شنبه, ۱۹ آبان, ۱۴۰۳ / 9 November, 2024
مجله ویستا
اخلاق عملی و الگوهای آن
یکی از دانشهای مفید، علم «اخلاق» است. این واژه، جمع«خلق» استبه معنای خوی، طبع، سجیه و عادت. موضوع این علم رفتار و کردار آدمی است. همه عالمان و دانشورانو فیلسوفان از روزگاران کهن تا به امروز به این رشته از دانش،علاقه و دل بستگی داشتهاند و هر یک به نحوی در باب آن سخنگفتهاند. اما اخلاق بر دو نوع است: نظری و عملی. اخلاق نظریدر باره پایهها و مبانی اخلاق، مفهوم تکلیف اخلاقی و مسائلی ازاین دست، بحث میکند ; یعنی مباحثی که مستقیما به فعل اخلاقیمربوط نمیشود، اما اخلاق عملی مستقیما به خود عمل مربوط است،انجام عمل احسان، پرهیز از دروغ، غیبت، بهتان، احترام به پدرو مادر و مسائلی از این قبیل که به قصد قربت انجام میشود درحوزه اخلاق عملی است. آن چه که برای شخص مومن ارزشمند است اخلاق عملی است، زیرا تاعمل خیر با نیتخالص، انجام نگیرد، رشد و کمال و فلاح محققنخواهد شد. هرچه ما در باره اخلاق و یا عرفان نظری تفحص کنیم،جز انبوهی از اطلاعات و معلومات چیزی نصیبمان نخواهد شد، زیراکه قلب و دل ما از آنها بیبهره است فقط چاقی و فربهی ذهن،صورت گرفته است. این سخن به معنای بیارجی و بیمنزلتی عرفان و اخلاق نظری نیست،چرا که آن هم در جای خود مغتنم است، بلکه سخن در راه نجات ومسیر رشد و برآمدن انسان است. شک نیست که جمع بین اخلاق نظری وعملی، بسیار پسندیده است و آدمی را مسلط میکند، اما تقید برعمل و سلوک در مسیر اخلاق عملی است که انسان را از درههایهولناک دنیا و آخرت، نجات میدهد. سالک در مسیر اخلاق عملی، به دنبال الگو است تا بتواند از اوسرمشق بگیرد و طی طریق نماید. در مکتب ما چهارده معصوم پاکعلیهم السلام بهترین الگو برای سلوک و گام زدن در وادی اخلاقعملی هستند; همانهایی که خداوند متعال آنان را پاک گردانید وسپس اسوه قرار داد. از این رو است که در این مقاله، اشارهایکوتاه به این الگوهای اخلاق عملی میافکنیم. در کلمات قصار امام علی بن ابی طالب (ع) در نهج البلاغه آمدهاست که امام میفرماید: «من نصب نفسه للناس اماما فلیبدابتعلیم نفسه قبل تعلیم غیره و لیکن تادیبه بسیرته قبل تادیبهبلسانه و معلم نفسه و مودبها احق بالاجلال من معلم الناس ومودبهم; هر که خود را پیشوای مردم خواهد، باید که پیش از ادبکردن دیگران به ادب کردن خود بپردازد و باید که ادب کردندیگران به کردار باشد، نه به گفتار. کسی که آموزگار و ادبکننده خویش است، سزاوارتر به تعظیم است، از آن که آموزگار وادب کننده مردم است.»
● امام صادق (ع)
امام صادق (ع) فرمود:«شیعیان ما وقتی که در کوچه و بازار راه میروند و مردم آنها رامیبینند به ما رحمت و درود میفرستند» و معنای شیعه این است کهاینها با عمل دیگران را درس میدهند نه این که در گفتار خوبصحبت کنند، حرف بزنند، وعظ و پند و موعظه بدهند، اما به قولخواجه شیرازی: «چون به خلوت میروند آن کار دیگر میکنند». از امام صادق یا امام باقر علیهما السلام پرسیدند: معنی اینآیه چیست؟ «اتقوا الله حق تقاته» امام فرمود:«یطاع و لا یعصی; فرمان خدا را ببرد و عصیان خدا را نکند».
● موسی و خضر
در یک داستان که در سوره کهف آمده است داستان خضر و موسی استکه حضرت موسی (ع)، بالای بلندی ایستاده بود و مردم را موعظهمیکرد، بنی اسرائیل پای صحبتش نشسته بودند، حضرت نگاهی به اینجمعیت انداخت، حالتی به او دست داد، فرشته وحی نازل شد، بادیدن این جمعیتبه خود بالیدی، باید هنوز درس بیاموزی حرکتکن. موسی حرکت کرد، در کنار صخرهای مشاهده کرد که دور صخرههمهاش سبز و خرم است و مردی نشسته است، بعد از سلام و احوالپرسی گفت: پیش شما آمدهام که تعلیمم بدهی، چیزی یاد بگیرم.اولین سؤالم این است که: یا خضر! چه کردی به این مقامرسیدی که من باید شاگردی تو را بکنم؟ در جواب گفت: معصیتخدارا نکردم، آن چه گفت عمل کردم و از محرمات پرهیز نمودم. واقعااگر انسان نافرمانی خدا را نکند به مقامات بالایی میرسد. در دل آدمی دو چیز با هم جمع نمیشود: هم خدا و هم هوای نفس.چطور امیر المؤمنین (ع) در این دعای صباح میفرماید: خدا نکنداین پردهها دور دل مرا گرفته باشد. آیا حجابها دور دل مرانگرفته است آیا خود علم، حجاب نیست؟ مگر علم تنها انسان راآدم میکند.ضرب المثلی است که میگویند:«ملا شدن چه آسان، آدم شدن چهمشکل»، برخی از بزرگان هم این ضرب المثل را این گونه گفتهاندکه:«عالم شدن چه مشکل، آدم شدن محال است». حضرت امام رهضرب المثل را از قول استاد عرفان خود، مرحوم آیة الله شاهآبادی،تکرار میکردند. چرا عالم شدن مشکل است؟ چون همین علمباعثبدبختی انسان میشود که چرا به من آیة الله نگفتید، چرامرا جلو نینداختید، چرا او جلو افتاد و زد و برد، چرا من عقبماندهام؟ این حجابها است که انسان را بیچاره میکند.
● نامه یک معلم اخلاق
جوانی به معلم اخلاقی نامهای نوشته بود و از او خواسته بود کهبرای قدم برداشتن در راه کمال چه عملی انجام دهد؟ جواب نامهداده شد، بعد از دریافت نامه به منزل ما آمد، گفتم: آیا عطشتمرتفع شده؟ گفت: نه، من نامه نوشتم، ولی جواب خیلی مختصر بود.گفتم چه بود؟ گفت: جواب این جمله بود: راه رسیدن به کمال دوچیز است: تعبد و تجنب; یعنی انسان عبادت خدا را بکند و ازگناه پرهیز بکند، همین و بس. من شرفیاب محضر مبارک آن عارف و آن معلم اخلاق شدم و عرض کردم:شما جواب نامه را به اختصار نوشتهاید. فرمود: چه نوشتهام؟ من عین عبارت نامه را خواندم. فرمود: همین است،غیر از این چیز دیگری نیست. البته اصل این سخن از مرحوممیر داماد است و به ملا صدرا در همان جلسه اول گفت: راه رسیدنبه کمال، فقط بندگی حضرت حق است.
● اخلاقهای عملی در کربلا
نمونههای فراوانی از اخلاق عملی را در حادثه کربلا میتوان دید;یک نمونه آن وقتی است که امام حسین (ع) خواست از کنار جسد علیاکبر (ع) بلند شود، حضرت زینب (س) بسیار بیتابی میکرد وضجهها میزد، کسانی که نمیشناختند، میپنداشتند که مادر حضرتعلیاکبر است. اما وقتی که به همین حضرت زینب (س) خبر شهادتفرزندش را دادند و او را به سوی خیمه آوردند، هیچ عکسالعملیاز خود نشان نداد و حتی از خیمه هم بیرون نیامد. بعدهاپرسیدند چرا از خیمه بیرون نیامدی؟ فرمود:میترسیدم اگر از خیمه بیرون بیایم دل برادرم منقلب بشود! آری،این صفت معلم است که با عمل خود به دیگران درس میدهد. حضرت امام زین العابدین (ع) میفرماید: دیدم عمهام زینب در شب یازدهمنماز شب را نشسته میخواند، پرسیدم: عمه چرا نشسته نمازمیخوانی؟فرمود: چه کنم زانوانم دیگر قدرت ندارد.این همان اخلاق عملی است. شخصی میگوید: روزی میهمان امام مجتبی(ع) بودم، گفتم به مسجدبروم و دو رکعت نماز بخوانم، پیرمردی را دیدم گوشهای ایستادهبه من تعارف کرد، به کنارش رفتم، دستبرد زیر عبا و چیزیبیرون آورد، درش را باز کرد. دیدم نانی را به من تعارف کرد،نان را برداشتم، دیدم با دست نمیتوانم آن نان را بشکنم. رو بهپیرمرد کرده گفتم: آقا این نان چیست که آن را این چنینبستهای؟ فرمود: بستهام که نکند فرزندانم که علاقه و محبتبه مندارند، یک مقدار روغن به این نان بمالند تا لذیذ بشود. اینعلی (ع) است و این درس اخلاق عملی است. «اتقوا الله فی الخلوات فان الناظر هو الله» در خلوت هم ازمعصیت پرهیز کن. چرا؟ ناظر چه کسی است؟ در روایتی امامهفتم(ع) میفرماید: به گناه کوچکتبه کوچکی نگاه نکن، ببین کهنافرمانی و معصیت چه کسی را انجام میدهی، خدا را نافرمانیمیکنی ولو کوچک باشد. «لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه» اینها اسوههای ماهستند، اینها پیشوایان ما هستند. «اولئک آبائی فجئنیبمثلهم» نفس انسان از همه چیز برای ما عزیزتر است، نفس رامیخواهیم. این نفسی که زین العابدین(ع) در دعای ابی حمزه عرضهمیدارد: «خدایا من به خاطر کدام لحظهام اشک بریزم، کدامساعتم، آیا برای خاطر آن لحظهای که در تاریکی قبر میگذارند،در آن وحشتکده، آن جا، یا برای آن لحظهای که باید از قبر خارجشوم. «ابکی لخروجی عریانا» یا به خاطر برهنه محشور شدن اشکبریزم.«انظر مرة عن یمینی و مرة عن شمالی فاذا الخلائق فی شان غیرشانی، مردم را به فکر خودشان میبینم. «لکل امرء یومئذ شانیغنیه». آن ساعت را گریه کنم، اشک بریزم، کدام لحظه؟ آیا اینلحظات را ما در پیش نداریم. امیر مؤمنان (ع) فرمود:«فان امامکم عقبة کوودا» ما گردنهها داریم، این صراط را کهمیگویند این صراط از دنیا کشیده شده است. مرحوم علامه طباطبایی (ره) در جلد اول تفسیر المیزان در ذیل«اهدنا الصراط المستقیم» مینویسد: «این صراط از دنیا کشیدهشده، از این صراطی که از مو باریکتر است.» بعضی با مختصری ازجلوههای دنیا دین خود را میفروشند و به «صراط» و «روزحساب» توجهای ندارند. قرآن مجید میفرماید: فردای قیامت جلوی پرده را نگاه کن، یکچیزی شیشه مانند، جهنمیها، بهشتیها را میبینند، آنها را نگاهمیکنند، همه در ناز و نعمتخوشند «یطوفون علیهم ولدان مخلدونباکواب و اباریق و کاس من معین» این همه نعمت در اختیاراینها است، جهنمیها میبینند که همکلاسیاش در بهشت نعیم استاما این، در این طرف است. قرآن میفرماید:«ا لم نکن معکم» جهنمیها داد میزنند آقایان بهشتیها آیا مادر دنیا با شما نبودیم؟ زن به شوهر، شوهر به زن میگویند مگرما در دنیا با هم نبودیم؟ «قالوا بلی» بودیم، «و لکنکمفتنتم انفسکم و تربصتم و ارتبتم و غرتکم الامانی» هوای نفس،شما را مغرور کرد، مقام، تو را مغرور کرد.بچهها را دیدهاید، وقتی که دستبچهها را بگیری و جلوی مغازهاسباببازیفروشی ببری، هر کدام چیزی میخواهند و به همان چیزهم دلخوشند، ما هم حالت همان بچهها را داریم، مقام، مثل همانعروسک یا ماشین کوکی است که بچه به او دلخوش است.
آیة الله عباس محفوظی
منبع : طوبی
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست