درباره سایه روشن مهتاب

همنوازی سازها در ایران سوابقی دارد. با استناد به گزارشها و بحثهای انجام شده در برخی از رسالات موسیقی قدیم ایران، مینیاتورها و نقاشیهای برجای مانده و برخی نقش برجسته‌های سنگی و نیز تمهیداتی که برخی از شاعران پارسی‌گوی چون منوچهری دامغانی، نظامی گنجوی و… در رابطه با همنشینی سازها در موسیقی به کار بسته‌اند می‌توان گفت که همنوازی سازها در ایران دارای سابقه است.
این همنوازی در قالبهای حداقلی چون یک ساز ملودیک (بادی، زهی‌مضرابی یا زهی‌آرشه‌ای) و یک ساز کوبه‌ای و گاه همراه با آواز تجلی می‌‌یافته است. در موسیقیهای برخی از نواحی ایران نیز هنوز می‌توان شاهد همنوازی تعداد معینی از سازها بود.
افزون بر ترکیبهای دو یا سه نفری، غالباً ترکیبات مفصل‌تری از سازها حداقل در اجرای بخشهای ریتمیک موسیقی شرکت می‌کرده‌‌اند. در ایران دوره معاصر و در حوزه موسیقی دستگاهی، این بخشهای ریتمیک شامل پیش‌درآمد، تصنیف و رنگ بوده است. در عین حال طی چند دهه گذشته، قطعات مستقلی نیز برای گروه سازهای ایرانی فارغ از فرمهای پیش‌درآمد، تصنیف و رنگ ساخته و اجرا شده‌اند که هر یک از ساختار، صدادهندگی و اسلوبهای معینی در گروه‌نوازی استفاده کرده‌اند. قطعات ارایه‌شده در مجموعه… از این زمره است.
اگرچه برخی از آهنگسازان به دلیل محدودیتهای موجود در ساختار سازها و نوع صدادهی گروه سازهای ایرانی و نیز به دلیل تغییر سلیقه و زیباشناسی خود، کار با این قبیل گروهها را رها کرده‌اند، اما هنوز می‌توان شاهد آثاری بود ـ گاه با رویکردهای جدید ـ که توسط گروه سازهای ایرانی اجرا می‌شوند.
احسان ذبیحی‌فر آهنگساز و نوازنده کمانچه از جمله هنرمندانی است که هنوز سعی دارد به تجربه‌ها و افقهای جدیدتری در ترکیب سازهای ایرانی دست یابد. محدودیتهای او به‌عنوان یک جوان کوشا برای پرداختن به چنین امری بر هیچ موسیقیدانی پوشیده نیست. وجود شیوه‌های مختلف در گروه‌نوازی‌ِ سازهای ایرانی و نبود معیارهای معین در طبقه‌بندی این شیوه‌ها، مشکلات ساختاری سازهای ایرانی، موضوع چندصدایی یا پولیفونی ایرانی که با وجود کثرت آثار تولیدشده هنوز مراحل تجربی خود را می‌گذراند، مشکلات ناشی از پیوند مفاهیم جدید شعری با موسیقی کلاسیک ایران، نبود پشتوانه در سنت موسیقایی ایران در به‌کارگیری هم‌‌زمان م‍ُدها و تنالیته‌ها و بسیاری از موضوعات دیگر از جمله مشکلاتی است که فرا راه موسیقیدانهای ایران و به‌ویژه جوانان است. افزون بر همه اینها، فقدان نهادها، انجمنها و کانونهایی که حمایت از تجربه‌های جدید و آثار جوانان را در حوزه وظایف خود بدانند مزیدی بر مشکلات پیش‌ گفته است.
آهنگساز‍ِ مجموعه … به غیر از بهره‌گیری از تجربیات انجام‌شده در گروه‌نوازی ایرانی، دست به تجربیات جدیدی نیز زده است. شاخص‌ترین این تجربه‌ها استفاده از تمهید پلی‌مدالیته و پلی‌تنالیته است که در قطعه‌‌های بهار غم‌انگیز و غریبانه به‌کار بسته است. به‌عنوان‌ِ نمونه در بهار غم‌انگیز م‍ُدهای دشتی و چهارگاه با مبناهای مختلف صوتی به‌طور هم‌زمان به جریان می‌افتند.
هم‌زمانی م‍ُدها و تنالیته‌ها که ناشی از برداشت آهنگساز از مفاهیم شعر بهار غم‌انگیز است اگرچه در قالب گروه سازهای ایرانی تمهیدی جدید است اما با شیوه‌های مختلفی از اوایل قرن بیستم میلادی توسط آهنگسازان مغرب‌زمین به کار بسته شده است. موفق بودن این شیوه در گروه سازهای ایرانی و درارتباط با فواصل و کیفیات نغمگی موسیقی دستگاهی از مسیر اقبال یا عدم اقبال شنوندگان این موسیقی خواهد گذشت. در عین حال این امر فارغ از تأثیرات آن بر شنونده و موفقیت یا عدم موفقیت‌ِ آن در بیان مفاهیم شعر، حاوی شجاعتی قابل تحسین و تلاشی جسورانه است. دیدگاهی که در لحظاتی حزن دشتی را با شکوه چهارگاه به‌طور هم‌زمان طالب است. اگرچه تکنیک پلی‌مدالیته بهانه‌ای برای به‌جریان انداختن موسیقی و انتقال برخی مفاهیم است، اما:
تو خود بهانه خویشی، پی‌ِ بهانه مگرد
به‌هوش باش که هر نقطه دام‌ِ دایره‌ای است! «سایه»
در قطعات این مجموعه، چگونگی استفاده از تنبور نیز می‌تواند مورد بحث قرار گیرد. تنبور را یک ساز روحانی و عرفانی می‌دانند؛ اما روحانی بودن تنبور به اعتبار مقامها و رپرتوار اجرا‌شده توسط آن است نه ساختارش. این ساز در حوزه فرهنگی و اعتقادی اهل حق به اعتبار مقامهای اجرا‌شده توسط آن سازی روحانی است اما این ساز در عین حال یک ساز ملی ایران نیز هست که می‌تواند در خارج از قلمرو فرهنگی و اعتقادی اهل حق به‌عنوان یک ساز مورد استفاده قرار گیرد. در چنین موقعیتی تنبور البته می‌تواند تغییراتی را برحسب لزوم در تعداد وترها یا دستانها پذیرا گردد؛ همچنان‌که در قطعات موجود در مجموعه ……. شاهد چنین تغییراتی هستیم.
در این مجموعه از اصل یا واریاسیونهایی از گوشه‌های ردیف دستگاهی و موسیقی نواحی ایران استفاده شده است که به‌عنوان نمونه می‌توان به گوشه‌های گیلکی و غم‌انگیز در قطعه بهار غم‌انگیز و نغمه‌ای از خراسان در قطعه برگ‌ریزان و … اشاره کرد. در این قطعات از امکانات سازهای ایرانی در حد مطلوب و مستقل بهره‌ برده شده و در شکل دادن به چندصداییهای موجود در این قطعات نیز سعی شده که از خصوصیات نغمگی این قطعات استفاده شود؛ اگرچه در مواقعی شاهد تسلسلهایی از آکوردها هستیم که منشأ آنها چیزی جز هارمونی تیرس غربی نیست اگرچه در فرنکسیونی متفاوت از ماژور و مینور تصور شده باشند.
مجموعه سایه روشن مهتاب حاصل یک فعالیت نوگرایانه دانشجویی است که فقط به سعی آهنگساز و همراهی و همدلی نوازندگان و خوانندگان شکل گرفته است. این مجموعه اگرچه در مسیر یک دوره از تجربیات گروه‌نوازی در ایران قرار می‌گیرد، اما حاصل تجربیاتی نو و شجاعانه از نسل جوان امروز ایران است که حتما‍ً پدیدآورندگان آن به نقاط قوت و ضعف آن نگاهی دقیق و عمیق خواهند داشت.
کلید در امید اگر هست شمایید
در این قفل کهن‌سنگ چو دندانه بگردید!«سایه»

محمدرضا درویشی

منبع : سورۀ مهر