قربانی در آینه ادیان و اساطیر

● روزی که ابراهیم پدر ایمان شد
«... و ابراهیم ایستاد. پیرمرد با تنها امید خود، اما شك به دل راه نداد. با اضطراب به چپ یا راست نگاه نكرد. با نیایش و دعای خود به خدا اعتراض نكرد. او می‌دانست كه این خداوند متعال است كه شایستگی آن را دارد كه از او خواسته شود. اما او نیز می‌دانست كه وقتی خداوند می‌خواهد، هیچ قربانی‌ای بسیار سخت و دشوار نخواهد بود و از این رو چاقو را بیرون كشید.»
(كی‌یر كه‌گور_ترس و لرز)
خداوند به پاس پاكبازی ابراهیم، گوسفندی فربه از بهشت فرستاد و از آن پس مسلمانان، عید قربان را با ذبح گوسفند گرامی می‌دارند.
قربانی آیینی است كه در همه ادیان جهان ردی از خون آن به چشم می‌خورد. انسان از كهن‌‌ترین اعصار برای تقرب به خدایی كه می‌پرستیده، انسان، حیوان یا نباتی را قربانی می‌كرده است.
تقدیم فدیه یا قربانی به درگاه خدایان در ایران باستان معمول بوده و آنها پس از مراسم ذبح، گوشت قربانی را میان مردم تقسیم می‌كردند. چنان‌كه منابع تاریخی می‌گویند «قربانی» در آیین مهر جایگاه ویژه‌ای داشته است.
دكتر «بهرام فره‌وشی» در كتاب «جهان فروری» درباره قربانی در آئین مهر آورده است: «پس از این كه «اورلیوس كومودوس» امپراتور روم به آیین مهر گروید، مهرپرستی چنان رواج پیدا كرد كه بر همه دین‌های دیگر تسلط یافت. بسیاری از امپراتوران دیگر روم و بزرگان لشگری، دین مهر را پذیرفتند كه از آن جمله امپراتور «دیو كلیسن» و امپراتور «ژولیانوس» را می‌توان نام برد. امپراتور ژولیانوس كه خود مردی دانشمند و نویسنده بود از پیروان سرسخت میترا بود و یكی از علل لشكركشی او به ایران این بود كه می‌خواست سرزمین خدای خود «میترا» را به دست آورد. او هنگامی كه به دست مسیحیان همراه خود كشته شد، از خونی كه از پهلوی او جاری شده بود، مشتی به سوی خورشید افشاند و بدین‌سان فدیه‌ای از خون خود را نثار میترا كرد.»
در ایران باستان، تا هنگامی كه «میترائیسم، با قوت و شدت در این خطه حاكم بود، قربانی‌های خونین نیز رواج داشت و مردم برای ایزدمهر، گاو و گوسفند قربانی می‌كردند. در برخی منابع از قربانی كردن انسان نیز در آیین مهر سخن به میان آمده است. موبد دكتر «اردشیر خورشیدیان» درباره دلایل این رسم در آیین مهر می‌گوید: «ایرانیان باستان كه مهر را می‌پرستیدند به خدایان خوب و خدایان بد معتقد بودند. آنها برای اینكه خود را از شر بلایای خدایان بد ایمن نگاه دارند بهترین نوزاد خود را قربانی می‌كردند تا به این وسیله بر خشم خدایان بد چیره شوند.»
پس از ظهور زرتشت، مقام بلند مهر كاهش یافت و زرتشت تصمیم گرفت چند خدایی را كه در آیین میترائیسم رواج داشت به یكتاپرستی و پرستش اهورامزدا بدل كند. او برای این كار ناچار بود از قدرت میترا بكاهد و با آداب و رسوم معاصران خود مبارزه كند؛ از این رو فدیه‌های خونین آنها را كه گاو قربانی می‌كردند، ممنوع كرد و این ترحم زرتشت به گاو، در «گات‌ها» در شكوه‌ای كه گاو به درگاه خدا می‌كند و از مردم می‌نالد بخوبی پیداست.
زرتشت خود را پشتیبان جانوران سودمند می‌دانست. عده‌ای معتقدند او برای جلوگیری از لطمه زدن به اقتصاد جامعه، قربانی‌های خونین (حیوانی) را منع كرد و از آن پس در جشن‌ فقط مراسم قربانی گیاهی معمول شد. اما امروزه با وجود ممنوع بودن قربانی در این دین، برخی از زرتشتیان در زمان مشخصی گوسفندان را قربانی می‌كنند.
موبد خورشیدیان می‌گوید: «در روز مهر از ماه مهر كه به پرستش «ایزد مهر» اختصاص دارد، زرتشتیان اردكان یزد، قربانی می‌كنند. آنها به تناسب خانوار خود و به تبع وضعیت اقتصادی، گوسفند قربانی می‌كنند.»
او درباره دلایل این امر می‌گوید: «با اینكه این عمل میان زرتشتیان بسیار نكوهیده است، اما به نظر می‌رسد آنها در اثر نزدیكی و ارتباط با مسلمانان مبادرت به این عمل می‌كنند.» قربانی در میان سایر مذاهب جهان نیز همواره جایگاهی آیینی داشته است. نیایش و قربانی یكی از مهم‌ترین مباحث ادیان هند و اروپایی را تشكیل می‌دهد. بزرگ‌ترین كار برهمنان، قربانی‌ كردن یعنی «یجنه» است به درگاه خدایان و ارواح نیاكان. در آیین هندو، مانند مذهب یهود، مردمان برای این كه مراتب سرسپردگی خود را به خدایی كه می‌پرستند اعلام كنند، قربانی را می‌سوزانند.
طبق آنچه در فرهنگ‌های لغت آمده قربانی به اصطلاح كلی در عالم ادیان عبارت است از «گرفتن زندگانی موجود زنده (اعم از انسان، حیوان و نبات) از طریق كشتن، سوزاندن، دفن كردن یا خوردن به منظور تقرب به خدایان و جلب نظر آنها.»
واژه فرنگی قربانی كردن «سكریفایس» است كه نشان می‌دهد موجود قربانی شده برای خدایان، جنبه مقدس و خدایی به خود گرفته است. در زبان‌های اروپایی قربانی به معنای مقتول با واژه «ویكتیم» (Victim) بیان می‌شود.
در روایت سامی آمده نخستین قربانی را به هابیل و قابیل نسبت می‌دهند: «چون دو برادر قربان بنهادند، آتشی بیامد بر شال سیمرغی و به علامت قبول در قربان هابیل افتاد و سوخت. قابیل برای اولین بار برای آتش بنایی برپا كرد و سوگند خورد كه این آتش را می‌پرستم تا آنگاه كه قربانی من نیز پذیرفته شود.»
همچنین آمده است: «آدم پس از آن كه خانه كعبه را ساخت، بر گرد آن طواف كرد، سپس خدایش فرمود كه قربانی كند. سلیمان بن داوود نیز به كفاره نمازی كه از او فوت شده بود، صد اسب به درگاه خدا قربانی كرد.»
اما معنای راستین قربانی را، ابراهیم با كاردی كه از سر صداقت بر حلقوم اسماعیل نهاد، تحقق بخشید. و ناگهان ندای «الله» در گوش جانش فرو خواند «قد صدقت الرءیا» (صافات ۱۰۵) و آنگاه پروردگار ذبحی عظیم فدیه داد به پاس پاكبازی این پیامبر، از آن تاریخ همه ادیان ابراهیمی سالروز این ایثار را به نام عید بزرگ قربان (اضحی) گرامی می‌دارند و به درگاه خداوند بزرگ فدیه می‌آورند.
میرچا الیاده، اسطوره‌شناس شهیر معتقد است: قربانی حضرت ابراهیم از نظر شكل و نمای ظاهری چیزی نیست جز قربانی كردن فرزند نخست‌زاد. مطابق پنداری اساطیری، فرزند نخست‌زاد معمولا فرزند خدا محسوب می‌شود. با قربانی كردن فرزند نخستین، آن چه كه از آن او بوده، بدو بازپس داده می‌شد. تقدیم او به پیشگاه الهی، توسط ابراهیم، اگر چه به ظاهر با همه مراسم قربانی فرزندان نوزاد كه اقوام سامی در قدیم برگزار می‌كردند شبیه بود، لیكن از نظر معنی، تفاوتی اساسی با آنها داشت؛ قربانی او عملی بود برخاسته از ایمان.

منبع : موسسه گفتگوی ادیان