاهان دارویی و روش‌های دامپزشکی سنتی در کشور هند به ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد و دوره شاه آسوکا نسبت داده شده است. پیشینه استفاده از گیاهان دارویی در دامپزشکی کشور هند را به ۵ هزار سال قبل از میلاد مسیح می رسد و به قول یک گروه پژوهشی از سازمان غیردولتی آنترا سابقه دانش بومی دامداری و دامپزشکی در کشور هند به بیش از ۴ هزار سال قبل باز می‌گردد.
در هندوستان، از دوران شاهزاده بهاراتا،‌ استفاده از مواد و راهبردهای دامپزشکی سنتی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. در متون زبان سانسکریت و متونی که به زبان‌های محلی هند نگاشته شده‌اند،‌ برخی از مواد و راهبردهای دامپزشکی سنتی، ثبت شده است. در حال حاضر نیز تعداد زیادی از این دست‌نوشته‌ها و مواد چاپی، موجود است. امروزه سودمندی بسیاری از روش‌های درمانی دامپزشکی سنتی هند موسوم به دامپزشکی آیورودیک که به زبان‌های سانسکریت و محلی هند وجود دارند، به اثبات رسیده است و برخی از متون قدیمی مذکور نیز به زبان‌های امروزی ترجمه شده است.
قدمت دامپزشکی سنتی در کشور سریلانکا نیز به گذشته‌های دور باز می‌گردد و ریشه در دامپزشکی سنتی هندوستان دارد. بر اساس افسانه‌های موجود، پادشاهان پیشین کشور سریلانکا گروه‌های ویژه‌ای برای درمان دام و احشام خود داشته‌اند. برای مثال در قرن سوم،‌ شاه دوتوگمیون پادشاه وقت، تعدادی بیطار برای درمان فیل‌های سلطنتی خود داشته است. شاه بوداداس نیز خودش به عنوان یک بیطار به درمان حیوانات دربار می‌پرداخته است.
درمان دام‌ها در زمان افلاطون و سقراط و پیروان آنها مورد بی‌اعتنایی و بی‌مهری بود؛ زیرا آنها اعتقاد داشتند که بشر دارای روح، ولی حبوان فاقد روح و پست است. نظریه اخیر باعث شده بود تا پزشکی از قرب و منزلت برخوردار گردیده،‌ ولی دامپزشکی مورد بی‌اعتنایی قرار گیرد. اگر چه در این دوران در روم و بیزانس برخی از پزشکان به مداوای حیوانات می‌پرداختند، ولی این افراد را نیز به معابد راه نمی‌دادند. بعدها انسان به تدریج و از روی عاطفه به مداوای دام‌های بیمار توجه کرد، اما ظهور مسیحیت مجددا باعث شد تا درمان دام‌ها مورد کم‌توجهی یا بی‌توجهی قرار گیرد؛ زیرا دین مسیح،‌ حیوانات را فاقد روح می‌دانست. این وضعیت تا قرن‌ها ادامه داشت. در قرن‌های ۱۳ و ۱۴ به دلایل مختلف از جمله کاهش سلطه روحانیون متعصب مسیحی، حیوانات و درمان آنها مجددا مورد توجه قرار گرفتند.
تاریخ دامپزشکی در ایران نیز از قدمت بسیاری برخوردار است. بر اساس شواهد و قراین، در دوران هخامنشی،‌پارتیان و ساسانیان، درمانگاه‌هایی برای معالجه و درمان حیوانات وجود داشته است. در برخی از نقوش به جا مانده از آریایی‌ها، استحمام اسب و گاو و دخول آنها به آب،‌ مجسم شده است. برخی نسخ خطی ملی و دینی که از گذشته‌های دور در دست است حاوی مباحثی راجع به بهداشت و درمان حیوانات هستند. دکتر تاجبخش، تعداد کتاب‌های خطی دامپزشکی و جانورشناسی موجودات را حدود ۳۰۰ نسخه ذکر نموده است. برخی از دامپزشکان ایرانی که در گذشته از شهرت خاصی برخوردار بودند، کتبی را در زمینه دامپزشکی تالیف کرده‌اند.
تا پیش از دوران مغول،‌ فن دامپزشکی ایران حتی غنی‌تر از غرب بوده است و غربیان همواره در صدد بهره‌گیری از فنون دامپزشکی رایج در ایران بوده‌اند. بعد از حمله مغول،‌ فن دامپزشکی در ایران رو به زوال گذاشت تا جایی که در دوران صفویه و قاجار از کارشناسان کشورهای خارجی نظیر انگلستان، روسیه، فرانسه و سوئد برای انجام امور دامپزشکی دامداران ایرانی استفاده می‌شد.
در دهه‌های گذشته،‌ در اغلب کشورها دولت‌ها تلاش کردند تا نظام دامپزشکی جدید را جایگزین نظام دامپزشکی سنتی کنند. نظام دامپزشکی جدید، هزینه‌های زیادی را بر دولت و یا موسسات اعتباری دیگر،‌ تحمیل می‌کند. نظام دامپزشکی جدید، در برخی مواقع به عنوان ابزار سیاسی در دست دولت‌ها و یا گروه‌های خاص عمل می‌کند. این نظام بر اساس مدل استعماری توسعه بنا شده و ابزار آن داروهای گران‌قیمتی است که معمولا از ترکیبات شیمیایی ساخته شده‌اند و از این نظر با اهداف توسعه پایدار، هم‌خوانی ندارد.
به دلایل مختلف از جمله معایب و محدودیت‌های نظام دامپزشکی جدید و نیز محاسن و قابلیت‌های نظام دامپزشکی سنتی، برخی از دامداران حتی در دوران گسترش روزافزون نظام دامپزشکی جدید، همواره از مواد و راهبردهای دامپزشکی سنتی برای تامین بهداشت و درمان حیوانات خود استفاده کرده‌اند.
در دهه‌های اخیر برخی متخصصان علوم جدید دامپزشکی و پژوهشگران نیز به سمت دامپزشکی سنتی گرایش پیدا کرده و به پژوهش‌های مرتبط با دامپزشکی سنتی علاقه‌مند شده‌اند. تعداد روزافزونی از پژوهشگران به ارزیابی مجدد مواد و راهبردهای دامپزشکی سنتی و هم‌چنین مقایسه آن با مواد و راهبردهای رایج در دامپزشکی جدید، اقدام کرده و معتقدند که درک جامع مواد و راهبردهای دامپزشکی سنتی می‌تواند در اتخاذ راه‌حل‌هایی برای مقابله با مشکلات پیچیده‌ای که در دهه‌های اخیر بروز کرده است، مفید واقع شود.
اخیرا در اروپا، تعداد در حال افزایشی از دامپزشکان نیز می‌کوشند تا با استفاده از مواد و راهبردهای بدیل دامپزشکی نظیر طب سوزنی، هموپاتی و گیاه درمانی بهداشت و درمان حیوانات را تامین کنند.
در دامپزشکی سنتی از مواد و راهبردهای مختلف طبیعی نظیر طب سوزنی، گیاه درمانی، تغذیه درمانی، ماساژ درمانی، حجامت و ...) و ماورای طبیعی (نظیر دعا و تعویذ و طلسم و ...) جهت سالم و بهره‌ور نگه‌ داشتن حیوانات و نیز کنترل آفات و بیماری‌های آنها استفاده می‌شود. وجه مشترک مواد و راهبردهای اخیر، عدم استفاده از داروهای شیمیایی است.

محمدحسین عمادی (دکترای توسعه روستائی)/محمد امیری اردکانی(مدیر ترویج جهادکشاورزی کهگیلویه)
www.chn.ir

منبع : کلوب