شبکه شهری و توسعه سرمایه‌داری در ایران

شهرنشینی در ایران» کتابی است متشکل از پنج مقاله به نام‌های «شهرنشینی مرحلهء گذار» از فرخ حسامیان; «شبکهء شهرهای ایران»، «مهاجرت در ایران در دهه‌های اخیر» و «تغییرات شبکهء شهرهای ایران» در دههء اخیر نوشتهء گیتی اعتماد و «پویش شهرنشینی در کاشان» از محمدرضا حائری که نگاهی دارد به پدیدهء شهرنشینی و ارتباط آن با دیگر فرآیندهای اجتماعی‌، اقتصادی در ایران.
در نخستین مقاله فرخ حسامیان، شهرنشینی در ایران را همانند بسیاری از کشورهای توسعه نیافته بازتاب فضایی تحول در سازمان‌یابی تولید و به طور مشخص بازتاب بسط سرمایه‌داری پیرامونی در ایران می‌داند که در آن بسط امکانات اشتغال و زندگی در برخی نقاط (عمدتا شهر) براثر توسعهء مناسبات سرمایه‌داری از یک سو و کاهش این امکانات در نقاط دیگر (عمدتا روستا) بر اثر فروپاشی مناسبات پیش سرمایه‌داری از سوی دیگر زمینهء مهاجرت‌های داخلی و شهرنشینی در ایران را فراهم آورده است.
حسامیان در این معنا شهرنشینی در ایران را بیان فضایی یا انعکاس فضایی گذار از مناسبات پیش سرمایه‌داری به مناسبات سرمایه‌داری می‌داند، البته گذاری که دارای ویژگی‌های ساختی-تاریخی است که در الگوی شهرنشینی ایرانی نیز تاثیری بسزا دارد.
در بررسی تاریخی این مساله هم این پژوهشگر فقدان شهرنشینی در دورهء ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ را نتیجهء تحکیم روابط سنتی تولید در روستا ارزیابی می‌کند که خود نتیجهء رونق تجارت داخلی و خارجی در شهر و رواج نقدینه‌کاری حاصل از آن بود.
از طرفی هم وابسته شدن ساخت کشاورزی به محصولات قابل فروش قسمتی از نیروهای مولدبخش کشاورزی را متوجه کشت این محصولات می‌کرد و ساخت کشت معیشتی و سنتی را تغییر می‌داد.
حسامیان به همین دلیل در دورهء بعدی که اشغال ایران آغاز می‌شود، یعنی بر اثر کاهش شدید تقاضا برای محصولات کشاورزی صادراتی قسمتی از نیروهای مولد کشاورزی و به ویژه نیروی کار این بخش که در تولید این محصولات نقش داشتند، بدون استفاده و در نتیجه سبب‌ساز امواج مهاجرت ارزیابی می‌کند. ۱۳۲۰۰۱۳۳۲۲)
پس از ۱۳۳۲ رونق شهری و از سرگیری تجارت خارجی، مدرنیزاسیون و توسعهء‌اقتصادی سبب تشدید فروپاشی روابط سنتی در روستاها و افزایش مهاجرت به شهرها شد که در آن‌مازاد اقتصادی حاصل از درآمد نفت در شهر متمرکز شد و رابطهء ارگانیک شهر و روستا به تعبیر حسامیان دچار گسیختگی می‌شود.به این ترتیب نویسنده مقالهء شهرنشینی سریع را که به علت توسعهء روابط سرمایه‌داری در بطن یک اقتصاد تک محصولی متکی بر صادرات نفت سبب در حاشیه قرار گرفتن بخش کشاورزی از یک سو و رشد سریع شهر از سوی دیگر شده است را «مشکل‌زا» می‌خواند که برای حل آن تنها راه چاره تحول در الگوی اقتصادی و دادن ابتکار عمل به بخش خصوصی در جهت تولید مازاد اقتصادی تولیدی (کشاورزی و صنعتی) برای مشارکت فعال در عمران شهری است.
در بررسی پدیدهء مهاجرت گیتی اعتماد در دومین مقالهء کتاب، بسط نامکفی اقتصاد شهری و ماهیت پویش صنعتی شدن (صنعت جایگزینی واردات) و نوع این صنعت (بیش‌تر مبتنی بر سرمایه تا مبتنی بر نیروی کار) را سبب‌ساز مهاجرت همراه با ایجاد مسایلی حاد در شهرها با نمودهایی چون زاغه‌نشینی ارزیابی کرده و آن را باعث پدید آمدن خیل کثیری از بیکاران و شاغلان بی‌مهارت و کم‌مهارت می‌داند.
اعتماد همچنین این مهاجرت از روستا به شهر را به علت بالا بودن الگوی باروری روستایی در ایران باعث تغییر الگوی باروری در شهر و تغییر ساخت الگوی باروری جمعیت می‌خواند که نتایج آن باید جداگانه ارزیابی شود.
شبکهء شهری در ایران و تسلط کامل اقتصادی-اجتماعی تهران بر کل شبکهء شهری ایران و پیدایش یک شبکهء شهری زنجیره‌ای یعنی وابستگی شدید هر شهر بزرگ و کوچک و حتی کم و بیش روستاها (لااقل در زمینهء مهاجرت و یافتن شغل و حتی در مواردی تامین نیازهای اولیه مانند گندم و برنج و گوشت و سوخت) به مترو پل تهران و در نتیجه گسیختگی ارتباطات ارگانیک درون مناطق یا بین شهرها و روستاهای هر منطقه در سومین مقاله توسط گیتی اعتماد بررسی شده است.
تغییرات شبکهء شهرهای ایران در دههء اخیر عنوان چهارمین مطلب کتاب است که در آن «گیتی اعتماد» عوامل جغرافیایی- اقتصادی- اجتماعی شامل عوامل ارتباطی، مبادله و تولید و عوامل نظامی و حکومتی; نظام مبادله‌ای و بهره کشی بین شهر و روستا، که در آن به نسبت وضعیت طبیعی و جغرافیایی یک منطقه و نظام حاکم بر آن یک شهر مقر سکونت مالکان منطقه و ابواب جمعی آن‌ها شده و موقعیت ویژه‌ای می‌یابد; عوامل ثانوی که رشد سریع یک شهر را موجب شده و آن را مبدل به یک کلان‌شهر منطقه‌ای یا مملکتی می‌سازد، مانند پایتخت شدن یا مرکز ایالت شدن یک شهر و در نهایت سلسله مراتب فضایی که موجب ایجاد یک نظام سلسله مراتب ارتباطی بین سکونتگاه‌های یک منطقه و یا یک کشور و نیز پیدایش یک سازمان مبادلاتی متقابل بین آن‌ها می‌شود و نتیجهء آن کم و بیش ایجاد یک شبکهء همگون‌تر است، را از عوامل موثر در شکل‌گیری شبکهء شهری در گذشته برمی‌شمرد که این روابط با تحولات سرمایه‌داری پیرامونی که نیاز به تمرکز جزء‌ذاتی آن است به هم می‌ریزد و با ایجاد یک یا دو کلان‌شهر در هر کشور نظام قبلی در شبکهء شهری مبدل به یک رابطهء زنجیره‌ای می‌شود. در این رابطهء زنجیره‌ای هر سکونتگاه (خواه روستا یا شهر کوچک و متوسط) بیش‌تر مستقیم با متروپل منطقه یا کشور در ارتباط قرار می‌گرفته است که این امر نیز موجب تمرکز بیش‌تر کلان‌شهر و از بین رفتن ارتباطات میانی (بین شهرهای کوچک و میانی) می‌شود. به دیگر سخن تمرکز نظام اقتصادی در فضای شهری منعکس شده است.
پیشنهادات اعتماد برای بهتر شدن شرایط شبکهء شهری عبارتند از:
۱) بررسی و شناخت مناطق شهری در نظام برنامه‌ریزی کشور و نه شهرها به صورت مجزا
۲) بررسی و شناخت امکانات توسعهء شهرهای مختلف به‌خصوص شهرهای میانی که بتواند به حد نصاب جمعیتی برسد تا سرمایه‌گذاری و راه‌اندازی فعالیت‌ها در آن با صرفه شود. یعنی رساندن شهرهای متوسط و میانی به آستانه‌های معقول و بهینه برای ایجاد خدمات تخصصی‌تر و مراکز اشتغال
۳) شناخت سلسله مراتب عملکردها در سطح منطقه و کشور و جایگزینی معقول آن‌ها در شبکهء شهری کشور یا هر منطقه یعنی عملکردهایی که نیاز به مقیاس کوچک‌تری از جمعیت داشته و یا در ارتباط مستقیم و روزمره با ارگان‌های مستقر در کلان‌شهرها نیستند، بتوانند در شهرهای کوچک‌تر و میانی قرار گیرند.
۴) مطالعه و بررسی شبکه‌های حمل و نقل منطقه‌ای و تقویت و اصلاح رگ‌های اصلی این شبکه جهت جابه‌جایی جمعیت درون منطقه برای رسیدن به خدمات تخصصی در ازای و به جای توزیع این خدمات که نیاز به نیروی انسانی متخصص و تکنولوژی پیشرفته دارد.
۵) تامین کمک به ایجاد مسکن ارزان‌قیمت در نقاط لازم. زیرا در درازمدت زیان ایجاد زیرساخت‌ها برای نقاط پراکندهء مسکونی گران‌تر از این یارانه خواهد بود.
«پویش شهرنشینی در شهر کاشان» نیز آخرین مقالهء کتاب است که زمینه‌ای عینی از تحلیل‌های قبلی به دست می‌دهد که در آن چگونگی تاثیرات پویش‌های اجتماعی بر سازمان‌یابی ‌فضا در یک دورهء تاریخی معین بررسی شده است. دوره‌ای که به تعبیر نویسندهء شهر کاشان از یک حالت به نسبت ایستای شهری وارد یک دورهء «شهرنشینی سریع» می‌شود.
انتشارات آگاه «شهرنشینی در ایران» را در ۲۳۲ صفحه با مقالاتی از فرخ حسامیان، گیتی اعتماد و محمدرضا حائری رهسپار بازار کتاب کرده است.

منبع : روزنامه سرمایه