سمنان ، استان سمنان

از وقایع مهم مربوط به نواحی پارت (خراسان و سمنان فعلی) در دوره هخامنشیان به جنگ‌های كورش كبیر در این ایالت می‌توان اشاره كرد :‌
به طوری كه نوشته‌اند، كورش پس از تسخیر آسیای صغیر به نواحی شرقی ایران شتاف و بین سال‌های 530 و 546 ق.م در آن نواحی مشغول جنگ بود. او از طرف شمال تا رود سیحون پیشرفت كرد و شهری به نام خود در كنار آن بنا كرد كه آن را به یونانی سیروپلیس می‌گفتند. وی از شرق و جنوب تا رود سند تاخت و ایالات پارت (خراسان و كومش) و زرنگ (سیستان) و خوارزم در غرب و سند و گندار را ضمیمه دولت خویش كرد. دومین جنگ كورش كبیر در ایالت پارت با سكاها - كه از طوایف بربرها بودند - صورت گرفت و در این جنگ، هخامنشیان شكست خوردند و كورش به قتل رسید.
پس از این واقعه، كمبوجیه پسر ارشد وی به سلطنت رسید و طبق وصیت كورش، پسر دیگرش به نام بردیا به حكومت خوارزم و پارت و كارمانیا (كرمان) گمارده شد. این ایالت، به خاطر كویر لوت و نبودن راه از بقیه ایالت‌ها جدا ماند و به اقتضای بُعد مسافت، از مركز دور افتاد. مهم‌ترین راه موجود در این زمان، راه ارتباطی كومش بود. سمنان نیز مانند پلی، سه ایالت ری (راگا) و خراسان و استرآباد را به هم وصل می‌كرد.
در دور‌ه‌های بعدی نیز منطقه سمنان مورد توجه خاص حكومت‌های مركزی قرار گرفت و منازعه‌ها و مناقشه‌های متعدد بر سر این منطقه بین قدرتمندان در گرفت.
سلوكیان بزرگ‌ترین عامل یونانی كردن مشرق بودند و به همین جهت، برای ادامه فرمانروایی خود لازم می‌دانستند نظر مساعد مردم را به خود جلب كنند و برای این كار تقریباً شصت شهر در مشرق و ایالت پارت بنا كردند. یكی از این شهرها آپاما یا لاسجرد فعلی است كه در 34 كیلومتری سمنان واقع شده و دیگری شهر هكاتم پلیس (صد دروازه) است كه عده‌ای آن را دامغان می‌دانند. این شهرهای تازه تأسیس را حاكمان آن‌ها اداره می‌كردند.
اشكانیان ایالات ایران را به هیجده بخش وسیع تقسیم كردند كه یكی از ایالت‌های مهم آن كمیسن قومیس یا قومس، در نواحی سمنان و دامغان كنونی بود.
در آغاز قرن هفتم میلادی در زندگی سیاسی - اجتماعی ایران تضادهای داخلی بیشتر شد و مبارزه‌‌ای كه به خاطر قدرت و حكومت میان گروه‌های گوناگون اعیان در گرفت، به تضعیف ایران انجامید.
در همین اوان، یزدگرد سوم آخرین پادشاه سلسله ساسانی، سرگرم مبارزه با مهاجمان عرب بود كه به تازگی به ایران تاخته بودند. این مبارزه كه تا سال 651 میلادی ادامه داشت، با فتح كامل ایران به دست اعراب خاتمه پذیرفت. به این ترتیب، در جنگ نهاوند، ایران موجودیت سیاسی خود را از دست داد و اعراب بر سراسر ایران مسلط شدند.
پس از این جنگ، تازیان متوجه شهرهای بزرگ ایران شدند. نخست شهر بزرگ و آباد ری را تسخیر كردند، سپس به شمال شرقی رفتند و به سرزمین كومش (شهرهای سمنان، دامغان، بسطام) رسیدند.
در دوران حكومت امویان و عباسیان به ویژه پس از قتل ابومسلم خراسانی به دستور منصور دوانقی، شورش و بلوا سراسر ایران را در بر گرفت و نهضت‌های بی‌شماری به وقوع پیوست كه از مهم‌‌ترین آن‌ها قیام سنباد زردشتی بود.
در اندك زمان،‌ زردشتیان طبرستان و نواحی شمال قوس یعنی سنگسر (مهدی شهر)، شهمیرزاد و فولاد حمله، به دور رهبر این نهضت جمع شدند و قومس و ری را به تصرف در‌ آوردند، ولی در ساوه شكست خوردند و سنباد به قومس گریخت و پس از ضبط خزاین ابومسلم رو به طبرستان نهاد، ولی در دره‌‌های سنگسر و شهمیرزاد به دست شخصی به نام لونان طبری به قتل رسید.
از قرن دوم هجری، نهضت ضد بیگانه به طور آشكار در ایران آغاز شد. طرفداری از فرزندان علی ابن ابی طالب از علل این نهضت بود و مردم منطقه سمنان نیز با دفاع خود از سادات علوی كه منجر به كشته شدن تعدادی از مردم نیز شد، وفاداری و ارادت خود را به این خاندان به ثبوت رساندند.
از زمان سلسله‌ طاهریان تا غزنویان نیز سمنان اهمیت خود را حفظ كرد و از جمله مناطقی بود كه شاهد انبوه كشمكش‌ها بود. در اواخر سلطنت سلطان مسعود كه بعد از مرگ سلطان محمود به سلطنت رسید، ایالت كومش مورد تاخت و تاز تركان غز واقع شد. یكی از حكام معروف ایالت كومش در این دوره، امیر اجل بختیار بن محمد معروف به ابو حرب بختیار بود كه بانی منار مسجد جامع سمنان و بقعه پیر علمدار دامغان بود.
ایالت كومش (قومس) از كانون‌های مهم اسماعیلیان در قرن‌های ششم و هفتم هجری بود. به طوری كه در این ایالت، 150 قلعه در اختیار این فرقه بود كه هر مجموعه از آن‌ها را یك كدخدا و هر قلعه مجزای آن را یك محتشم كه به منزله فرماندار كل یا حاكم بزرگ بود، زیر نظر داشت. در این زمان، حكومت سمنان با شهریار آل باوند بود كه به مدت صد و چهل سال در تمام مازندران، گیلان، ری و قومس حكمرانی كردند تا اینكه سلطان محمد خوارزمشاه در سال 606 هجری این سلسله را منقرض كرد.
سمنان در دوران مغول، همچون سایر نقاط ایران از حمله و كشت و كشتار این قوم وحشی در امان نماند و متحمل خسارات جانی و مالی بسیار شد. این كشت و كشتار، در زمان تیمور لنگ نیز كه از سال 783 هجری حمله به ایران را شروع كرد، ادامه یافت. در اواخر دوره تیموری، ولایت سمنان و فیروزكوه و خوار در تصرف شخصی به نام حسین كیای چلاوی پسر اسكندر شیخی بود كه قلعه فیروزكوه را مركز حكومت خود قرار داده بود و از آنجا فیروزكوه، خوار سمنان و سنگسر را اداره می‌كرد.
پس از ظهور و استقرار حكومت صفویان، شاه اسماعیل صفوی به سركوب گردنكشان ولایت‌ها پرداخت. از جمله، حاكم قلعه فیروزكوه را دستگیر كرد و افراد قلعه را از دم تیغ گذراند و به این ترتیب، ولایات فیروزكوه و خوار، سمنان و سنگسر به تصرف صفویان درآمد.
پس از مرگ نادر در سال 1160 هجری قمری، محمدحسن خان فرزند فتحعلی خان قاجار، ولایات خزر كومش، تهران، ری و آذربایجان را تسخیر كرد. كریم‌خان زند كه قادر به مقابله با او نبود، كوشید با دادن رشوه سپاهیان او را منقرض سازد و در این كار توفیق یافت. در سال 1172 هجری قمری با كشته شدن محمدحسن خان قاجار، كریم‌خان پسر وی آغامحمدخان را با خود به شیراز برد و با دختر محمدحسن خان نیز ازدواج كرد. كریم‌خان زند با عنوان وكیل‌الرعایا مدت 29 سال در ایران سلطنت كرد، ولی در این مدت شهرهای سمنان، دامغان،‌ شاهرود و بسطام را همچنان در اختیار بزرگان خانواده قاجار قرار داد.
بعد از مرگ خان زند، آغا محمد خان شیراز را ترك كرد و به طرف كومش و دامغان رفت و با گرد آوردن عده‌ای از افراد قبیله خود، سرانجام توانست به ولایت كومش (سمنان، دامغان و بسطام) و ولایت جنوبی دریای خزر دست یابد.
پس از آغا محمد خان، برادرزاده وی به نام فتحعلی‌ شاه قاجار بر اریكه سلطنت تكیه زد و از همان ابتدای سلطنت، خطه ‌قومس را كه زادگاهش بود مورد توجه قرار داد و به سه برادر سمنانی (سنگسری) به نام‌های ذوالفقار خان، اسماعیل خان و مطلب خان توجه خاص مبذول داشت و ذوالفقار خان را به عنوان حاكم سمنان برگزید. این فرد كه با اعمال ظالمانه خود عرصه را بر مردم منطقه تنگ كرده بود، باعث قیام مردم بر ضد حكومت و استبداد شد و عده‌ای از بزرگان و اندیشمندان سمنانی پیشاپیش مردم، مبارزه برای تحقق مشروطیت را شروع كردند.